олардың тіршілік қабілеттіліктері де түрліше болып келеді. Қарастырылып отырған қүқықтардың кейбірі мынадай:

• әлеуметтік қамсыздандыру қүқығы;

• еңбекке және жүмыссыздықтан қорғану қүқығы;

• бірдей еңбекке бірдей ақы алу қүқығы;

• адамның және оның отбасының денсаулығы мен жақсы түрмысын қамтамасыз ету үшін қажетгі тіршілік деңгейіне деген қүқықтар;

• ана мен балаға ерекше қамқорлық және көмек;

• білім алу қүқығы;

• қоғамның мәдени өміріне еркін қатысу қүқығы;

• мәдениет және ғылым саласындағы авторлар еңбектерінің моральдық және материалдық мүдделерін қорғау қүқыгы.

Адам қүқықтары Декларациясының қорытынды баптары, атап айтқанда, 29, 30-баптары онда жарияланған адам қүқықтарын жүзеге асыру үшін қажетті шарттар мен талаптарды айқындайды. Оларға мыналар жатады:

• әлеуметтік және халықаралық тәртіптің болуы;

• қүқықтар ғана емес, сонымен қатар міндеттерге ие болу қажеттігі;

• азаматтардың қүқықтары мен бостандықтарын тиісті деңгейде мойындау және қүрметтеуді қамтамасыз ететін кейбір шектеулердің қажеттігі моралдың, қоғамдық тәртіптің ақиқатты талаптарын қанағатгандырады;

• Біріккен Ұлтгар Ұйымының мақсаттары мен қағидаларын орындау.

1948 Ж. Адам қүқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы адам

қүқықтарын қамтамасыз ету міндеттері орындалуының бірінші сатысы болды. Декларация ережелерін нақтылайтын және туралайтын басқа да қүжаттарды қабылдау үшін халықаралық қауымдастыққа біршама уақыт қажет болған еді. Адам қүқықтарын қорғау жөніндегі БҰҰ жүмысы 1966 ж. да жалғасын тауып жатты. Халықаралық қауымдастық екі пакт - Экономикалық, Әлеуметтік және мәдени қүқықтар жөніндегі халықаралық Пактіні және Азаматтық саяси қүқықтар туралы халықаралық Пактіні қабылдай отырып, 1948 жылғы Жалпыға бірдей Конвенцияда жарияланған әрбір норманың мазмүны жөнінде келісімге қол жеткізді. Сонымен қатар, жоғарыда аталған қүжатгар адамның паш етілген қүқықтарын жекелеп және оларды жүзеге асыру шарттарын айқындап берді.

Пактілерде қүқықтар мен бостандықтарға қойылатын шектеулер белгіленгея Мүндай шектеулерге халықаралық қауіпсіздік, қоғамдық тәртіпті, басқа адамдардың қүқықтары мен бостандықтарын нығайту жағдайларында мүмкіндік беріледі. Азаматтық және саяси қүқықтар туралы халықаралық Пактінің 20-бабында маңызды ережелер көрініс тапқан: “ 1. Қандай түрде болса да, соғысты насихаттауга, заң түрғысынан

тыйым салынуы тиіс. 2. Үлттық, нәсілдік немесе діни өшпенділікке әкеліп соғатын, өздігінен кемсітуге, араздыққа, зорлық-зомбылыққа арандатушылық болып табылатын қандай да бір үгіт жүргізуге заң түрғысынан тыйым салынуы тиіс”.

Сөйтіп, Адам қүқықтары туралы Пактілер әлем халықтарының адамның экономикалық, әлеуметтік, мәдени, азаматтық және саяси күқықтарын үдемелі дамытуға үмтылатындыктарын бейнелейді.

Адам қүқықтары туралы Пактілердің қосымша хаттамалары бар, оларда жеке адамдардың өздерінің қүқықтары бүзылғаны туралы шағым жасау мүмкіндіктері айқындалғаа 1989 ж. желтоқсан айында өлім жазасын алып тастау жөнінде қосымша хаттама қабылданды. 1948 ж. Жалпыға бірдей Декларацияға қарағанда Пактілер қатысушы мемлекеттер үшін заңи міндетті шарт болып табылады. Мемлекеттер өздеріне белгілі бір рәсімдерді бүзбау (сақтау) міндеттерін жүктеп алады, мысалы, өздеріне жүктелген міндеттерді орындағаны туралы жыл сайын есеп береді. Қарастырылып отырған қосымша хаттамалар мен Адам қүқықтарының жалпыга бірдей Декларациясы деп аталатын Пактілер Адам қүқықтарының Хартиясын немесе адам қүқықтары туралы халықаралық Билльді қүрайтынын атап өтуіміз керек.

Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет болғаннан кейін өзінің конституциялық нормаларын Адам қүқықтарының жалпыға бірдей Декларациясына сәйкестендірді.

Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін жеке адамның мәртебесін айқындайтын әмбебап институттарымен қатар, аймақтық институттар мен нормалар, үйымдар қүрыла бастады. 1950 ж. қүрылған Еуропа кеңесі осындай үйымның бірі болып табылады. Осы аймақтық үйымның аясында адам қүқықтарын қорғау жөніндегі Еуропа Кеңесінің қызметтері негізделетін негіз қалаушы қүжаттар қабылданады, олар: Адам қүқықтары мен негізгі бостандықтарын қорғау туралы Еуропа конвенциясы және Еуропа әлеуметтік Хартиясы.

Қүжаттардың болашақтағы жобаларын талқылаған кезде келісімге қатысушылар Адам қүқықтарының жалпыға бірдей Декларациясында аталып өткен кейбір қүқықтарды жүзеге асыру үшін “алғашқы қадамдардьГ жасауды өздерінің алдына мақсат етіп қойды. Еуропа Конвенциясында Жалпыға бірдей Декларация мен адам қүқықтары туралы Пактілерде бекітілген қүқықтар мен бостандықтардың кейбірі ғана мазмүндалған. Еуропалық қүжаттардың үдайы жаңа қүжаттармен дамытылып және толықтырылып отырылатыны олардың талас тудырмайтын артықшылықтары болып табылады. Мәселен, конвенциялардың қосымша хаттамаларында азаматтық және саяси қүқықтардың барлық жүйесі толық қамтылған деуге болады.

Еуропа Конвенциясы имплементация тетігін жасап шығарды, яғни

халықаралық-қүқықтық нормалар жүзеге асуы үшін халықаралық- қүқықтық және үлттық нормаларды жүзеге асыру керек, сондай-ақ жүзеге асыру үшін белгілі бір жағдайларды жасау қажет. Имплементация тетігін жүзеге асыру екі органды қүрудан көрінеді - Адам қүқықтары жөніндегі Еуропа комиссиясы және адам қүқықтары жөніндегі Еуропалық Сот. Бүл органдарға мемлекеттердің де, жеке адамдардың да шағымдарын қарау үшін өкілеттік берілгеа Дегенмен, шағымдарды қарау рәсімі күрделі болып келеді. Мысалы, Комиссия қүқықтық қорғаудың барлық ішкі мемлекетгік қүралдары толықтай қолданылғанын жене үлттық деңгейде шешім қабылдаудың алты айлық мерзімі өтіп кетпегендігін анықтауы тиіс. Еуропа Кеңесіне мүше болу үшін адам қүқықтары мен мүдделерін қорғаудыңтиімді тетігін, сондай-ақ олардың кепілдік жүйесін қалыптастыру талап етіледі.

Мемлекет Еуропа Кеңесіне қабылданатын кезде оның Еуропалық Конвенцияға қосылуы, сондай-ақ прецедентгік қүқықтан келіп шығатын үлттық заңдарына қажетті өзгерістер де енгізуі керек болады. Прецедентгік қүқық Еуропа кеңесі қабылдаған қүжатгардың негізі болып табылады.

Адам қүқықтары туралы Еуропа К^нвенциясы жөне Еуропа әлеуметтік Хартиясы Еуропада адам қүқықтарының жоғарғы деңгейде қорғалуын қамтамасыз етеді, олардың қорғалуының аймақтық және әлемдік стандарттарын айқындайды.

