6.Адамда қалыпты жағдайда және патологиялық процестердің дамуы кезіндегі апоптоздың биологиялық рөлі.

Ағза  онтогенезінде жекелеген жасушалардың өліп жойылуы ертеден белгілі. Оны жіктелудің ақырғы нәтижесі      ( эритроциттер, кератиноциттер) не қартаю (нейрондардың өлуі) сияқты денеративтік құбылыстар салдарынан болатын құбылыс деп түсіндіріп келген. Бірақ, тек соңғы 15-20 жыл көлемінде ғана, жасушалардың өлуі тек дегенеративтік құбылыстар , табиғи жолдар арқылы болып қоймай, сол сияқты жасушаның өзін -өзі өлтіретіндігі, яғни жасушаның өлуіне өзі белсенді рөл атқаратындығы белгілі болды. Жасушаның мұндай өлуін ─ апоптоз─ жасушаның генетикалық бағдарланған өлуі деп атайды. Апоптоз деген термин ─ грекше « жапырақтың түсуі» деген мағынаны береді. Апоптоз – қалыпты жағдайдағы жасушаның тіршілігін жоюы. Апоптоздық денешіктер фагоциттік макрофагтар немесе сіңірілген дендрит жасушалары бола алады, соның нәтижесінде тіршілігін жоятын жасушаның құрамы жасушаішілік ортаға түспейді, ал ұлпаларда қабыну дамымайды. Қоршаған орта таза емес болуына қарамастан, ағзаның ішкі ортасы қалыпты жағдайда стерильділікті сақтайды. Сәйкесінше, инфекциямен кұресу өмірлік үдерістің тұрақты құраушысы болып табылады. Жаппай вирустық инфекцияларда CD8+ барлық перифериялық Т-лимфоциттерінің 50%-ға дейінгі мөлшері вирус арнайылық клондардан тұратындығы дәлеледенген. Инфекциялық аурулардың қатаң периодында үлкейген лимфа түйіндерін ұстап, тіпті көруге де болады. Алайда, ағза сауыққан кезде лимфоциттердің саны қалыпты мөлшерге түседі. Қатты инфекциялық қабыну үрдістері болмағанда перифериялық қан мен ұлпаларда лимфоциттер санының жеткілікті қатаң гомеостазын қолдайды. Сондықтан, кез келген иммундық жауаптың даму бастамасында лимфоциттер үшін пролиферация қаншалықты міндетті болса, лимфоциттер үшін иммундық жауаптың соңында өлім соншалықты тән. Қызмет еткен лимфоциттердің заңдылықты түрдегі өлімі апоптоз механизмі бойынша жүреді. Бұл құбылыстың екінші атауы жасушаның бағдарламаланған өлімі деп аталады. Апоптоздың бағдарламалануы жасушада сыртқы сигналдармен активациялануы үшін белгілі бір өнімдер-жасушаның барлық ДНҚсының және жасушаның қалған құраушыларының заңдылықты түрдегі және қайтымсыз дезинтеграциясына арналған ферменттерді кодтайтын нақты гендер болатындығын білдіреді. Бірақ, қалыпты жасушаларда апоптоз жербес жасушаның жасушаішілік даму бағдарламасына дейін іске қосылмайды. Сыртқы сигнал қажет.

Жасушаның бүліністерінің жалпы тетіктері.

1. Жасуша мембранасының аппараты және ферменттік жүйелердің бүліністері.

2. Қажыммен қамтамасыз етілуі бұзылуы.

3. Жасушада иондар мен сұйықтардың алмасуының бұзылуы.

4. Жасушаның тектік құралдарының бұзылуы.

5. Жасуша қызметі реттелуінің бұзылуы.

Мембрана бұзылыстарының патогенезі

1. МАТ-ның күшеюі

2. Мембраналық фосфолипаза, протеазалардың артық әсерленіп кетуі

3. Мембрананың осмостық ( механикалық) зақымдануы.

4. Иммундық зақымдануы.

Жасуша мембранасы зақымдануының салдарлары

1. өткізгіштігінің артуы

2. рецепторлық қызметінің бұзылуы

3. қажым өндірілуі мен иондар тасымалдануының бұзылуы

4. мембрананың тыныштық және әсерлік потенциалының бұзылуы  электр серпіндерінің берілуі мен жайылуының бұзылуы

5. жасушада зат алмасуының бұзылуы, жасушаішілік ацидоздың дамуы

7.Дистрофияның морфогенетикалық механизмдері: инфильтрация, трансформация, декомпозиция.

Дистрофияға тән өзгерістерді дамытатын морфогенездік механизмдер мынадай: инфильтрация, декомпозиция (фанероз), қалыптан тыс бұрмаланған синтез және трансформация. Инфильтрация – зат алмасу өнімдерінің қаннан және лимфадан жасушаларға немесе жасушааралық затқа тым артық мөлшерде өтіп, кейін ол өнімдердің зат алмасуына араластыратын ферменттер жүйесінің жеткіліксіздігінен, қордалануы. Ірі дисперсиялы белоктардың бүйректің проксимал өзекшелерінің эпителийіне инфильтрациясы, атеросклерозға шалдыққанда қолқа мен ірі артериялардың интимасына холестирин мен оның эфирлерінің және липопротеидтердің жиналуы осыған мысал бола алады. Декомпозиция (фанероз) – жасушалардың және жасушааралық заттың ультрақұрылымдарының ыдырауынан, тіннің (жасушаның) метоблозмі бұзылып, тінде (жасушада) зат алмасуы бұзылуынан өзгерген өнімдердің жиналуы. Дифтерия токсинімен уланғанда кардиомиоциттерде дамитын майлы дистрофияның, ревматизмдік аурулар тобына тән дәнекер тіннің фибриноидты дистрофиясының механизмі осныдай.Бұрмаланған синтез – бұл жасушалар мен тіндерде қалыпты жағдайда кездеспейтін заттардың синтезделуі. Осы механизмге: жасушаларда амилоидтың аномальдық белогы мен жасушааралық затта амилоидтың аномальдық белокты – полисахаридтық кешендерінің синтезделуі; гепатоциттерде алкогольдық гиалин белогының синтезделуі; қант диабетімен ауырғанда нефронның тар сегментінің эпителийінде гликогеннің синтезделуі жатады.Трансформация – белоктарды, майларды және көмірсуларды түзуге жұмсалатын ортақ өнімдерден зат алмасудың белгілі бір түріне тән өнімнің түзілуі. Майлар мен көмірсулардың белоктарға трансформациясф, глюкозаның гликогенге полимеризациялануы, ж.б. осы механизмге мысал бола алады. Дистрофиялардың негізгі морфогенездік механизмдері – инфильтрация мен декомпозиция, бір –біріне жиі ұласатын стадиялар да болып табылады. Дегенмен, кейбір мүшелер мен тіндерде олардың құрылыстық-қызметтік ерекшеліктеріне байланысты, морфогенздік механизмдердің белгілі –бір түрі басым болады (мысалы, бүйрек өзекшелерінің эпителийінде – инфильтрация, миокард жасушаларында - декомпозиция), сондықтан дистрофияларға ортологиялық (грекше: //- тікелей, типтік) қасиеті тән деп атауға болады. Дистрофияның морфологиялық ерекшелігін әр түрлі – ультрақұрылымдық, жасушалық, тіндік, мүшелік – деңгейлерде –зерттегенде, олар мәні бір текті көрініс бермейді. Дистрофияның ультрақұрылымдық морфологиясында өзіндік ерекшелік болмайды. Дегенмен, дистрофияның бірде-бір түрін, енді бірде –басқа түрін сипаттайтын зат алмасу өнімдері байқалатындықтан (липидтер, гликоген, ферритын), ультрақұрылымдық өзгерістер бар деуге де болады. Бұл әр түрлі мүшелер мен тіндер жасушаларды органеллаларында түрлі әсерлерден дамыған өзгерістерінің біртекті болатынымен байланысты. Сонда да, бұл өзгерістердің даму дәрежесі бір жасушада, әсіресе көршілес жайғасқан жасушаларда бірдей болмайды. Сонымен бірге дистрофияның ультрақұрылымдық морфологиясы органеллалардың зақымдалуын ғана емес, олардың жаңаруын да көрсетеді (жасушаішілік регенерация). Сөйтіп, осы айтылғаннан, әр түрлі дистрофияларда дамитын ультрақұрылымдық өзгерістердің ортақтығы мен әртүрлігі өзінен өзі түсінікті деген тұжырым туындайды. Дистрофияға тән морфологияны, көбінесе, жасушалық және тіндік деңгейлердің өзінен-ақ көруге болады, әйтсе де, дистрофияның зат алмасуының белгілі бір түрінің бұзылуымен байламдылығын дәлелдеу үшін гистохимиялық тәсілдерді қолдану қажет. Зат алмасуы бұзылуынан пайда болған өнімнің сапасын анықтап алмай тіндік дистрофияны верификациялауға, яғни оны белокты, малы, көмірсулы деп дистрофияның нақты бір түріне жатқызуға болмайды. Дистрофиядан мүшелерде дамыған өзгерістер бірде айқын көрініп, енді бірде мүлде білінбейді; олардың өзіндік ерекшелігін микроскоппен зерттеп қана анықтауға болады. Бір қатар жағдайларда дистрофиялық өзгерістерді жүйелік сипаттағы өзгерістер деп атауға болады (мысалы; жүйелік гемосидероз, жүйелік мезенхималық амилоидоз, жүйелік липоидоз).

