10. Гетерозистік будандардың селекциясы

Гетерозис дегеніміз пайдалы тиімділіктер, будандардың бірінші ұрпағының аталық-аналықтардан алып түсуі.

Гетерозис бірінші будандық ұрпақта толық көрінеді. Генеративтік көбеюде келесі ұрпақтарда тез жойылады. Вегетативтік көбейетін өсімдіктерде, мысалы картопта, қант құрағында, бататта т.б. гетерозис вегетативтік ұрпаққа айқын беріледі, өйткені клонның барлық өсімдіктері алғашқы аналық дараққа генотипті сәйкес келеді. Генеративті көбейетін түрлерде, өндірісті гетерозистік тұқымдармен қамтамасыз ету үшін, арнайы жұптарды (линиялар, сорттар) көптеп будандастыру керек.

Гетерозиске селекцияның мағнасы

Өнімділігімен, өнім сапасымен және басқа шаруашылықта мағналы белгілерімен өте жоғары гетерозиспен көзге түсетін бірінші ұрпақтағы будандарды құрастыру гетерозиске селекция деп аталады. Егер комбинациялық селекцияда, будандастыруды селекциялық процесстің басында жүргізсе, ал гетерозистік будандардың селекциясында будандастыруды, селекциялық процесстің аяғында көптеген дәндер алып өндірісте қолдану үшін жүргізеді.

Ауылшаруашылық өндіріс үшін гетерозистік будандардың селециясының мағынасы зор. Бұл будандар өнімділігімен еркін тозаңданатын сорттардан 30% және одан жоғары асып түседі. Гетерозис құбылыстары жүгерінің, қонақ жүгерінің, күнбағыстың, қызанақтың, асқабақтың, қиярдың, қарбыздың, пияздың, қырыққабаттың, қант қызылшасының, әсемдік өсімдіктердің селекциясында қолданылады. Қазіргі уақытта күріштің, бидайдың, мақтаның селекциясында қолдана бастады.

Гетерозисті тудыратын факторлар

Көп уақыт гетерозис құбылысын кейбір генетикалық факторлармен түсіндіруге тырысқан. Бірінші гипотезалар пайда болды. Сонымен, жоғары доминанттылық гипотезасы гетерозистің болуын будандардың гетерозиготтылығымен түсіндіреді. Екінші классикалық гипотеза, доминанттылық гипотезасы деп аталатын, былай дейді, тек гетерозиготалық жағдай емес, сонымен қатар будандастырумен болған өнімділіктің доминанттық аллельдерінің көбеюі гетерозиске соғады.

Аталған гипотезалар пайда болғаннан кейін жүргізілген зерттеулер, мынаны атады, гетерозистің болуы комплекстік себептерде. Сірә, гетерозис заттардың алмасу процесстері физиологиялық тепе-теңдігімен болады, өйткені ол гетерозистік будандарда оңай гомозиготтық формаларға қарағанда. Осының негізінде генетикалық баланс концепциясы ұсынылды. Ядролық-плазматикалық қарым-қатынас, хромосомалардағы гендермен болатын будандардағы тепе-теңдікке, әсер етеді екен, әсіресе егер будандық идиотипте әртүрлі генетикалық митохондрилер болса, олар демалуды және энзиматикалық белсенділікті күшейтуі мүмкін. Сонымен, будандардың гетерозисі тек генотиптік емес, плазматикалық конституциямен анықталады.

Өндірісте қолдыналатын будандардың типтері

Өндірісте қолданылатын будандардың келесі типтері бар:

1) линияаралық, оларға жатады:

жәй-екі өздігінен тозаңданатын линияларды тозаңдырғаннан;

үшлиниялық-жәй линияаралық буданды өздігінен тозаңданатын

линияның тозаңымен тозаңдандырғаннан;

екеулік-екі жәй линияаралық будандарды будандастырғаннан;

күрделі линияаралық будандар-төрттен көп өздігінен тозаңданатын

линиялардан алынған;

2а) сортлиниялық, олар:

жәй-сорттары линияның тозаңымен тозаңдандырғаннан;

күрделі-сортты жәй линияаралық буданның тозаңымен

тозаңдандырғаннан;

2б) линиялықсорттық-жәй буданды сорттың тозаңымен

тозаңдандырғаннан;

3) сорттараралық будандар-екі сортты будандастырғаннан;

4) будандық(синтезделген) популяциялар-жәй будандар мен басқа

қосындылардың дәндерін қосып еркін тозаңдатумен алынған.

Өздігінен тозаңдатылған линиялардың қатысуымен алынған будандардың қосымша өнімділігі жоғары, сондықтан өндірісте негізінде жүгерінің линияаралық және сортлиниялық будандары кеңінен тараған.

ТҰҚЫМ ШАРУАШЫЛЫҒЫ