Адамның балалық шағында болашақ азаматтың ең жақсы адами және психологиялық мінездемелері қалыптасатындықтан, халықаралық қауымдастық балалардың ерекше қүқықтық қорғалуына көңіл аударады. Б¥¥ 1959 ж. Бала қүқығы туралы Декларация қабылдады, ол жоғарыда айтып өткеніміздей үсыныстық сипатта болды. Онда балалардың жағдайын жақсарту жөніндегі негізгі идеялар көрініс тапқак Кейінірек, атап айтқанда, 20 жыл өткен соң бала қүқығы туралы Конвенция жобасымен жүмыс істеу басталды. Бүл жүмыс 10 жыл өткеннен кейін аяқталды, яғни 1989ж. халықаралық қауымдастық бала қүқығы туралы Конвенцияны қабылдады. Қазақстан Республикасы 1993 ж. осы қүжаттың шарттық ережелерін орындауға міндеттемелер алды. Бүл Қазақстан Республикасының адам қүқықтары жөніндегі бекіткен ең бірінші халықаралық-қүқықтық қүжаты екенін айту керек. Адам қүқықтары туралы Конвенция - бүл қоғамдағы балалардың қүқықтық жағдайының халықаралық стандарты болып табылады. Көбіне-көп бүл қүжатты “Балалар бостандықтарының Ұлы Хартиясы”, “Бала қүқығының әлемдік конституциясы” деп атайды. Осы қүжатта “18 жасқа толмаған әрбір жан иесі бала болып есептелінеді...” делінгеа

Конвенцияның жалпы қағидалары мынадай:

• кемсітпеу қағидасы - шектеулердің, қысым жасаулардың болмауы;

• балаларды арнайы қорғау және қамқорлыққа алу қажеттігі;

• бала мүддесін мемлекеттік қамтамасыз ету;

• баланың өмір сүру, даму қүқықтарын мойындау;

• баланың жеке басын және көзқарасын қүрметтеу;

• балалары үшін ата-аналарының жауапкершілігін тану;

• балаларды күтіп-бағудың үқсас мүмкіндіктері.

1989 ж. Конвенцияда баланың қандай қүқықтары оның өмірі мен дамуына аса маңызды деп жарияланған еді?

1. өмір сүру және даму қүқығы;

2. өзінің аты мен азаматтығына деген қүқыгы;

3. жеке-даралығын сақтау қүқығы;

4. өзінің ата-аналарынан ажырамау қүқығы;

5. өзінің көзқарасын еркін білдіру қүқығы;

6. ойлау, ар-намыс және діни наным бостандығы;

7. ассоциациялар мен бейбіт жиындарға қатысу бостандығы;

8. білім және кәсіби дайындық алу қүқығы;

9. медициналық қызмет алу қүқығы.

Күрделі, дағдарысты жағдайларға тап болған балалар қүқығын қорғауға ерекше көңіл аударылады. Оларға ата-аналарының қамкорлыгынсыз қалған немесе қолайсыз отбасылық жағдайда қалған балалар; дене және психикалық ауыр сырқаты бар балалар; жыныстық зорлық немесе қанаушылыққа үшыраған балалар; нашақор-балалар; занды бүзған балалар, бас бостандығынан айырылған балалар; босқын балалар, қарулы қақтығыс аудандарында қалған балалар жатқызылады.

Бала қүқықтарын қорғаудың арнайы іс-шаралары бар. Мемлекет балаларды үрлау, сатудың алдын алуға және жыныстық зорлық- зомбылық пен қанаушылықтың барлық нысанынан қорғауға барлық шараларды қолдануға міндеттенеді.

Бала қүқықтары туралы Конвенция, біріншіден, баланың бостандығы мен ар-намысына кепілдік береді, екіншіден, баланың түлға ретінде дамитын жағдайларын айқындайды; үшіншіден, баланы қүқықтың дербес субъектісі ретінде ретінде жариялайды.

Мемлекет ата-аналардың, егер олар болмаса, қамқоршылардың балаға қатысты өз міндеттерін дүрыс жүзеге асыруын қадағалауға міндетті. Мысалы, мемлекет отбасы мүшелерін бірін-бірі қүрметтеуге және сүюге мәжбүрлей алмайды, алайда қоғамның кішкентай мүшелерін қаталдықтан, зорлық-зомбылықтан қорғай алады және қорғауы керек.

Қазақстан Республикасы, тәуелсіз мемлекет болғандықтан өзіне жүктелген міндетгерді 1989 ж. Бала қүқығы туралы Конвенцияға сәйкес орындайды. Біздің мемлекетіміз балалардың қүқықтық жағдайын Қазақстан Республикасының 1995 ж. Конституциясында, Қазақстан Республикасының Азаматтық, Қылмыстық, Әкімшілік Кодекстерінде,

“Азаматтык туралы”, “Білім туралы” заңдарда, “Неке және отбасы туралы” Заңда және басқа да нормативтік актілерде айқындаған.

• Қазақстан Республикасының 1995 ж. Констиіуциясының 27- бабында былай деп жарияланған: