Дәріс №1.
Тақырыбы: Кіріспе. Еңбек қорғау және өмір қауіпсіздігі негіздері.
Дәріс мақсаты: Еңбек – адамдардың өмірі үшін қажетті материалдық, рухани және басқа да құндылықтар жасауға бағытталған адам қызметі.
Қолданылатын сөздер:
Еңбек – адамдардың өмірі үшін қажетті материалдық, рухани және басқа да құндылықтар жасауға бағытталған адам қызметі.
Еңбекті қорғау – бұл заң шығырушы акты жүйсі және әлеуметтік-экономикалық, техникалық, гигиеналық және ұйымдастырылған шаралар, қаупсіздікті, денсаулықты қорғауы және адамның жұмыс барысында қабілеттігің қамтамасыз етуы.
Қалыпты жұмыс режимі және қауіпсіздік техникасының талап бұзған кезде жұмысшылардың денсаулығы нашарлап кетеді.
Еңбекті қорғау мақсаты – минимум болуы ықтимал іске асыру жұмыскерлердін аурлары және олардың жарақаттар, толық жабдықталғанмен қамтамасыз ету және максималдық еңбек өнімділігімен жұмыс істеу. Айқын өндірістін жағдайлары қауіптілікпен және зияндылықпен бейнеленеді.
Өндірістік объектілерді еңбек жағдайлары бойынша аттестаттау – өндірістік объектілерді, цехтарды, учаскелерді, жұмыс орындарын оларда орындалатын жұмыстардың қауіпсіздігінің зияндылығының, ауырлығының, еңбек гигиенасын айқындау және өндірістік орта жағдайларының еңбек жағдайлары нормативтеріне сәйкестігін айқындау мақсатында оларды бағалау жөніндегі қызмет.
Еңбек қауіпсіздігі – еңбек қызметі процесінде қызметкерлерге зиянды және қауіпті әсерді болдырмайтын іс-шараларкешенімен қамтамасыз етілген қызметкердің қорғалу жай-күйі.
Еңбектің қауіпсіз жағдайлары – қызметкерге зиянды және қауіпті өндірістік факторлардың әсері жоқ не олардың әсерінің деңгейі қауіпсіздік нормаларынан аспайтын, жұмыс беруші жасаған еңбек жағдайлары.
Еңбек қауіпсіздігі мен еңбек мониторингі – өндірістегі еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғаудың жай- күйін қадағалау жүйесі, сондай- ақ республикадағы еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғаудың жай-күйін бағалау және болжау.
Еңбекті қорғау жөніндегі қоғамдық инспектор – ұйымның кәсіподақ органы, ал ол болмаған кезде қызметкерлердің жалпы жиналысы тағайындайтын, еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласында қоғамдық бақылауды жүзеге асыратын қызметкерлер өкілі.
Еңбек қорғау және өмір тіршілік қауіпсіздігіне жалпылама түсініктеме
Еңбек жағдайының қауіпсіздігін және салауаттылығын қамтамасыз ету проблемасымен еңбек қорғау қызметі айналысады. Еңбек қорғау қызметі өндірісте мүмкін болатын оқыс оқиғалардың себептерін айқындайды және оқып біледі, өндірісте мүмкін болатын кәсіби аурулардың, апаттардың, жарылыстардың, өрттердің себептерімен танысып айқындайды, ол себептердің салдарын жою жөніндегі шаралар мен талаптар жүйесін жасайды, адам өміріне қауіпсіз және қолайлы еңбек шартын жасайды.
Еңбекті қорғау еңбек процестерінде адамның еңбекке жарамдылығын және денсаулығын сақтауды қауіпсіздікті қамтамасыз ететін заң және нормативті актілер негізіне сәйкес әлеуметтік-экономикалық, ұйымдық, техникалық, гигиеналық, емдеу-профилактикалық шаралар мен құралдарды кешені.
Еңбекті қорғау пәні кешенді болып табылады және ол мынадай төрт бөлімнен тұрады:
еңбекті қорғау заңы;
өндірістік санитария;
қауіпсіздік техникасы;
өрт және жарылыс қауіпсіздігі.
Бірінші бөлімінде еңбек қорғаудың әлеуметтік –экономикалық,құқықтық және ұйымдастырушылық мәселелері оқытылады; екінші бөлімінде өндірістік санитария мен еңбек гигиенасының негіздері қарастырылады; үшінші бөлімінде еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз ететін техникалық мәселелер туралы сөз болып, техника қауіпсіздігінің инженерлік негіздері өтіледі; төртінші бөлімінде өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету мен өрттің алдын алу шаралары қарастырылады.
Бұл оқу курсының негізгі ерекшелігі еңбек қорғаудың әлеуметтік- экономикалық және ұйымдастырушылық қағидаларын мемлекеттік тілде кеңінен баяндау болып табылады.
Еңбек қорғау курсының екінші бөлімінде:
өндірістің зиянды факторларының (әсерінің);
гигиеналық мөлшерлеу принциптерінің өндірістегі зиянды тұстарының;
олардың адам өмірі мен денсаулығына кері әсерін болдырмау, жою немесе азайту жолдарын қарастырады.
Үшінші бөлімінде технологиялық процесстер мен өндірістік жабдықтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері қортынды түрде қарастырылынған, өйткені олардың көпшілігі арнайы пәндерде оқытылады. Бұл бөлімде қауіптілігі жоғары технологиялық жабдықтарға қойылатын қауіпсіздік талаптары толық баяндалады. Осылармен қатар қорғау қондырғыларына да қажетті көңіл аударылып отырады.
Төртінші бөлімнің материалын баяндау кезінде негізгі назар:
студенттерді заттар мен материалдардың өрт қауіптілігі көрсеткіштерімен таныстыруға;
өрт пен жарылыстың өндірісте, тұрмыста орын алу себептерімен таныстыру қоғамның негізгі мақсаты;
еңбекті адам өмірінің қажеттілігіне сай ұйымдастыру;
Бұл қажеттілік адам еңбегі аса қолайлы жағдайда өтетін болса, ол жағдай адамның барлық қабілетінің барынша дамуына мүмкіндік туғыза отырып,оның жоғары көңіл-күй мен еңбек өнімділігін арттыра отырып,ұзақ жылдар бойы ауырмай-сырқамай қызмет етуі мүмкін болған жағдайда орындалады.
Бұлардан басқа еңбек процесінде адамның ауырып,уланып қалмауына, жарақат алмауына қолайлы жағдай туғызылуы шарт.
Бірақ Халықаралық еңбекті ұйымдастыру ұжымының мәліметіне сүйенсек, әлемде жыл сайын 60 млн-нан аса оқыс оқиғалар орын алатыны белгілі болып отыр.
Қауіпсіз және салауатты еңбек жағдайлары көп ретте техникалық тұрғыдан алға басушылықтың арқасында, өндірістің техника мен технологияның жетілдірілуі арқасында қамтамасыз етіледі. Алайда еңбек инспекциясы жүргізетін тексерістер еліміздің көптеген кәсіпорындарында қолданынылатын машиналардың, құрал-жабдықтың, тетіктердің және еңбек құралдарының техникалық күйі стандарттардың, нормалардың талаптарын және оларды пайдалану ережелеріне сай келмейді. Шектен тыс тозған негізгі өндірістік қорлар мен шектеулі инвестициялық мүмкіндіктер жағдайында техногенді факторлардың қоршаған орта мен халыққа тигізетін зиянды әсері күннен-күнге ұлғайып келеді. Бұл тұрғыдан аса үлкен алаңдаушылықты тау-кен металлургиясы саласының кәсіпорындары туғызады, себебі,мұндағы негізгі қорлардың 40 пайызға жуығы тозған. Өндірістік жарақаттануды, әсіресе жұмыскерлердің өліміне әкеліп соқтыратын жазатайым оқиғалардың ең жоғарғы деңгейі құрылыс саласында тіркеліп отыр. Биікте орындалатын және жер қазумен, көтергіш тетіктерді пайдаланумен байланысты жұмыстар жұмыскерлердің қауіпсіздігіне үлкен қатер төндіреді. Көптеген жағдайларда объектілерде қажетті қауіпсіздік шаралары, жеке қорғану құралдары қолданылмайды. Ағымдағы жылы талқылауды және практикалық шараларды қолдануды қажет ететін өзекті мәселелер ретінде еңбекті қорғау мәдениетін қалыптастыру, өндірістегі жазатайым оқиғалардың алдын алу, авиациялық және автомобильдік көлік кәсіпорындарындағы еңбекті қорғау көзделіп отыр.
Мемлекет соңғы жылдары мемлекеттің экономикасын реформалау кезіндегі обьективтік және субьективтік қиындықтарға қарамастан, еңбекті қорғау саласындағы ұлттық саясаттың негізгі бағдарламаларын іске асыру бойынша көп жұмыстар істеді.
Еңбекті қорғау саласындағы ұлттық саясат кәсіподақтар мен жұмыс берушілер қатысқан барлық деңгейдегі мемлекеттік өкімет пен басқару органдары іс-қимылының бірлігін көздейді.
Еңбекті қорғау бағдарламасының жүйесі.
25-сәуірді Дүниежүзілік еңбекті қорғау күні деп жариялау-халықаралық еңбек ұйымының ең маңызды акцияларының бірі. Бұл – әлемнің көптеген елдерінде зардап шеккен еңбекшілерді еске алатын күн, оны атап өткізу аясында құқықтық, әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастырушылық- техникалық, санитарлық- гигиеналық, емдеу-профилактикалық, оңалту және еңбекті қорғауға бағытталған өзге де іс-шаралар кеңінен насихатталады. Халықаралық еңбек ұйымының мәліметтеріне қарағанда, әлемде жыл сайын миллиондаған адамның өмірін қиятын жазатайым оқиға мен кәсіби аурулар тіркеледі. Қазіргі уақытта, республикада зиянды және қауіпті еңбек жағдайларында миллионнан астам жұмыскер еңбек етеді. Жыл сайын еліміздің ұйымдары мен кәсіпорындарында үш мыңнан астам жазатайым оқиға орын алып отырады, олардың үш жүзінен артығы адамдардың қаза болуына әкеліп соғады. Мұндай жағдай, ең алдымен, жұмыс берушілердің еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау мәселелеріне қажетті көңіл аудармайтыныннан, жұмыс берушілердің және жұмыскерлердің еңбек қауіпсіздігі нормалары мен ережелерінің сақталуына деген жауапкершілігінің төмендігінен, өндірістік процестің техникалық ахуалынан туындайды.
Өндірістік қауіптілігі – жұмыскерлерге мүмкін болатын әсерлі ету қауіп-қатерлер және өндірістің зиянды факторлар.