8- Белоқтық дистрофия (диспротеноздер) Гиалинді-тамшылы гидропикалық дистрофия

• Дистрофия (грекше dys — бүзылу жөне trophe - қоректендіремін) деп, жасушалар мен тіндерде зат алмасуының бұзылуына байланы­сты дамитын және тамақтану үрдісі бұзылысынан жүретін патологиялық үрдістерді түсінеміз. Дистрофияның даму механизмдерінің негізінде, зат алмасу үрдісін қамтамасыз етуші жасушалық жөне жасушааралық қарым-қатынастардың бүзылуы жатады. Бұл қалыпты жагдайда бір-бірімен берік байланысқан, бірақ та патология жағдайында ыдырап жеке-жеке көрініп қалатын заттарға төн. Мысалы, май-белок қоспалары ыдырағанда келткада жеке-жеке май және белок заттары жиналып қалады.  Бұл көбінесе жасуша ультрақүрылымдарының ыдырап жойылуына байланысты үрдіс Май және көмірсу түзуші заттардан белоктың пайда болуы немесе көмірсулардан майдың түзілуі. белоктардың әр түрлі жағдайларға байланы­сты ұйып немесе бірігіп ірі тамшылар (коагуляттар) түзуі. Жасуша ішіндегі белоктар әдетте майлармен қоспа түрінде (липопротеинді кешен) кездеседі. Тек ферменттер ғана таза химиялық зат түрінде болады.Жасушада белок алмасуының бүзылуымен қатар су-электро­лит алмасуы да өзгеріп, цитоплазмада су мөлшері өте көбейеді.

• Гиапин-тамшылы дистрофия жасуша цитоплазмасында гиалин белогіне ұқсас ірі-ірі белок тамшыларының (коагуляттардың) пай­да болуымен сипатталады. Электрондық микроскоппен қарағанда бұл тамшылардың өте ірі, ыдырап жатқан лизосомалар екені анықталған. Бүл өзгерістер негізінен бүйрек өзекшелерінің эпителиінде, бүйрек шумақтары сүзгісінің өткізгіштігі күшейгенде немесе белоктардың бүйрек өзекшелерінде қайта сорылу (резорбция) бұзылғанда көрінеді. Сонымен гиалин-тамшылы дистрофия гломеруло-нефритке байланысты дамыған нефроздық синдромда, бүйрек амилоидозында, диабетте айқын көрінеді. Бүйректің сыртқы көрінісі осы дистрофияныц қай науқасқа орай шыққанына бай­ланысты. Әдетте бұл қайтымсыз, жасушаның коагуляциялық некрозына соқтыратын, үрдіс болып бүйрек қызметінің өте төмендеуімен, егер осы дистрофия ұзаққа созылса, бүтіндей бұзылуымен сипатталады.