8-тақырып Монополия жағдайындағы фирмалардың әрекеті

Мақсаты:Монополия жағдайындағы фирмалардың әрекетімен танысып, оған тән қасиеттерді, ерекшеліктерін меңгеру.

Лекцияның сұрақтары:

1. Монополияның түрлері және экономикалық табиғаты.

2. Монополия жағдайында өнім өндірудің оптималды көлемі. Монополиялық пайда.

3. Сұраныс икемділігі. Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді уақыттардағы монополистік ұсыныс.

4. Монополиялық нарықтың экономикалық салдары. Табиғи монополияларды реттеу.

Лекцияның мазмұны:

Нарықты сипаттаудың басты көрсеткіші бұл нарықтағы фирмалардың саны. Біз жетілген бәсекелестік нарығын қарастырдық. Ол нарықта фирмалар саны көп. Сонымен қатар экономикада бір ғана тауар шығарушысы бар нарықтар болады. Ондай нарықты монополия деп атайды.

Монополия дегеніміз мемлекетке, өндірушіге, мекемеге немесе адамға іс-әрекет жүргізуге берілетін құқық.

Әртүрлі себептерге байланысты монополияны бірнеше түрге бөледі:

Жабық монополия. Ол құқықтық шектеулермен бәсекелестіктен қорғалған;

Тибиға монополия. Мұндай монополияда тауарды қанша болса да бір фирманың өндіруі екі немесе одан да көп фирмалардың өндіруінен арзанырақ болады. Мұндай монополия өндіріс ауқымынан үнемдеуге негізделеді.

Ашық монополия. Бәсекелестіктен ешқендай қорғанысы жоқ болғанымен фирма жалғыз тауар өндіруші болады.

Монополистдегеніміз үлкен компания немесе бірнеше компаниялар жиынтығы. Мысалы: картельдер; трестер; концерндер; консорциумдар; конгломераттар.

Монополия жағдайында өнім өндірудің оптималды көлемі.

Өндірілетін және сатылатын тауарлардың қомақты бөлігі монополистің қолында болады, сондықтан олар нарықтағы пайданың негізін анықтайтын тауар бірлігінің бағасын орната алады. Яғни, пайданы көбірек табу үшін бағаны көтеруі мүмкін. Бірақ, нарықта шексіз бағаны көтеруге болмайды. Бағаны көтеру үшін нарықтық сұранысты және өзінің шығындарын талдауы керек.

Монополистің өндірілетін өнімі жөніндегі шешімі:

Монополист қанша мөлшерде тауар шығаруы керек?

Пайда максималды болу үшін фирма шекті түсім шекті шығынға тең болған жағдайға сәйкес тауар мөлшерін шығаруы керек. Яғни, пайданы максималдау шарты орындалуы керек.

MR=MC

Бұл монополистің таңдау критериі болып табылады. Оны графикалық түрде талдаса болады (8.1 сурет):

өсуі

қысқаруы

8.1 Сурет.

Q^* дегеніміз MR=MC тең болғандағы өндірілетін өнім мөлшері.

Мысал үшін фирма шығаратын өнім мөлшері Q₁<Q^*. Бұл жағдайда фирма пайдасының бір бөлігінен ұтылады. Оның себебі өндірілетін өнімнің бірлігінен алатын табыс (Q₁;Q^*) аралығында шыққан шығыннан кем.

Сол сияқты, шығарылатын өнім мөлшерін Q^* ден Q₂ дейін өсірсе, пайда төмендейді. Қосымша шығындар бұл жағдайда қосымша табыстан жоғары. Алгебралық әдісті пайдаланып өндірілетін өнім мөлшері Q^* болғанда пайда максималды болатындығын көрсетеміз.

П(Q)=TR(Q)-TC(Q)

Q нөлден жоғарылаған сайын пайда максимумға жеткенше өсе бастайды, содан соң төмендейді.

Сонымен, өндірілетін өнім мөлшері пайданы өсы өнімге қосылатын шекті өнім нөлге тең болғанда максималдайды.

яғни , сондықтан

бірақ және , онда MR-MC=0, яғни MR=MC.

Мысал.

Жалпы шығындар функциясы , яғни тұрақты шығындар 50 тең, ал айнымалы шығындар Q².

Сұраныс функциясының түрі: _.

p мен Q есептеңіз.

Шешім

Орташа шығындар:

Шекті шығындар:

Табыс:

Сондықтан, шекті табыс:

Максималдау шартын пайдаланып шекті табыс пен шекті шығынды теңестіреміз:

График түрінде 8.2-ші суретте көрсетілген.

8.2 Сурет.

Орташа және шекті табыс

Максималды пайда алу үшін монополист өзінің шекті пайдасын білуі керек. Сұраныс қисығы мына функциямен берілген:

Жиынтық табыстың өндірілген өнімнің көлемі мен бағаның көбейтіндісіне тең екенін білеміз, яғни:

Осы функцияның туындысын табу арқылы, шекті табыс функциясының түрін анықтасақ болады:

Орташа табыстың формуласы:

Мысал. Тауар нарығындағы фирманың сұраныс қисығы мына функциямен анықталған:

Талдау жүргізу үшін 2.1 кестеге керекті көрсеткіштерді енгіземіз. Сатылым көлемі 0 ден 5 дейін өзгергендегі жағдайды қарастырамыз.

2.1 кесте.

Баға Р	Көлем	Жиынтық табыс	Шекті табыс	Орташа табыс
6	0	0	-	-
5	1	5	4	5
4	2	8	2	4
3	3	9	0	3
2	4	8	-2	2
1	5	5	-4	1

Кестедегі көрсеткіштер негізінде сатылым көлемі 1ден 2дейін өскенде табыс 5 тен 8 дейін өсті. Яғни, шекті табыс 3 тең болады.

Сатылым көлемі 2 ден 3 дейін өскенде шекті табыс 1 дейін төмендеді.

Сатылым көлемі 3 тен 4 дейін өскенде шекті табыс теріс мәнді болды.

Сонымен, орташа табыс шекті табыстан артық болғанда фирма оң мәнді пайда алады.