Қауіпті өндірістін факторлар – бұл факторлар жұмыскерлерге зақым келтіреді.
Зиянды өндірістін факторлар – бұл факторлар жұмыскерлердін денсаулығына зияң келтіреді.
Жұмыскерлермен бір оқиға қауіпті фактор байланыс болса ол қайғылы оқиға болады. Адамның денсаулығы қайғылы оқиғадан бұзылса оны зақым деп атайды.
Құбылыс, жиынтық өндірістін зақыммен бейнеленсе өндірістік жарақат деп атайды.
Кәсіби ауру – бұл соңдай ауру жұмыскерлерге зияңды еңбек жағдайлармен әсер етеді. Құбылыс, жиынтық кәсіби аурулармен бейнеленсе кәсіби ауру деп атайды.
Ұйымдастыру және техникалық шаралар жуйесі мен құралдар, жұмыскерлерге қауіпті өндірістік факторлар болмауы қауіпсіздік техникасы деп атайды.
Өндіріс санитария – ұйымдастыру, гигиеналық және санитария-техникалық шаралардын және құралдардың кешені, жұмыскерлерге зияңды өндірістік факторларды болмауын әсер етеді.
Қауіпсіздік және еңбекті қорғау аймағының негізгі принциптері:
Зияңды өнідірістін факторлардың әсері өмірге және денсаулыққа болмауы.
Мемлекеттің кепілді жұмысшының еңбек жағдайларының құқық қорғауы, қауіпсіздік және еңбекті қорғау талапқа сай.
Біртұтас қауіпсіздік және еңбекті қорғау талаптардың орналастыру, өндеу көмегімен және нормативтық құқықтық акты қабылдауы.
Қауіпсіздік және еңбекті қорғау сұрақтарды мемлекет реттеу керек.
Қимыл бірлігі қауіпсіздікті және еңбекті қорғауда уәкілдік мекемелер, жергілікті бөлікшелер арасында және жұмыс беретің өкілімен және жұмыскерлермен қамтамасыз ету.
Жариялық, толықтық және ақпараттың дұрыстығы қауіпсіздік және еңбекті қорғау жағдайын көрсету.
Қаржыландыру мемлекеттік бағдарламаны, нормативтық құқықтық акты өндеу, ғылыми жұмыстардың өткізіу және қауіпсіздік және еңбекті қорғау аймақты зерттеу.
Жұмыскерлердің өкілі қатысу және қауіпсіздік пен еңбекті қорғау мемлекеттік бағдарламада қалыптасу, нормативтық құқықтық акты өндеу, оның ішінде қауіпсіздік және еңбекті қорғау мөлшелерді болуы, ҚР қауіпсіздік және еңбек туралы заң шығарушылықты сақтау.
Еңбек жағдайларын жақсарту, қауіпсіздіктін және зиянсыздықтін өсуі экономикага әсері өте үлкен. Осы жағдайлар экономикалық нәтижелерге – еңбектін өнімділігіне және өнімнін өзіндік құнына дұрыс әсер етеді.
Еңбек өнімділігі өсетін себептері: денсаулықты сақтау және ерлердың жұмыс қабіліттілікпен, ңақтылы еңбекті үнемдеу жұмыс ауқытты жолымен көбейту, еңбек қызметың ұзарту, қоғамдық еңбекті үнемдеу, өнімнің сапасын жақсарту жолымен, өндірістік қорды жақсарту, апатты жағдайларды азайту.
Сонымен, еңбек жағдайларың жақсарту және қауіпсіздіктін өсуі өндірістін жарақаттарын азайтуына, кәсіби ауруларды, мүгедектікті азайтуына келтіреді. Осы жағдайлар еңбекшінін денсаулығың сақтайды және жеңілдікті төлеу шығынды азайтады, зиянды еңбек жағдайларында жұмыскерлерге компенсацияны азайтады, емдеуге төлеу, жұмыскерлерды қайта дайындау да төмендейді.
Еңбек заңнамасының сақталуын бақылау.
Соңғы жылдары жұмыс берушілер мен кәсіподақ өкілдерінің Қазақстан Республикасының Үкіметімен бірлесіп жұмыс істеуі елде әрекет ететін әлеуметтік әріптестік институтының құрылуына себепші болды. Оның дамуына қатысты басым бағыттар ретінде әлеуметтік-еңбек қатынастарымен, еңбекті қорғаумен және денсаулықты сақтаумен, сондай-ақ еңбекшілердің әлеуметтік қорғаумен әрі оларға әлеуметтік кепілдік берумен байланысты мәселелер анықталды. Осының арқасында республикада еңбек қатынастарын ұжымдық-шарттық реттеудің көп деңгейлі жүйесінің іргесі қаланды: «мемлекет-сала- аймақ- кәсіпорын».
Бас, салалық (тарифтік), аймақтық келісімдер (бұдан былай-келісім)- еңбек жағдайын жасау жұмыспен қамту және қызметкерлердің әлеуметтік кепілдігі бойынша тарптардың міндеттемелері анықталатын әлеуметтік әріптестік тараптары арасынды, республикалық, салалық және аймақтық деңгейлерде бекітілетін құқықтық акт.
Аймақтық келісім – бұл бекітілген жақты келісімнің аймақтық ерекшеліктерімен байланысты және аймақ кәсіпорындарында ұжымдық шартты бекіту барысында ескерілетін еңбекті қорғау мен еңбек жағдайын, әлеуметтік кепілдіктер мен жеңілдіктерді белгілейтін жазбаша келісім түрінде ресімделген құқықтық акт. Келісім 7 негізгі тарауды қамтиды. Оның ішіндегі ең негізгілері мыналар: әлеуметтік – еңбек қатынастары, еңбекті қорғау мен денсаулықты сақтау; халықты әлеуметтік қорғау және осы заманғы әлеуметтік саясат;табыс, еңбекақы және халықтың өмір сүру деңгейі; бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі.
Кәсіпорындағы еңбек қорғауды басқару.
Еңбекті қорғау мәселелері еңбек ұжымдарының, өндірісті басқаруды ұйымдастырудың көптеген жақтарына қатысты болғандықтан, көпжоспарлы сипатқа ие. Жаңа, қауіпсіз және адамға зиянды әсері жоқ техника мен технологиялар құру еңбекті қорғау мәселелеріне жүйелі, комплексті түрде қарауды қажет етеді.
Еңбекті қорғау өзіндік мақсаттары, міндеттері және оларға жету құралдары бар күрделі, көпқырлы жүйе болып табылады. Өндірісті ұйымдастырудың маңызды принциптерінің бірі – өндірістік процестің барлық кезеңдерінде қауіпсіз еңбек жағдайын құру. Сондықтан, еңбекті қорғаудың басқарудың ең негізгі басты мақсаты деп қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша жұмыстардың ұйымдастырылуын жетілдіру, қауіпсіз еңбек жағдайларын туғызу арқылы жарақаттар мен авариялар санын азайту, жұмысшыларға емдік-алдын алу және санитарлық- тұрмыстық қызмет көрсетуді айтады.
Еңбекті қорғауды басқару дегеніміз еңбек жағдайының жай-күйін сипаттайтын көрсеткіштер жиынтығының берілген мәндерін алу үшін «адам -машина- өндірістік орта» жүйесіне жоспарлы түрде әсер ету процесі. Еңбекті қорғауды басқаруды тізбектей орындалатын кезеңдердің үздіксіз процесі ретінде сипаттауға болады- бұл , яғни еңбек жағдайы көрсеткіштерін бағалау, мақсат міндеттерді айқындау, бағдарламалар құру, оларды жүйелік басқару, орындалу тиімділігін бағалау, орындаушыларды ынталандыру. Еңбекті қорғауды басқару жүйесінде қарастырылатын міндеттер басқару функциялары арқылы жүзеге асырылуы тиіс, оларға есепке алу, анализ және бағалау функциялары, ынталандыру, ұйымдастыру, түзеу және реттеу функциялары жатады.
Еңбекті қорғау жұмыстарын жоспарлау.
Жоспарлау жұмысы – жұмысшылардың еңбекті қорғаудағы қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін ұйымдастырылған процесс. Жоспарды құрастыру – белгілі мерзім ішіндегі нақты шаралар жасап шығару болып табылады. Мұнда шараларды жүзеге асыруға қажетті құрал-жабдықтар орындаушылар көрсетіледі. Құрал-жабдықтар үшін еңбекті қорғау кабинеті арнайы ғимараттарға бөлінуі тиіс, алаңы жұмысшылардың санымен тәуелді болып, анықталуы ұсынылады.
1000 адам – 24 м2
1001-3000 адамға – 48 м2
3001- 5000 адамға – 72 м2
5001- 10000 адамға –100 м2
20000-нан көп адамға – 200 м2
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. «Еңбек қорғау және өмір тіршілік қауіпсіздігі» пәнінің мақсаттары?
2. Қауіпсіздік түсінігі.
3. Еңбек қауіпсіздігі дегеніміз не?
4. Зиянды және қауіпті өндірістік факторлар?
5. «Еңбек қорғау және өмір тіршілік қауіпсіздігі» пәнінің міндеттері.
Негізгі әдебиет: [1,5,7]
Қосымша әдебиет: [2,3]
Дәріс №2.
Тақырыбы: Құқықтық және ұйымдастыру мәселелері
Дәріс мақсаты: Еңбекті қорғаудың құқықтық және ұйымдастырушылық негіздері. Еңбекті қорғау заңдарын бұзған тұлғалардың жауапкершілігі.
Негізгі сұрақтар және қысқаша мазмұны:
1.Еңбек қорғау мәселелері жайлы мемлекеттік занды актілер
2. Кәсіпорынның еңбек қорғау қызметі
3. Еңбекті қорғау департаментінің қызметі
4. Еңбекті қорғау заңдарын бұзған құзырлы тұлғалардың жауапкершілігі
I Еңбек қорғаудың заңдылыңтарына Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі мен басқа да мемлекеттік актілері, республика Министрлер кабинетінің, көсіп- одақтарының орталық кеңесінің заңдылық актілері және көсіподақ үйымымен келісілген министрліктердің нүсқаулары мен ережелері, сондай-ақ ішкі тәртіп ережесінде көрсетілген еңбек қорғаудың нормалары жатады.
Еңбек қорғау мөселелері Қазақстан Республикасы Конституциясында, Қазақстан Реслубликасының Еңбек кодексінде, кәсіпорынның еңбек қорғау қызметі туралы ережесінде айқындалған.
Мысалы, Қазақстан Республикасы Конституциясының 24-бабында әркімнің қауіпсіздік пен тазалық талап- тарына сай еңбек ету жағдайына, еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сыйақы алуына, сондай-ақ жүмыссыздыңтан әлеуметтік қорғалуға қүқығы бар деп түжырымдалған. Осы түжырым басшылыққа алынып, 2007 жылғы 15 мамырда қабылданған Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінде қоғам мен мемлекет мүддесі үшін үйымдас- тырылған еңбек қызметінің кез келген түріне қатысу- шылар еңбекті қорғауға қүңылы деп атап көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі 6 бөлімнен, 40 тараудан, 341 баптан түрады. Кодекстің бірінші белімі жалпы ережелерді қамтиды, оның ішінде осы Кодексте пайдаланылатын негізгі үғымдар, Қазақстан Республикасы еңбек заңнамасының мақсаты мен прин- циптері, қолданылу аясы, мемлекеттік органдардың еңбек қатынастарын реттеу саласындағы қүзіреті, еңбек ңатынастары субъектілерінің ңүқықтары мен міндеттері белгіленген. Осы Кодекстің 9-бабында оның күші жү- мыс берушілерге, оның ішінде мүлкінің меншік иелері, қатысушылары немесе акционерлері шетелдік жеке немесе заңды түлғалар болып табылатын Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан үйымдарға қол- данылады делінген.
Кәсіпорындар, оның ішінде жекелеген жалдаушылар мен еңбек қатынасында түратын барлық қызметкерлер, кооператив мүшелері, өндірістік практикадан жөне өндірістік оқудан өтуші жоғары оқу орындарының студенттері мен арнаулы орта оқу орындарының және жалпы білім беретін мектептердің оқушылары, әскери қызмет атқаруға қатысы жоқ жүмысқа тартылған өскери қызметшілер, үкімнің орындалуын бақылайтын органдар белгілейтін кәсіпорындарындағы жүмыс кезінде сот үкімі мен жаза өтеп жатқан адамдар, сондай-ақ қоғам мен мемлекет мүддесі үшін үйымдастырылған еңбек қызметінің кез келген түріне қатысушылар еңбекті қорғауға құқылы.
Кодекстің екінші бөлімі еңбек қатынастарына, яғни еңбек шартын жасасу, еңбек төртібін қамтамасыз ету, жүмыс жөне тынығу уаңыттары, еңбекке ақы төлеу, ма- мандарды көсіптік даярлау, қайта даярлау және білікті- лігін арттыру жүмыстары, жүмысқа орналастыру, кепілдіктер мен өтемақы төлемдері, еңбек шарты тараптары- ның материалдың жауапкершілігі жөне жеке еңбек дау- ларын қарау мөселелеріне арналған.
Осы Кодекстің 24-бабында «Еңбек шарты бойынша қызметкер сыйақы үшін тиісті біліктілігі бойынша жүмысты (еңбек функциясын) атқарады және еңбек төртіптемесін сақтайды, ал жүмыс беруші еңбек жағдайларын қамтамасыз етеді, қызметкерге Қазақстан Републикасының еңбек заңнамасында, еңбек шартында, үжымдық шартта, тараптардың келісімінде көзделген жалақыны уақтылы және толық көлемінде төлейді жөне өзге де төлемдерді жүзеге асырады» делінген.
Кәсіпорындардың қызметкерлеріне меншік иесі есебінен еңбек жағдайларына байланысты мемлекеттік басқару органдары белгілеген нормадан кем түспейтін жөне үжымдық шарт негізінде арнаулы киім, аяқкиім жене басңа да жеке қорғану қүралдары, жуу жөне дезинфекциялау материалдары, сүт, емдеу - алдын алу та- мағы беріледі.
Кодекстің үшінші бөлімінде ңызметкерлердің жекелеген санаттарының еңбегін реттеу ерекшеліктері, атап айтқанда, жасөспірімдер мен өйелдердің еңбегін реттеу, ауыр жүмыстарда, еңбек жағдайлары зиянды жөне қауіпті жүмыстарда, вахталық өдіспен немесе үйде жүмыс істейтін қызметкерлердің, мүгедектердің және шағын көсіпкерлік субъектілері ңызметкерлерінің еңбегін реттеу ерекшеліктері сараланған.
Кодекстің 16, 17-тараулары ейелдер мен он сегіз жасқа толмаған адамдардың еңбегін қорғауға арналған. Осы санаттағы адамдардың еңбегін зиянды жөне қауіпті еңбек жағдайы бар жүмыстарға, ауыр жүк көтеру, оны қолмен тасуға байланысты жүмыстарға пайдалануға заң- да белгіленген тәртіппен шек қойылады.
Әйелдер мен он сегіз жасңа толмаған адамдардың ауыр жүкті көтеруі мен қолмен тасуына байланысты жүмыс- тарда әкімшілік жүктерді тасу үшін механикаландыру мен автоматтандыру қүралдарын, басқа да жабдықтарды көздеуге міндетті. Егер ауыр жүкті көтеру мен түсіру кезінде жүк зиян келтіретін жағдайда ңолмен тасу тоқтатылуға тиіс. Ауыр жүкті қолмен көтеру мен тасуға байланысты жүмыстарға екіқабат өйелдердің еңбегін қолдануға тыйым салынады. Екіқабат өйелдер медициналык қорытындыға сәйкес заңдарда белгіленген тәртіппен өндірістің қауіпті жөне зиянды факторлары өсерін болдырмайтын басқа жеңілірек жүмысқа ауыстырылады.
Мүгедек қызметкерлердің еңбек жағдайына байланысты Кодекстің 223-бабында, «Еңбекті нормалау,еңбекке ақы төлеу және еңбекті қорғау жағдайлары, жүмыс режимі, кәсіптерді қоса атқару тертібі, техника- лык, санитарлық, гигиеналық, өндірістік-түрмыстық жағдайлар, сондай-ақ тараптар келісімі бойынша еңбек шартының, үжымдық шарттың өзге де жағдайлары баска қызметкерлермен салыстырғанда мүгедек қызметкерлердің жағдайларын нашарлата немесе ңүңықтарын шектей алмайды» делінген. I жене II топтағы мүгедек қызметкерлерге аптасына 36 сағаттан аспайтын үзақ- тығы кысқартылған жүмыс уақыты белгіленеді жөне оларға үжымдық шартта белгіленген қосымша жеңіл- діктер берілуі мүмкін.
Кодекстің төртінші бөлімінде еңбек саласындағы әлеуметтік өріптестік пен үжымдың қатынастарды үйымдас- тыру мен өзара келісімдер жасасу төртібі, үжымдық шарттың мазмүны жөне үжымдык еңбек дауларын қараудың тәртібі белгіленген
Кодексте әлеуметтік әріптестік республикалық деңгейде, салалық деңгейде, өңірлік деңгейде жөне үйым деңгейінде үйымдастырылуы мүмкін. Әлеуметтік әріп- тестіктің тараптары болып тиісті атқарушы органдар атынан мемлекет, белгіленген тәртіппен уәкілеттік бе- рілген ез өкілдері атынан қызметкерлер мен жүмыс берушілер саналады. Келісімдер Қазаңстан Республикасының аумағында орналасқан, мүлкінің меншік иелері, қүрылтайшылары немесе акционерлері шетелдік жеке жөне заңды түлғалар не шетелдік қатысуы бар үйымдар болып табылатын үйымдарға да қолданылады.
Ұжымдық шартқа еңбекке ақы төлеуді нормалау жене индекстеу, жөрдемақылар мен өтемақы төлемдерін төлеу, разрядаралық коэффициенттерді белгілеу, жүмыс уақыты мен демалу уақытының үзақтығы, медициналық сақтандыру кепілдіктері, еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті ңорғауды қаржыландыру, қоршаған ортаны қорғау, тиісті саланың разрядаралық коэффициенттерін белгілеу туралы ережелер енгізілуі тиіс.
Кодекстің бесінші бөлімі еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғауға бағытталған. Онда еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғауға байланысты мемлекеттік саясат, қызметкерлер мен жүмыс берушінің ңүқықтары мен міндеттері, еңбек қауіпсіздігін жөне еңбекті қорғауды үйымдастырудың талаптары, жазатайым оқиғалар мен өзге де зақымдануларды тергеп-тексеру мен есепке алудың жолдары заңдастырылған. Осы бөлімнің 321-бабын- да жүмыс орындары орналасқан ғимараттар мен жүмыс жабдықтары олардың функционалдық мақсатына жөне еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау талаптарына сай болуы, жүмыс орындарындағы микроклимат, табиғи және жасанды жарықтылық, шу мен дірілдін мөлшері белгіленген нормаға сай болуы, қауіпті өндірістік объектілерде жүмыс жүргізу үшін қызметкерлердің жеке қорғану қүралдары болуы тиіс деп көрсетілген.
Еңбек шартының (контрактының) шарттары еңбекті қорғау жөніндегі заңдар мен басқа да нормативтік актілердің талаптарына сай келуі тиіс. Азаматтарды денсаулық жағдайына жақпайтын жүмысқа қабылдауға тыйым салынды.
Көсіпорын денсаулық сақтау органдары белгілеген төртіпке сәйкес медициналың тексерулер өткізуді үйымдастыруға міндетті. Қызметкерлердің медициналық тексерулерден жалтаруға қақысы жоқ, жалтарған кезде олар жүмысқа жіберілмейді.
Кәсіпорын өзінің қызметкерлерін өндірістегі жазатайым жағдайдан жөне көсіби аурулардан қолданылып жүрген заңдарда белгіленген жағдайларда міндетті түрде саңтандырады.
Қызметкерлердің денсаулығына немесе өміріне қауіп төнетін жағдай туған кезде ол жүмысты тоқтатып, дереу бүл туралы өкімшілікке хабарлайды, ал әкімшілік сол жағдай расталса, жүмысты тоңтатуға жөне осы қауіпті жою жөніндегі шараларды қолдануға міндетті.
Көсіпорынның жүмысы еңбек ңауіпсіздігінің талаптарына сай келмегендіктен тоқтатылса, тоңтатылудың барлық кезеңінде қызметкердің орташа жалақысы сакталады.
Қызметкерден кәсіби аурудың алғашқы белгілері білінсе, өкімшілік медициналық қорытынды негізінде оны ңайта мамандандыру кезеңінде орташа айлық жалақысын сақтай отырып, бірақ он екі айдан асырмай, басқа жүмысқа ауыстыруға тиіс.
Еңбекті қорғау жөніндегі оқудан, нүсқау алу мен білімін тексеруден өтпеген адамдар жүмысқа жіберілмейді.
Осы бөлімде еңбекті қорғау жөн’ ндегі заң жөне басқа да нормативтік актілерді бүзғаны үшін жауаптылық мәселелері белгіленген. Олардың бастылары:
көсіпорын еңбекті қорғау заңының талаптарын қамтамасыз еткені үшін заң алдында экономикалық жауапкершілікке тартылады;
қызметкерлермен болған жазатайым жағдай жөне көсіби аурулар нәтижесінде зардап шеккендерге төленетін өтемдік төлемдерге байланысты шығындарды өтейді;
бүл арада зиян мөлшррін белгілеген тертіп бойынша төрелік сот белгілейді жөне өндіреді.
Еңбекті ңорғау жөніндегі заң және өзге де нормативтік актілерді бүзғаны үшін кінөлі не қадағалау мен бақы- лауға кедергі келтіруші лауазымды адамдар заңдарда белгіленген төртіп пен өкімшілік, төртіптік, материалдық немесе қылмыстық жауапңа тартылады.
Кодекстің алтыншы бөлімінде Қазақстан Республикасы еңбек заңнамасының сақталуын баңылаудын талаптары заңдастырылған.
Заңға сөйкес, еңбек заңнамасының сақталуын бақы- лау мен ңадағалау мемлекет тарапынан және қоғамдың үйымдар тарапынан іске асырылады. Мемлекеттік ба- қылауды Қазақстан Республикасының Үкіметі, уәкілетті орган жөне оның аумақтық бөлімшелері жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі осы саладағы’ мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары мен бағдарламаларын әзірлеп, олардың іске асырылуын қамтамасыз етеді және еңбек қауіпсіздігі мен еңбек қорғауды мемлекеттік бақылаудың тертібін белгілейді. Үйымдарда. Қазақстан Республикасы еңбек заңнамасының сақта- луын мемлекеттік бақылауды мемлекеттік еңбек инспекторлары жүзеге асырады. Мемлекеттік еңбек инспекторлары Еңбек кодексі белгілеген талаптарының сақталуын бақылайды, өндірістік жараңаттану мен кәсіби нау- қастанудың себептеріне талдау жасайды, өндірістегі жазатайым оқиғаларды тергейді, жауапты басшылар мен адамдардың біліміне тексеру жүргізеді, объектілерді пайдалануға қабылдау женіндегі комиссияға каты- сады жөне қызметкерлер мен жүмыс берушілердің еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау мөселелеріне байланысты өтініштерін қарайды.
Жұмыс беруші жүмыс орындарында еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау жөніндегі белгіленген талаптар- ды сақтау жөне аныңталған бүзушылыңтарды жою бойынша жедел шаралар қабылдау мақсатында ішкі бақылауды жүзеге асырады. Ішкі бақылау еңбек жағдайларының жай-күйін қадағалауды үйымдастыруды, өндірістік бақылаудың деректеріне жедел талдау жүргізуді, тәуекелдерді бағалауды жөне аныңталған сәйкессіздіктерді жою жөнінде шаралар қабылдауды қамтиды.
Қызметкерлерінің саны 50-ден асатын өндірістік үйымдарда еңбек ңауіпсіздігі мен еңбекті ңорғау талап- тарын саңтау үшін ішкі бақылауды жүзеге асыру маң- сатында жүмыс беруші еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау ңызметін қүрады. Ол ез мөртебесі бойынша негізгі өндірістік қызметтерге теңестіріледі.
Қызметкерлерінің саны 50-ге жетпейтін жүмыс беруші қызмет ерекшелігін ескере отырып, еңбек қауіп- сіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі мамандық лауа- зымын енгізеді немесе еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі міндетті басңа маманға жүктейді.
Еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау жөніндегі қыз- меттің немесе маманның еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау талаптарын орындау женіндегі нүсқауларын үйымның барлың қызметкерлері орындауға міндетті.
Еңбекті ңорғау жөне еңбек жағдайын жақсартуда кәсіподақтар үйымы үлкен рөл атқарады. Үйымдардағы еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы ңоғамдық бақылауды үйымның кәсіподақ органы тагайындайтын, ал ол болмаған кезде ңызметкерлердің жалпы жиналысы сайлайтын еңбекті қорғау жөніндегі қоғамдық инспектор жүзеге асырады. Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі ңоғамдың инспектор үйымдағы нормативтік-қүқықтық актілердің сақталуын тексереді жөне тексерудің қорытындысымен анық- талған заң бүзушылықты жою туралы үсыныстар енгізеді, өндірісте болған жазатайым оқиғаларды тергеу жөніндегі комиссияның қүрамына кіріп, болашақта он- дай оқиғаларды болдырмаудың іс-шараларын жасауға ңатысады.
Кәсіподақтар қызметкерлердің еңбектегі міндеттеріне байланысты мертігуден немесе денсаулыққа өзге зақым келтіруден шеккен зиянның орнын толтыруға қүқығын қорғап, қызметкерлердің еңбекті ңорғау қүңығына ңысым жасаудың басқа да жағдайларында талапкерлік арызбен сотқа жүгіне алады.
II. Кәсіпорынның еңбек қорғау қызметі туралы үлгі ереже
Жалпы ережелер
1. Еңбек қорғау қызметі кәсіпорынның дербес қүрылымдың бөлімшесі болып табылады және олардың үйымдық-қүқықтың түрлері мен меншік түрлеріне қарамас- тан, өрбір көсіпорында қүрылады.
2. Еңбек ңорғау қызметі өз жүмысында Қазақстан Республикасының Еңбек кодексін, еңбек ңауіпсіздігі жөне өндірістік ортаның гигиенасы жөніндегі заңдық жөне нормативтік актілерді, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары мен Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтарын, Қазақстан Республикасы Еңбек жөне өлеуметтік қорғау министрлігінің Еңбекті ңорғау департаментінің басқарушы, директивалың, төсілдемелік, нормативтік-техникалық қүжаттарын, мемлекеттік ңадағалау органдарының шешімдерін, көсіпорынның бүйрықтары мен өкімдерін, сондай-ақ осы Ережені басшылықңа алады.
3. Еңбек қорғау қызметі өзінің мәртебесі жағынан негізгі өндірістік қызметтермен теңестіріледі, ал бүл қызметтің еңбек қорғау жөніндегі шешімдерін барлық дәрежедегі басшылар мен қызметкерлер міндетті түрде орындауы тиіс.
4. Еңбек қорғау кызметінің қүрылымы мен адам құрамы осы Ережеде белгіленген міндеттер мен әрекеттерге сөйкес белгіленеді.
5. Еңбек қорғау қызметі басшысы болып жоғары білімді, практикалық жүмыс төжірибесі бар және Еңбек қорғау департаменті бекіткен бағдарлама бойынша мамандығын арттырудан өткен маман тағайындалуы тиіс. Ол Еңбек қорғаудың аймақтың басқармасында белгіленген тәртіппен аттестациядан өтеді.
6. Министрліктер, ведомстволар, бірлестіктер, концерндер, холдингтер, кәсіпорындар осы үлгі Ереженің негізінде, өздерінің өндірістік ерекшеліктері мен айырмашылықтарын ескере отырып, еңбек қорғаудың аймақтық басқармасымен келісілген өз ережелерін жасай алады.
7. Еңбек қорғау қызметі кәсіпорынның өндірістік қызметі тоқтатылған кезде ғана жойылады.
Еңбек қорғау қызметінің міндеттері
Еңбек қорғау қызметінің негізгі міндеттері мыналар болып табылады:
1.Өндірісте еңбектің қауіпсіз жөне денсаулыққа зиянсыз болуын қамтамасыз ету жөніндегі өлеуметтік-экономикалық, үйымдық-техникалық, санитарлық-гигиеналық және емдеу-профилактикалық шаралар кешенін жасау және жүзеге асыру.
2.Жүмыс істеушілердің Қазақстан Республикасының Еңбек кодексін, еңбек қорғау жөніндегі белгіленген ережелер мен нормалардың, техника қауіпсіздігі жөніндегі нүсқаулардың, сондай-ақ мемлекеттік қадағалау органдары мен еңбек қорғау орындары нүсқауларының орындалуына бақылау жасау.
Еңбек қорғау қызметінің атқаратын әрекеттері
Кәсіпорынның Еңбек қорғау ңызметі белгіленген міндеттерге сай мынадай өрекеттерді жүзеге асырады:
1.Көсіпорындағы еңбек қорғау басқармасы жүйесінің жасалуын, өндіріске енгізілуін және тиімді пайдаланылуын қамтамасыз етеді.
2.Еңбектің қауіпсіздігі мөселелеріне қатысты кәсіпорынның функционалдық жөне өндірістік бөлімшелерінің жүмысын үйлестіреді жөне көсіподақ үйымдарының еңбек қорғау жөніндегі өкілдерімен, сондай-ақ еңбек ңорғаудың аймақтық басқармасының қызметкерлерімен бірлесе әрекет етеді.
3. Көсіпорынның еңбек қауіпсіздігітүрақты жүмыс істейтін комиссиясының қызметін үйымдастырады.
4.Тиісті бөлімдермен жене қызмет түрлерімен бірлесе отырып, еңбек қорғаудың жағдайына баңылау жасауды жүзеге асырады жене өр қызметкерді жүмыс орнындағы еңбек жағдайымен және еңбек ңорғаудың ахуалы жөніндегі нақты және толық ақпаратпен қамта- масыз етеді. Қызметкерлерді тиісті дербес қорғаныс қүралдары, оларға жасалатын жеңілдіктер мен төлемдер туралы толық хабардар етеді.
5. Жүмыс орындарын еңбек қорғаудың жағдайлары бойынша аттестациядан өткізуді үйымдастырып, оған тікелей басшыльщ жасайды.
6. Өндірістік үдерістер мен жүмыстарды жүргізудің қауіпсіздігін, өндірістік жабдықтарды, ғимараттар мен қүрылыстарды, түрмыстың ңызмет орындарын пайда- ланудың техникалық ахуалын жөне дүрыстығын бақы- лайды. Жүмыс істеушілердің жүмыстың қауіпсіз тәсіл- дерін дер кезінде және терең оқып үйренуін, жүмысшы- лардың бүл саладағы білімін арттыру мақсатымен нүсқау берілуін жене оны қалай меңгергенін тексеруді, нүсқау беру жөніндегі тіркеу журналын дүрыс жүргізуді бақылайды.
7. Кәсіпорынның белгілі бөлімдері үшін алдын ала белгіленген стандарттарға, ережелерге жене басқа да нормативтік қүжаттарға сай еңбек ңорғау меселелері жөніндегі техникалық қүжаттардың болуын және оның дүрыс жүргізілуін бақылайды.
8. Жүмысшылар мен инженер-техник қызметкерлердің жүмысқа алғаш кірер кездегі нүсқау алуының бағдарламасын жасайды, кәсіпорынға келген қызмет- керлерді сол бағдарламамен жете таныстырады.
