• 1966 ж. Азаматтық және саяси қүқықтар туралы Халықаралық Пакті, 1976 және 1992 жылдардағы қосымша хаттамаларымен бірге;

• Отар елдер мен халықтарға тәуелсіздік беру туралы 1960 ж. Декларация, 1976 және 1992 жылдардағы факультативті хаттамаларымен бірғе;

• Геноцид қылмысының алдын алу және оны жазалау туралы 1948 ж. Конвенция;

• Нәсілдік кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы 1965 ж. Конвенция;

• Апартеид қылмысының алдын алу және оны жазалау туралы 1973 ж. Халықаралық конвенция;

• Соғыс қүрбандарын қорғау туралы 1949 ж. Женева конвенциясы және оған 1977 ж. I және II қосымша хаттамалары;

• Әйелдердін саяси қүқықтары туралы 1952 ж. Конвенция;

• Әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы 1979 ж. Конвенция;

• 1959 Жылғы Бала қүқығы Декларациясы;

• Бала қүқығы туралы 1989 жылғы Конвенция;

• Түрмыстағы әйелдердің қүқықтары туралы 1957 ж. Конвенция;

• Төтенше жағдайлар мен қарулы қақтығыс кезінде әйелдер мен балаларды қорғау туралы 1974 ж. Конвенция;

• Азаматсыздықты қысқарту туралы 1961 ж. Конвенция;

• Апатридтер мәртебесі туралы 1954 жылғы Конвенция;

• Босқындардың мәртебесі туралы 1951 ж. Конвенция және 1966 ж. хатгама;

• Аумақтық баспана туралы 1967 ж. Декларация.

Осы халықаралық жаңа үйым адам қүқықтары жөнінде беделді халықаралық нормаларды жасап шығарды. Мәселен, 1984 ж. мамыр айында Экономикалық және Әлеуметтік Кеңестің 1984/50 қарарында “Өлім жазасына кесілгендердің қүқықтарын қорғауға кепіл беретін шаралар” мақүлданды. Миланда және Италияда 1985 ж. тамыз-қыркүйек айларында өткен Жетінші Конгресте Экономикалық және әлеуметтік Кеңес үсынған кәмелетке толмағандарға қатысты әділ сотты жүзеге асыруға байланысты БҰҮ-ның ең төменгі стандарттық ережелерін (көпшілікке “Пекин ережелері¹’ деген атпен белгілі) Жетінші Конгресс 1985 ж. 6 қыркүйегінде мақүлдады. Бүл ережелерді Бас Ассамблея 40/ 33 қарарында қабылдады. 1988 ж. 9 желтоқсанында БҮҮ Бас Ассамблеясы “Кез келген нысандағы үстауға немесе қамауға алынатын барлық адамдарды қорғау қағидаларының жинағы” деп аталатын 43/173 қарарын қабылдады. 1997 ж. БҮҮ Бас Хатшысы Біріккен Үлттар Үйымына адам қүқықтары жөнінде мәселелер баяндайды. Оның ішінде, адам

құқықтары саласындағы кайта құрудың рөлі туралы, осы саладағы мемлекеттер жоспары туралы мәселелер қамтылды.

1948 ж. 10 желтоқсанында Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясын қабылдау БҰҮ-ның алғашқы іс жүзінде қабылдаған шараларының бірі болды. Екінші дүниежүзіліксоғыстан кейін, Освенцим мен Хиросимадан кейін Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясының пайда болуы, әрине кездейсоқтық емес. Бүл XX әлеуметтік және рухани дамуының заңдылықтарының бір көрінісі және адам қүқықтарын өркенистті қоғамның теориялық қағидасы ретінде мойындауы болып табылады.

Адам қүқықтарының жалпыға бірдей Декларациясының кіріспесінде: “...адам қүқықтарына деген елемеушілік, менсінбеушілік адам баласы арының зығырданын қайнататын тағылық жағдайға әкеліп соғатынына назар аудара отырып, ...адам қүқықтары заң билігімен қорғалуы керек екеніне, ...мүше-мемлекеттер Біріккен Үлттар Үйымымен ынтымақтаса отырып, адам қүқықтары мен негізгі бостандықтары жалпыға бірдей қүрметтеліп сақталуына ықпал жасауға міндеттенгендеріне... Бас Ассамблея Адам қүқықтарының жалпыға бірдей осы Декларациясын бүкіл халықтар мен мсмлекеттердің үмтылыстары арқылы жүзеге асырылуы үшін алға қойылған мақсат ретінде жария етіп отыр”.

Декларацияның қабылданған күні - 1948 ж. 10 желтоқсанын - Халықаралық қауымдастық Адам қүқықтарын қорғау күні деп белгілсді.