9. Басшылар мен мамандардың білімін тексеру жөніндегі түрақты жүмыс істейтін емтихан комиссия- сының жүмысын үйымдастырады және оның дүрыс еткізілуін ңамтамасыз етеді. Комиссияның жүмысына білімі тексеруден өткізілген адамдар да тартылады. Бас- шылар мен мамандардың білімін тексерудің нөтижелері хаттама арқылы бекітіледі.
10. Еңбек қауіпсіздігінің ережелері мен нормала- ры бүзылған және жүмыс барысында кемшіліктер ай- ңындалған жағдайда оларды жедел жою жөнінде кә- сіпорын бөлімшелерінің басшыларына жене басқа лауа- зымды адамдарға жазбаша ескертпе беріледі. Мүндай жазбаша ескертпелер кесіпорын басшысының (иесінің) өкімі арқылы ғана езгертіледі.
11. Жұмысты жүргізудің қауіпсіздігі женіндегі қа;;іргі ңолданылып жүрген нүсқауларды, кәсіпорын стандарттарын (КСТ), ескертпелерді жасайды және қайта қарайды, цехтар мен қызмет түрлерінің бастықтарына белгілі нүсқаулар жүйесін жасауға тәсілдемелік көмек көрсетеді.
12. Еңбекті қорғау кабинетінің жүмысын үйымдастырады, оны қажетті оқу жөне көрнекі қүралдармен, оңудың техникалық жабдьщтарымен, т.б. қамтамасыз етудің шараларын белгілейді.
13. Жүмыс істеушілердің сүтпен, сабынмен, майлы күйені жуып кетіретін жөне зиянсыздандыратын құралдармен, сапалы, мемлекеттік стандарттарға сай келетін, өндірістің техникалық жағдайлары мен ахуалына сәйкес аяқ киімдермен жөне басқа дербес қорғаныс қүралдарымен қамтамасыз етілуін бақылайды, оларды қабылдаудың, сақтаудың, тазалаудың, жуудың жөне жөндеудің барысын тексереді.
14. Көсіпорынның бөлімшелерін нормативті қүжаттармен, ережелермен, нүсқаулармен, плакаттармен және еңбекті қорғауға ңажетті баска да оқу қүралдарымен қамтамасыз ету шараларын қабылдайды.
15. Жүмыс істейтін адамдардың барлық тобының Қазақстан Республикасының Еңбек кодексін оқып- үйренуін, еңбекті қорғау мөселелерін белгіленген төртіп бойынша байқаулар, конкурстар, лекция оқу, көрмелер үйымдастыру, витриналар мен стендтер жасау ереже- лерді, нүсқауларды жөне плакаттарды кеңінен тарату, кино жөне диафильмдерді көрсету сияқты басқа да шаралар арқылы насихаттауды үйымдастырады.
16. Тиісті бөлімдермен, қызмет түрлерімен бірге еңбек жағдайларын жақсарту мен сауықтыру жөніндегі шараларды үйымдастырады. Бүл шараларды жинақтай- ды және оған талдау жасауды үйымдастырады.
17. Кәсіпорын бөлімшелеріндегі еңбек жағдайларының жалпы ахуалына кем дегенде әр тоқсанда бір рет талдау жасайды, сондай-ақ еңбек қауіпсіздігінің ережелері мен нормаларының бүзылуы, жүмысты қауіпсіз жүргізудің нүсқауларын бүзу шараларына талдау жасайды, өткізілген шаралао мен қабылданған шешімдердің тиімділігін талқылайды.
18. Үжымдық шарттың «Еңбекті қорғау» бөлімін өзірлеуді, еңбекті қорғау жөніндегі номенклатуралық шаралардың жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді.
19. Өндірістегі қайғылы жағдайларды, көсіби аурулар мен апаттарды зерттеу ісіне қатысады және олардың есебін жүргізеді. Талдаудың материалдарын облыстағы еңбекті қорғау басқармасында тіркеуден өткізеді. Қайғылы жағдайларға жасалған талдаулардың қорытындылары бойынша тиісті бөлімшелердің қызметкерлерімен бірге болашақта ондай жағдайларды болдырмаудың алдын алу шараларын белгілейді және ондай шаралардың жүзеге асырылуына бақылау жасайды.
Цехтардың, бөлімдердің жөне қызмет түрлерінің басшыларына кәсіпорында орын алған қайғылы жағдайлар, сондай-аң өзге кәсіпорындарда кездескен осы тәріздес қайғылы жағдайлар жөнінде хабарлап отырады.
1.Өндірістік жабдықтар мен объектілерді қауіп- сіздік құралдарымен жарақтандыруға бақылау жасайды.
2.Қайғылы жағдайлардың алдын алатын жөне оған тосқауыл жасайтын неғұрлым жетілдірілген қүрылғы- лар мен қондырғыларды жасап, өндіріске ендіруге даты- сады, басқа да қорғаныс қүралдарын және бүл шаралар- дың тиімділігіне талдау жасайды.
3.Стандартқа сай емес жабдықтарға, жаңа ендіріс қүрылысына, жекелеген цехтарды, санитарлық-түрмыс- тық орындарды ңайта қүруға, ғимараттарды, ңүрылыс- тарды және технологиялық жабдықтарды күрделі жөндеуден өткізуге жасалған жобалық-техникалық қүжаттарды талдауға қатысады.
4.Жаңадан салынған жөне қайта қүрылған өнді- рістік объектілерді, санитарлық-түрмыстық және қой- малықғимараттарды, жабдықтарды, сондай-ақ техноло- гиялық үдерістерді қабылдап алып, пайдалануға беру жөніндегі комиссияның жүмысына қатысады, жаңа техника үлгілерін сынақтан өткізуге жене өндіріске енгі- зуге белсене атсалысады.
5.Еңбекті қорғау мөселелері жөніндегі бүйрықтар- дың, шешімдердің, нүсқаулардың, өкімдердің жобала- рын, төсілдемелік жөне жалпы шолулың қүжаттарды даярлайды.
6.Еңбекті қорғаудың аймақтың басқармасымен, мемлекеттік қадағалаудың жергілікті органдарымен, ғылыми-зерттеу институттарымен және басқа да үйым- дармен еңбекті қорғау қызметінің міндетіне кіретін мөселелер бойынша жедел байланыс жасауды жүзеге асырады. Ғылыми-зерттеу жөне жобалық-қүрылымдық үйымдардың еңбекті қорғау саласындағы үсыныстары мен жаңалықтарын өндіріске енгізуді үйымдастырады және оған бақылау жасайды.
Еңбекті қорғау қызметінің қүқықтары
Еңбекті қорғау қызметінің мынадай қүқықтары бар:
1. Кәсіпорынның бөлімшелерінен еңбекті қорғау мөселелері бойынша қажетті материалдарды кедергісіз алады, еңбекті қорғау жөніндегі ережелер мен нормаларды, техника қауіпсіздігі жөніндегі ережелер мен нормаларды, техника қауіпсіздігі жөніндегі нүсқаулардың бүзылуына жол берген адамдардан жазбаіна түсінік талап ете алады.
2. Кәсіпорынныңқүрылымдың бөлімшелерініңбас- шыларынан белгілі бір жүмысты атқаруға жіберуге болмайтын немесе еңбекті қорғау жөніндегі ережелер мен нормаларды, қауіпсіздік техникасы жөніндегі нүсқауларды қалай болса солай бүзуға жол беретін адамдарды жүмыстан босатуды талап ете алады. Бүл талаптар сөзсіз орындалуға жатады.
3. Егер жүмыс істейтін адамдардың өмірі мен денсаулығына ңатер төндіретін немесе апатқа алып барып соғатын болса, кейбір учаскелердегі машиналарды, жабдықтарды пайдалануға және өндірістік жүмысты одан әрі жүргізуге тыйым салады және бүл жөнінде кәсіпорынның басшысына немесе иесіне хабарлайды.
4. Көсіпорынның басшылығымен келісе отырып, басқа бөлімшелердің тиісті мамандарын еңбекті қорғаудың ахуалын тексеруге ңатыстыра алады.
5. Кәсіпорын басшылығына жекелеген қызметкерлерді еңбектің қолайлы да қауіпсіз жағдайларын жасау жөніндегі белсенді жүмыстары үшін ынталандыру сыйлығын беру жөнінде үсына алады. Сондай-ақ, еңбекті корғаудың ережелері мен нормаларын бүзуға, өндірісте қайғылы жағдайларға алып барып соғатын жағдайларға жол берген адамдарды белгіленген төртіп бойынша тиісті жауапкершілікке тарту жөнінде үсыныс енгізе алады.
6. Кәсіпорынның өндірістік, қызмет бабындағы жөне түрмыстық жүмыс орындарын кедергісіз қарап шығуға, еңбекті қорғау мәселелері жөніндегі қүжаттармен танысуға қүқығы бар. Кәсіпорынның бөлімшелерінің басшыларына орын алған кемшіліктерді жедел жою жөнінде орындалуы міндетті болып саналатын жазбаша нүсқаулар бере алады.
7. Кәсіпорынның жетекшісінің (иесінің) нүсқауы бойынша мемлекеттік және қоғамдық үйымдарда еңбекті қорғау мөселелерін талқылау кезінде өкілдік ете алады.
Еңбекті қорғау департаментінің қызметі
1993 жылғы 17 желтоқсанда Қазаңстан Республикасы Министрлер Кабинетінің қаулысымен Еңбек жөне әлеуметтік ңорғау министрлігінің Еңбекті қорғау департамент! қүрылды.
Оның міндеттері мен құқықтары Қазақстан Республикасының «Еңбекті қорғау туралы» Заңының баптарымен белгіленіп бекітілген. Еңбекті қорғаудың мемлекеттік басқармасының механизмі шаруашылықты жүргізудің барлық деңгейінде ңызмет етіп, ңажетті үйымдық-ңүңықтық негіздерді ңамтамасыз етеді. Атап айтқанда, бүл саладағы әлеуметтік саясатты қамтамасыз етеді, еңбек ету жөне оны ңорғау жөніндегі қажетті ғылыми негізделген заңдылыңты қалыптастырады, кәсіпорындар мен көсіпкер ңүрылымдардың экономи- калың мүдделілігінің механизмін жасайды, бүл саладағы белгіленген нормалар мен қойылатын талаптардың орындалуына бақылау жасауды үйымдастырады, түрлі жеңілдіктер мен төлемдердің дүрыс берілуін қадағалайды, ңажет болған жағдайда түрлі санкциялар мен айып салуды іске асырады, қызметкерлердің өлеуметтік түрғыдан қорғалуын ңамтамасыз етеді. Сондай-ақ, еңбекті ңорғау жөніндегі ғылыми-зерттеулерді үйлестіріп отырады. Кадр саясатын жасап жүзеге асыруға атсалысады. Еңбек ету жағдайлары мен оны ңорғауды жақсарту жөніндегі тәсілдемелік үсыныстарды, ережелерді және басңа да қүжаттарды жасайды. Еңбекті қорғаудың заңды базасын жетілдіру жөне одан әрі дамыту саласында да көптеген жүмыс атқаруы тиіс.
Халықаралық тәжірибе көрсетіп отырғанындай, еңбекті қорғау жөніндегі заңдылың көптеген елдерде жүйелі түрде ңайта қаралып, жетілдіріліп, дамытылып отырады. Бүл ретте саяси, экономикалың, әлеуметтік, техникалың сипаты бар факторлар үдайы еске алынады. Заңдылың түрлі нормалардың, стандарттардың, нормативтердің елеулі мөлшерін ескеріп отырады.
Олай болса, еңбекті қорғаудың практикалың мәселелерінің маңыздылығын ескере отырып, бүл саладағы жан-жақты қүңьщтың негіздерді жасаудың маңызы зор екенін үмытуға болмайды. Атап айтңанда, еңбекті қорғауға мемлекеттік ңадағалау мен баңылау орнату, өндірісте адамның денсаулығына ңатерлі және түрлі қайғылы оқиғаларға душар ететін жағдайлардың зерттелуін, есепке алынып отырылуын қамтамасыз ету, кәсіпорындарда еңбекті ңорғау қызметін үйымдастыру, өнеркәсіпте болатын ірі апаттаидың алдын алу, зиянды химиялың заттарды қолдану мен пайдалану, өндірістік медицина жөніндегі заң жобаларын жасау ңажет. Бүл ретте жүмыс берушілер мен қызметкерлердің еңбек ңорғау мөселелері жөніндегі міндетті білім алуын жөне олардың аттестат- таудан өткізілуін қамтамасыз ету керек.
Бұл органның алдында түрған міндеттің бірі - әлеуметтік серіктестікті, оның үш жақты өкілділігін қамтамасыз ету. Еңбекті ңорғаудың неғүрлым көкейтесті мәселелері бойынша мемлекеттің, кәсіпкерлік бірлестіктердің және кәсіподақтардың (трипартизм принципі) арасында өзара кеңесуді және келіссөздер жүргізілуін де қамтамасыз етуі тиіс.
Кәсіпорындардың мынадай шараларды жүзеге асыруы қажет: атап айтңанда, еңбекті ңорғау саласындағы нормативтік-қүңықтьщ ңүжаттарды ресми түрде кеңінен тарату, еңбекті ңорғау жөнінде үжымдық шарттар мен келісімдер жасауды барлық кәсіпорындар мен қызмет түрлерінде толың ңамтамасыз ету. Оларда қызметкерлердің еңбек ету жағдайларын жақсарта түсу жөніндегі шаралар карастырылуы, оларға заңда көрсетілген жеңілдіктер мен төлемдердің міндетті түрде жасалуының төртібі белгіленуі тиіс. Жүмысшылардың арнаулы киімдермен, аяң киімдермен және басқа да жабдықтармен қамтамасыз етілуі назардан тыс ңалмауы керек. Қызметкерлермен жасалатын еңбек келісімдерінде (шарттарында) еңбек етуге ңажетті жағдайлар туғызудың, қызметкерлерге жеңілдіктер жасау мен төлемдер толеудің, арнаулы қорғану қүралдары мен киімдерінің берілуі жөніндегі міндеттерді атап көрсету барлық кәсіпорындар үшін міндетті болуы тиіс.
Еңбек қорғауды ңамтамасыз ету жөніндегі жауапкершілік заң бойынша кәсіпорынның басшысына ресми түрде жүктеледі. Кәсіпорынды тіркеуден өткізу кезінде жүмыс беруші жаң еңбекті ңорғау жөнінде емтихан тапсырудың міндетті жүйесін енгізу ңажет. Мүны еңбекті ңорғауды ңадағалау мен баңылау жөніндегі тиісті органдар жүзеге асыруға міндетті. Осындай емтиханнан өткеннен кейін ғана әрбір жаңадан ңүрылған кәсіпорынның өз ңызметін бастап, жүмыс істеуіне рүқ- сат (лицензия) беріледі. Әрбір кәсіпорында еңбекті қорғау жөніндегі арнаулы ңызмет үйымдастырылуы тиіс.
Еңбек қорғауға байланысты нормаларды негізінен төрт топқа белуге болады
Өндірістік объектілерді жобалау сатысында еңбек ңауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған нормалар.
Өндіріс үдерісі кезінде қауіпсіздікті сақтауға бағытталған нормалар.
Емдеу-профилактикалық, тамаңтандыру және жеке қорғану ңүралдарын пайдалану нормалары.
Еңбек заңдылыңтарының саңталуына баңылау жасау мен заңдылықты бүзушылардың жауапкершілігінің нормалары.
Осы нормалардың орындалуына еңбек үжымдары үнемі басшылың жасап отырады.
Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінде белгіленген еңбек қорғаудың талаптары
Жүмыс уақыты.
1. Жүмыс уақытының бірқалыпты ұзақтығы аптасына 40 сағаттан аспауы тиіс. Жеке еңбек шарттарында тараптардың келісімі бойынша жұмыс уақытының ұзақтығы азырақ көзделуі мүмкін.
Қысқартылған жүмыс уақытының ұзақтығы мынадай мөлшерде белгіленеді:
2. 16 жастан 18 жасқа дейінгі жүмысшылар мен қызметшілер үшін аптасына 36 сағат, 14 жастан 16 жасқа дейінгі жасөспірімдер үшін аптасына 24 сағат;
3. Ауыр дене жүмыстарында және еңбек жағдайы зиянды жүмыстарда істейтін жұмысшылар мен қызметшілер үшін аптасына 36 сағаттан аспайды.
Түнгі уақытта жұмыс істеген кезде жұмыстың белгіленген ұзақтығы бір сағатқа қысқартылады.
Түнгі уақытта жүмыс істеуге мыналарға жол берілмейді:
жүкті әйелдерге, егер олардың келісімі болмаса;
18 жасқа толмағандарға және түнгі уақытта жүмыс істеуге тыйым салатын медициналық қорытындысы болған жағдайда өзге де адамдарға.
Мүгедектер түнгі жұмысқа тек олардың өздерінің келісімі бойынша, егер оларға ондай жұмыс істеуге дәрігерлік қорытынды бойынша тыйым салынбаған жағ- дайда тартылады.
Кешкі сағат 10-нан таңертеңгі сағат 6-ға дейінгі уақыт түнгі уаңыт болып есептелінеді.
Жүкті әйелдердің сегіз жасқа дейінгі баласы бар немесе семьясының ауру мүшесін күтіп-бағып жүрген әйелдердің өтініші бойынша медициналық қорытындыға сәйкес әкімшілік оған толық емес жүмыс күнін белгілеуге міндетті. Мүндай реттерде енбекақы жұмыс істеген уақытына қарай пропорциялы түрде немесе жұмыстың өніміне қарай төленеді.
Уақытынан артық жұмыс істеуге: жүкті әйелдерге, он сегізге жасы жетпеген жүмысшыларға, оқу күндері өндірістен қол үзбей білім беретін оқу орындарында оңып жүргендерге, заңға сөйкес басқа да сағаттағы қызметкерлерге жол берілмейді.
Уақытынан артық жүмысқа мынадай ерекше реттерде ғана жол беріледі:
Отан қорғау үшін қажетті жұмыстарды жасаған кезде, сондай-ақ қоғамдық немесе табиғи апатты, өндірістік апатты болдырмау жөне олардың зардаптарын дереу жою мақсатындағы жүмыстарды жүргізген кезде;
Сумен жабдықтау, газбен жабдыңтау, жарық беру, канализация, транспорт, байланыс жөнінде қоғамдық қажетті жүмыстар жүргізген кезде олардың дүрыс қызмет істеуін бұзатын кездейсоқ немесе күтпеген жағдайларды жою үшін;
Басталған жұмыс, бірақ өндірістегі кездейсоқ кідіріс салдарынан бітпей қалған жүмысты бітіру қажет болғанда, егер оның өзінде басталған жүмысты тоңтату мемлекеттік немесе қоғамдық мүліктің бүлінуіне, яки жойылуына әкеп соңтыратын болса;
Механизмдер мен ғимараттарды жөндеу және қалпына келтіру жөніндегі уақытша жүмыстарды жүргізген реттерде, мүндайда олардың жүмысының тоқтап қалуына әкеп соқтыратын болса;
Егер жүмысты үзіліспен істеуге жол берілмейтін болып, конвейер ауыстыруға келетін қызметкер келмеген кезде жүмысты жүргізе беру үшін; мүндай реттерде өкімшілік ауысатын адамды басқа қызметкермен ауыстыруға дереу шара қолдануға міндетті.
Қауырт дала жүмыстары кезінде кәсіпорын басшыларына егіншілердің жүмыс уақытын кәсіподақ үйымымен келісе отырып, 10 сағатқа дейін үзартуына болады. Олардың артық істеген уақытының орнына кейін, жұмыстың саябыр кезінде демалыс берілуі тиіс.
Демалыс уақыты. Жүмысшылар мен қызметшілерге демалу және тамақтану үшін үзақтығы жарты сағаттан кем болмайтын үзіліс беріледі. Күн сайынғы демалыс- тың үзақтығы 12 сағаттан кем болмауы тиіс. Мереке немесе демалыс күндері жүмыс істеуге жоғарыда көрсетілген ерекше жағдайлардан басқа кездерде тыйым салынады. Ал демалыс күні істеген жүмысы келісім бойынша басқа демалыс күнін беру арңылы өтеледі.
Еңбекшілердің жалпы демалыс күндері мен мейрам күндері демалуына шек қойылмайды.
Мерзімінен тыс жүмысңа және тунгі уақыттағы жүмыстың әрбір сағатына ақы бір жарым есе мөлшерден, ал мереке немесе демалыс күндеріндегі жүмыстарға ақы екі еседен төмен болмайтын мөлшерде төленеді.
Барлың еңбекшілерге жыл сайынғы демалыс жүмыс орны мен орташа табысы саңталып беріледі. Жыл сайынғы демалыстың үзақтығы 24 күннен кем болмайды.
Ақы төленетін жыл сайынғы қосымша еңбек демалысы ауыр дене жұмыстары мен еңбек жағдайлары зиянды және ңауіпті жүмыстарда істейтін ңызметкерлерге беріледі.
Қатарынан екі жил бойы еңбек демалысын бермеуге тыйым салынады.
Бірінші жылдың демалысы сол көсіпорында толық бір жыл жүмыс істегеннен кейін, ал келесі жылдары өзінің ңалаған уаңытында беріледі.
Отбасы жағдайларына және басңа дәлелді себептерге байланысты жүмысшыға бүйрыңпен жалақысы сақталмайтын демалыс берілуі мүмкін.
Әйелдердің еңбегін қорғау. Еңбек заңында әйелдердің ағзасының ерекшеліктерін ескере отырып, оларға бірсыпыра жеңілдіктер қаралған. Мәселен: ауыр жүмыстарда, еңбек жағдайы зиянды жүмыстарда, жерасты жүмыстарында өйелдердің еңбегін пайдалануға тыйым салынады, түнгі уаңыттағы жүмыстарда әйелдердің еңбек етуіне шек қойылады; жүкті әйелдерді және екі жасңа дейінгі баласы бар әйелдерді түнгі жүмыстарға және уақытынан артың жүмыстарға қатыстыруға немесе іссапарға жіберуге тыйым салынады; екі жастан сегіз жасңа дейінгі балалары бар әйелдердің уақытынан артың жүмысқа қатынасуына және іссаларға жіберілуіне шек ңойылады; дәрігерлік қорытындыға сәйкес жүкті әйелдердің жүмыс өнімінің нормасы, ңызмет көрсету нормасы кемітіледі не олар бүрынғы жүмысы бойынша орташа еңбек табысы саңтала отырып, жеңілірек жүмысқа ауыстырылады. Бір жарым жасңа дейінгі балалары бар әйелдер де осындай жеңілдік алуға ңұңылы; әйелдерге жүкті болуына жөне босануына байланысты босанардан бүрын 70 жөне босанғаннан кейін 56 (қалыптан тыс босанғанда немесе екі және одан да көп бала туған ретте - 70) күнтізбелік күнге демалыс беріледі жөне өзінің тілегі бойынша, бала үш жасқа толғанға дейін оны күтуге байланысты ақысыз қосымша демалыс беріліп, сол мерзімде жүмыс орны сақталады; бір жарым жасқа дейінгі балалары бар әйелдерге демалу жөне тамақтану үшін жалпы үзілістің үстіне баланы емізуге қосымша үзіліс беріледі; бүл үзіліс кем дегенде үш сағат сайын кемінде 30 минут, ал бір жарым жасқа дейінгі балалары екеу немесе одан да көп болған жағдайда кемінде бір сағат болып белгіленеді жөне ол үзілістер жүмыс уақытына қосылып, орташа табысы бойынша ақы төленеді.
Жүкті болуына немесе бала емізуіне байланысты сылтаумен әйелдерді жүмысңа алудан бас тартуға және олардың жалаңысын кемітуге тыйым салынады. Жүкті әйелдерді және үш жасқа дейінгі балалары бар әйелдерді әкімшіліктің үйғарымымен жүмыстан шығаруға тыйым салынады.
Еңбекті қорғау заңдарын бұзған құзырлы тұлғалардың жауапкершілігі.
Қауіпсіздік және таза жұмыс жағдайлардың талаптары әкімшілікке және жұмыскерлерге міндетті. Осы ҚР-ның заңдарың бұзған кезде айыпты әкімшілік, тәртіптік, материалдық және қылмыстық жауапты деп бөледі. Әкімшілік жауабы – қылмыстан ҚР-ның заң бойынша штраф салу. Әкімшілік жазаны тексеру және қадағалау мемлекеттік мекемелерге жүктеледі.
Еңбекті қорғау заңдарын бұзған, еңбекті қорғауға арналған келісімдер мен ұжымдық келісім-шарттардың міндеттерін орындамаған немесе оған қайшы келетін іс-әрекеттерге барған құзырлы тұлғалар жауапқа тартылады. Олар мынадай жауапкершілікке тартылады: қоғамдық, әкімшілік, тәртіптік, мүліктік, қылмыстық.
Тәртіптік жауапкершілікке тартылған жағдайда ол еңбек және өндіріс тәртібін
қатаң түрде орындауы тиіс. Жазалау шаралары: ескерту, сөгіс, жалақысы төмен қызметке ауыстыру, қызметінен алып тастау, белгілі бап бойынша жұмыстан шығару.
Әкімшілік жазаға еңбекті қорғау заңдарын бұзған құзырлы тұлғалар тартылады.
Олар мемлекеттік бақылау органдарының еңбек инспекторларының алдында жауап береді. Кінәлі тұлға бақылау органдары бекіткен айыппұлды төлейді.
Мүліктік жауапкершілікке құзырлы тұлға еңбек заңдарын бұзып, осының
салдарынан кәсіпорын қайғылы оқидан зардап шеккен немесе кәсіптік дертке шалдыққан адамға оның шағымдануы бойынша толықтай немесе жартылай өтемақы төлейтін болса, ол мүліктік жауапкершілікке тартылады, яғни мүліктік шығындарды өтейді.
Қылмыстық жауапкершілікке тартылу Қазақстан Республикасының қылмыстық
істер кодексіне сәйкес анықталады. Осыған сәйкес ол айыппұл төлеуі немесе бас бостандығынан айырылуы мүмкін.
Жұмыскерлерге еңбекті жарамдылықты жоғалған кезде әлде өлген кезде кәсіпорын ҚР-ның заң бойынша біржолғы жәрдем төлейді. Өндірістен зиян шеккендерге әлде жұмыскер өлген кезде материалдық жауабын кәсіпорын атқарады.
Бақылау сұрақтары:
Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі қашан қабылданды?
Қазақстан Республикасындағы Еңбек қорғау талаптарына мемлекеттік бақылауды кімдер жүзеге асырады?
Жүмыс уақытының бірқалыпты үзақтығы аптасына қанша болып белгіленген?
Түнгі жүмыс уақыты деп қай кезді атайды?
Еңбек қауіпсіздігінің стандарттар жүйесі қандай қүжат- тардан түрады?
Стандарттардың мемлекеттік жүйесі қандай санаттарға белінген?
Күн сайынғы демалыстыд үзақтығы неше сағаттан кем болмауы тиіс?
Жыл сайынғы демалыстың үзақтығы неше күннен кем болмайды?
Әйелдерге жүкті болуына және босынуына байланысты қандай демалыстар беріледі?
Еңбекті қорғау талаптарының орындалуына қоғамдық бақылауды кімдер жасайды?
Негізгі әдебиет: [1,5]
Қосымша әдебиет: [1,3]
Дәріс №3 Еңбек қауіпсіздігі стандарттарының жүйесі.
Негізгі қаралатын сұрақтар:
1. «Адам – техника – материал - өндіріс ортасы» жүйесіне түсініктеме.
«А» «Т» «М» «Өо»
2. Қауіпті, зиянды өндіріс факторларын топтастыру және олармен күресу жолдары.
1. Жүйе деген түсінік ертеден белгілі. Жалпы алғанда ж ү й е (система) дегеніміз – жеке бөліктердің қосындысы және олардың өзара байланысы.
Ж ү й е деп тірі организмдер мен машиналарды да айтуға болады. Жүйе деп кезкелген өндіріс объектісін де айтады. Осындай жүйелердің бірі – «А»- «Т»- «М»-«Өо».
Еңбек қорғаудың негізгі мақсаты осы жүйені еңбекшіге қолайлы жағдайға келтіру (оптимизация). Халық шаруашылығындағы кез келген жұмысты, технологияны биоэкотехникалық жүйе дей отырып, төрт элементке бөлеміз, олар: Адам – техника –материал -өндіріс орны.
Error: Reference source not found
Әр элементтің бір-біріне әсері – көрсетілген.
Бұл элементтер бір-біріне әсер етеді және бәрі адамға (жұмысшыға) әсер етеді. Жеке элементтердің жұмысы көп факторлардан (себептерден) тұрады.
Жүйе теориясына сүйене отырып осы элементтердің белгісіз байланысы – Н (күйі) мына формуламен шешіледі Н = 2И мұндағы, И = п(п – і) ең көп байланыс саны – И, п – факторлар саны. Мысалы жоғарғыдағы жүйеде адамға үш фактор әсер етеді, олар: Т, М,Өо демек п=3 болса, Н = 2 п (п-і) = 23*2 = 26=64. Яғни,жалпы жүйе өз міндетін ойдағыдай атқарып, жақсы жұмыс істеп, сонымен қатар адамға зиянды әсері болмас үшін 64 сұрақты шешу қажет деген сөз.
Жеке факторлардың саны көбейген сайын жүйенің күйі (Н) көбейеді.
Егер жүйедегі байланыстың біреуі бұзылса қауіпті жағдай пайда болады да, кейін жазатайым жағдайға ұшыратуы мүмкін.
Еңбекті қорғаудың негізгі міндеті жүйенің адам үшін дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз ету. Егер осы жүйені бөлшектеп, оларға жеке-жеке қарасақ қауіп-қатерді азайтуға болады.
Егер жүйенің қауіпсіздік деңгейін уақыт мөлшерімен қарасақ жоғарыдағы жүйені мынадай түрге бөлуге болады:
Б і р і н ш і – іске қосу уақыты – жүйені жөнге келтіру кезеңі.
Е к і н ш і – негізгі пайдалану кезеңі, пайдалы өнім алу уақыты.
Ү ш і н ш і – қайта құру кезеңі (реконструкция) қауіпті жағдайлардың көбеюімен байланысты, себебі жүйенің бөліктері әртүрлі жағдайда жұмыс істейді.
Сондықтан жүйенің қауіптілігін азайту үшін, оны уақытында жөндеу, реттеу керек.
Жүйелік көзқараспен алғанда Еңбек қорғау ғылымы төмендегідей тармақтарға бөлінеді:
1. Е ң б е к г и г и е н а с ы – медицина ғылымының бір бөлігі бола тұра , жеке еңбекші мен ұжымның өз ара байланысын сыртқы ортамен бірыңғай қарап , өндіріс жағдайын сауықтырудың мөлшері мен шараларын жетілдіреді
2. Еңбек физиологиясы мен психологиясы
Кез- келген адамға еңбек психологиясы мен физиологиясы аймағында білім қоры, орындайтын қызметі мен мамандығынан тәуелсіз, өзін қоршаған адамдармен, өзінің физиологиялық мүмкіндігін, өз мінезінің нашар және жақсы жақтарын, минимальды рухани және физикалық жоғалымдарымен өндірістік стресстік жағдайлары мен өмірдің қиын кезінде, құрылымдық қобалжуы мүмкіндігінің нәтижелі бір бірімен әрекетін білдіреді.
3.Өндіріс санитариясы ғылымының негізгі зерттеу бағыттары: технологиялық процестердегі қауіпті - зиянды факторларды азайтудың жолдарын іздестіру, еңбек қорғаудың санитарлық техникалық шараларын реттеу, жұмысшылардың жұмыс кестесі мен жеке бас гигиенасын т.б. қамтиды.
4. Э р г о н о м и к а дегеніміз – ғылыми пән бола тұра, техникалық, психологиялық, физиологиялық, гигиеналық ғылымдардың жиынтығынан туған.
Эргономика – жұмысшының машинамен және өндіріс қатынасын байланыстыра отырып еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.
5. И н ж и н е р л і к п с и х о л о г и я эргономикамен тығыз байланысты бола отырып, өндіріс эстетикасының, машиналардың көркемдеудің (дизайн) негізін түсіндіреді, оқытады, үйретеді.
Инженерлік психология – жұмысшы мен технологиялық процесс және сыртқы қоршаған орта жайлы мағлұмат береді.
Осыдан, қауіпті жағдай қайдан пайда болады деген сұрақ туады. Оған қауіпсіз еңбектің психологиясы былай жауап береді:
қауіпті жағдай (ҚЖ) қауіптің уақыты (ҚУ) мен себебі (БС) дәл келгенде пайда болады:
немесе ҚЖ = ҚУ + ҚС осыдан қауіпті жағдайды болдырмас үшін қауіптің себебі мен уақыты дәл келмесе болғаны.
Оқулықтар мен қосымша әдебиеттер:
2,3,8,18,23,25,28.
Дәріс №4 Еңбекті қорғаудың эргономикалық негіздері. Өндірістік объектілерді еңбек жағдайлары бойынша аттестациялау
1. Өндірістік объектілерді еңбек шарттары бойынша аттестаттану жүргізу ережелері
2. Жұмыс берушінің аттестаттауды өткізуге дайындығы
3. Аттестаттауды өткізудің тәртібі
4. Жұмыс орындарында еңбек жағдайларын бағалау
5. Өндірістік объектілерді аттестаттауды ресімдеудің тәртібі
1. Осы Өндірістік объектілерді еңбек жағдайлары бойынша міндетті мерзімдік аттестациялау қағидалары (бұдан әрі - Қағидалар) Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 15 мамырдағы Еңбек кодексінің 15-бабының 24) тармақшасына сәйкес әзірленді және өндірістік объектілерді еңбек жағдайлары бойынша аттестаттау тәртібін айқындайды.
2. Осы Қағидаларда мынадай ұғымдар пайдаланылады:
1) өндірістік объектілерді еңбек жағдайлары бойынша аттестаттау -оларда орындалатын жұмыстың қауіпсіздігі, зияндылығы, ауырлығы, қауырттығы, еңбек гигиенасының жай-күйін бағалау және өндірістік орта жағдайларының еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы нормативтерге сәйкестігін айқындау мақсатында өндірістік объектілерді, цехтарды, учаскелерді, жұмыс орындарын бағалау жөніндегі қызмет;
2) зертханалар - өндірістік орта факторларын зертханалық және аспаптық зерттеулермен және өндірістік орта жағдайларының еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы нормативтерге сәйкестігін айқындауға байланысты қызметті жүзеге асыратын зертханалар;
3) өндірістік объектілер - өнім шығарумен және жасаумен, пайдалы қазбаларды игерумен, өндірумен және қайта өңдеумен, құрылыспен және өндірістік қызметтің басқа да түрлерімен айналысатын ұйымның цехтары, учаскелері және өзге де жеке тұрған өндірістік бөлімшелері;
4) жұмыс орны - еңбек қызметі процесінде өзінің еңбек міндеттерін орындау кезінде қызметкердің тұрақты немесе уақытша болатын орны;
5) мамандандырылған ұйымдар - жұмыс берушілер зертханалық және аспапты зерттеулер жүргізу үшін тартатын білікті кадрлары мен өзінің құрамында зертханалары немесе заңнамада белгіленген тәртіппен тексеруден өткізілген тиісті өлшеу құралдары бар немесе қызметтің осындай түрлерін жүзеге асырушы зертханалармен ұзақ мерзімді шарттары бар дербес (тәуелсіз) ұйымдар;
6) білікті кадрлар - мамандандырылған ұйымдардың өндірістік объектілерді еңбек жағдайлары бойынша аттестаттау жөніндегі жұмыспен айналысатық, тиісті білімі бар немесе дайындық курстарынан өткен және тиісті сертификаты бар қызметкерлері;
7) сертификат - тиісті білім беру ұйымдары еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау мәселелері бойынша даярлық курсынан өткен адамдарға беретін белгіленген үлгідегі құжат;
8) жеке қорғану құралдары - қызметкерді зиянды және (немесе) қауіпті өндірістік факторлардың әсерінен қорғауға арналған құралдар, оның ішінде арнайы киім;
9) ұжымдық қорғану құралдары - екі немесе одан да көп жұмыс істеушілерді зиянды және (немесе) қауіпті өндірістік факторлардың әсерінен бір мезгілде қорғауға арналған техникалық құралдар;
10) жарақат қауіпсіздігі - өндірістік объектілердің еңбекті қорғау жөніндегі нормативтік құқықтық актілерде белгіленген жағдайларда жұмыс істеушілердің жарақаттануын болдырмайтын еңбек қауіпсіздігі талаптарына сәйкестігі;
11) еңбектің ауырлығы - еңбек процесінің ағзаның негізінен тірек- қозғалыс аппаратына және функционалдық (жүрек-қан тамырлары, тыныс алу және басқа) жүйесіне түсетін жүктемені көрсететін, оның қызметін қамтамасыз ететін сипаттамасы;
12) еңбек қауіпсіздігі жағдайлары - еңбек процесі мен өндірістік ортаның қызметкер еңбек міндеттерін атқаруы кезінде еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау талаптарына сәйкес болуы;
13) еңбек қауырттылығы - еңбек процесінің қызметкердің негізінен орталық жүйке жүйесіне, сезу органдарына, эмоционалдық жүйесіне түсетін жүктемені көрсететін сипаттамасы;
14) қауіпсіздік нормалары - өндіріс жағдайларын, өндірістік және еңбек процесін ұйымдық, техникалық, санитарлық-гигиеналық, биологиялық және еңбек қызметі процесінде қызметкердің өмірі мен денсаулығын сақтауға бағытталған өзге де нормаларды, қағидаларды, рәсімдер мен өлшемдерді қамтамасыз ету тұрғысынан сипаттайтын сапалық және сандық көрсеткіштер.
3. Өндірістік объектілерді еңбек жағдайлары бойынша аттестаттауды жұмыс беруші жүргізеді.
Жұмыс берушінің өндірістік объектілерді еңбек жағдайлары бойынша аттестаттауға арналған жеке зертханасы болмаған жағдайда зертханалық және аспаптық зерттеу жүргізу үшін мамандандырылған ұйымдар тартылады немесе жеке зертханалардың қызметі пайдаланылады.
4. Өндірістік объектілерді аттестаттау:
1) ұйымның өндірістік объектілері еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы қолданылып жүрген нормативтерге сәйкес аттестаттауды;
2) ұйымның өндірістік объектілерінің еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы қолданылып жүрген нормативтерге сәйкестігін кешенді бағалауды:
еңбек зияндылығының және қауіптілігінің дәрежесін бағалауды;
жарақат қауіпсіздігінің дәрежесін және ұжымдық қорғану құралдарымен қамтамасыз етілуін бағалауды;
қызметкерлердің жеке қорғану құралдарымен қамсыздандырылуын бағалауды қамтиды.
5. Өндірістік объектілерді аттестаттау нәтижелері:
1) өндірістік объектілерді қолданыстағы нормативтік құқықтық актілердің талаптарымен сәйкестікке келтіру үшін еңбек жағдайлары мен қауіпсіздігін жақсарту жөніндегі ұйымдық-техникалық іс-шаралар кешенін жүргізу;
2) өндірістік орта мен жұмыс орындарындағы қауіпсіздік жағдайларының нақты жай-күйін бағалау;
3) қызметкерлердің қажетті жеке және ұжымдық қорғану құралдарымен қамтамасыз етілуін, олардың нақты еңбек жағдайларына және оларға қойылатын стандарт талаптарына сәйкестігін айқындау;
4) кәсіптік ауруға күдік туғанда және кәсіптік аурудың диагнозын айқындаған кезде, оның ішінде даулар мен өзге де келіспеушіліктерді сот тәртібімен шешкен кезде аурудың кәсіппен және орындайтын жұмысымен байланысын айқындау үшін зиянды немесе қауіпті еңбек жағдайларындағы жұмыс фактісін растау;
5) өндірістік объектінің немесе жабдықтың пайдаланылуын тоқтату (тоқтата тұру) туралы шешім қабылдау, сондай-ақ технологияны өзгерту;
6) еңбек жағдайларының жай-күйі туралы статистикалық есептілікті жасау;
7) еңбек (қызметтік) міндеттерін атқару кезінде қызметкердің өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені үшін жұмыс берушінің жауапкершілігін сақтандырған кезде сақтандырушының (жұмыс берушінің) сақтандыру тарифін белгілеу;
8) еңбек жағдайлары зиянды және қауіпті жұмыстарда істейтін қызметкерлерге еңбекақы төлеуді және Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасында көзделген жеңілдіктер мен кепілдіктер беруді негіздеу;
9) қызметкерлердің еңбек жағдайлары, еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғаудың жай-күйі, зиянды өндірістік факторлар және олардың әсерінен қорғану шаралары туралы шынайы ақпарат алу мақсатында пайдаланылады.
6. Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істейтін барлық ұйымдардың өндірістік объектілері аттестаттауға жатады.
7. Аттестаттауды өткізу мерзімін ұйым, еңбек жағдайларының өзгеруіне орай, бірақ өндірістік объектілердің соңғы аттестаттаудан өткізілген сәттен бастап 5 жылда кемінде бір рет белгілейді.
8. Өндірістік объектілерді кезектен тыс аттестаттау қайта құрылған, жаңғыртылған, жаңа техника немесе технология орналастырылған жағдайларда жүргізіледі.
Кезектен тыс аттестаттау нәтижелері өндіріс объектісіне еңбек жағдайлары бойынша алдындағы аттестаттау материалдарына қосымша түрінде ресімделеді.
9. Еңбек жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган мамандандырылған ұйымдар туралы ақпаратты (атауы, заңды мекенжайы, байланыс телефоны, білікті кадрлары туралы мәлімет, зертханалардың болуы немесе қызметтің осындай түрлерін жүзеге асырушы зертханалармен шарттарының болуы) интернет-ресурста орналастырады.