Декларация латынның сіесіагагіо - жариялау деген сөзінен шыққан. Әдетте, халықаралық шарттық тәжірибеде декларация атауын қүжаттардың салтанаттылығын, көпшілікке түсініктілігін, демокра- тиялығын көрсету үшін қолданады. Мүндай сипаттағы қүжаттардың мазмүны - айбынды, әрі жоғары азаматтық рухта болады. Сонымен қатар, мүндай қүжаттар қатаң ресми мазмұнды да болып келеді.

Адам қүқықтарының жалпьгға бірдей Декларациясы заңи міндетті қүжат емес. Алайда, осы халықаралық актінің негізгі ережелері барлық мемлекеттер сақтайтын қүқықтық актілер мәртебесін иеленіп отыр. Халықаралық қауымдастық осы қүжатқа үдайы сүйенеді; сондай-ақ Декларацияның негізгі ережелері көптеген халықаралық-қүқықтық қүжаттардың негізін қалаған идеяларға айналды. Сөйтіп, 1948 ж. Адам қүқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы дегеніміз - бүл:

• адам қүқықтарын қорғау саласындағы әлемдік құқықгық жүйелерді әлемдік стандарттармен салыстыру үшін үлгі болып табылады;

• осы заманғы әлемде халықаралық қатынастарды адамгершілік түрғыда және заңи негіздейді;

• халықтардың өзін-өзі билеу құқығы үшін қайнар көз болып табылады - Декларацияның көптеген ережелері жас мемлекеттердің конституцияларының негізін қалады;

• осы заманғы халықаралық қүқық азаматтардын қүқықтары мен бостандықтары саласының негізі болып табылады.

Осы маңызды халықаралық-қүқықтық қүжат барлық индивидтер қүқықтарының теңдігін паш етеді. Сонымен қатар, әрбір адам осы қүқықтарды ешқандай ерекшеліктерсіз иеленеді. Адам қүқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы адамның тіршілік әрекеттерінің барлық басты салаларын қамтитын негізгі қүқықтарын айқындайды. Түтастай алғанда, бүл қүқықтар екі топқа бөлінуі мүмкін.

Бірінші топ - бүл азаматтық және саяси қүқықтар мен бостандықтар. Адамның жеке түлга ретінде өмір сүруіне қажетті басты, негізгі жагдайларды азаматтық қүқықтар деп түсінеді. Кейде оларды жеке қүқықтар деп те атайды. Қүқықтын бүл санаты жеке адамды басынушылықтан және жеке өміріне қол сүғушылықтан қорғауды қамтамасыз етеді. Адам қүқықтарының жалпыға бірдей Декларациясының 3-19-баптары осы тізібені бекітеді. Мысалы, өмір сүру қүқығы, жеке басының бостандық қүқығы, жеке басының қадір- қасиетіне қол сүғылмаушылық; қүлдық бүғаудан және азаптау мен зорлық-зомбылықтан азаттық; заң алдындағы теңдік; өз бетінше қамауға, түтқындауға алудан, қуғынға салудан қорғау; әділ соттылыққа деген қүқық; некеге түру қүқығы және т.с. с.

Азаматтардың қогамдық және мемлекеттік істерді басқаруга қатысу қүқыгын Саяси қүқықтар деп түсінеді. 20 және 21-баптар сенім бостандығы мен олардың сипатын айқындайды; баспасөз бостандығы - ақпараттар алуға және таратуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, саяси қүқықтар жеке адамның мемлекеттің саясатына, қоғамдағы оқиғаларға қатынасын, қоғамдағы пікірге әсер ету қүқықтарын айқындайды.

Азаматтық және саяси қүқықтар алғаш рет буржуазиялық революциялар дәуірінде пайда болды. Тап сол кезде Адам қүқықтарының Декларациясы алғаш рет пайда болған еді. Мысалы, 1789 ж. Адам және азаматқүқықтарыныңФранцияДекларациясы, 1791 ж. Адам қүқықтары туралы Америка Биллі. Осы қүжатгар азаматтық және саяси қүқықтардың түжырымдамасына негізделіп жасалды.

1948 ж. Декларацияда адамның әлеуметтік-экономикалық және мәдени қүқықтарын жариялау мемлекеттердің әлеуметтік саясатгарының негізін қалап берді. Декларацияның 22-27-баптары адамның әлеуметтік- экономикалық қүқықтарын жариялайды. Адамның әлеуметтік- экономикалық, мәдени қүқықтары материалдық өмір мен рухани дамуына қолайлы жагдайлар қалыптастыруды қамтамасыз етеді. Мүндай қүқықтардың ерекшелігі мемлекеттердің оларды жүзеге асыру үшін барынша күш салуының міндеттілігінен көрінеді. Мемлекетгердің жақсы түрмыс жасау үшін экономикалық мүмкіндіктері әр түрлі және