1. Μйым маºсатыны» т¾сiнiгi

Маºсатºа жету ¸детте белсендi iс-¸рекеттермен ºатар ж¾редi, сондыºтан ол берiлген субъектiге ж¸не ºорша¹ан орта¹а пайдалы болу керек, олай болма¹ан жа¹дайда маºсатºа жетуге ж½мсал¹ан энергиялар пайдасыз болып ºалады.

Ежелгiнi» ½лы ойшылы Аристотель ¼з заманында былай деп жаз¹ан едi, “iс-¸рекет, ¼нер ж¸не ¹ылым к¼п бол¹андыºтан, к¼п маºсаттар пайда болады. Д¸рiгерлiкте – б½л денсаулыº, ¸скерилерде – же»iс, ºайыº со¹уда - ºайыº, шаруашылыºта – байлыº”. Со»¹ысы ºазiргi кезде толыº т¾сiнiктi емес, мiне нелiктен.

Бiрiншiден коммерциялыº ½йымдармен ºатар коммерциялыº еместер пайда болды, мысалы, биржалар (публичные), олар алдарына баюды маºсат етiп ºоймаса да, басºаларды» табысыны» ½л¹аюына м¾мкiндiк жасайды. Тегiн к¼мек к¼рсететiн ½йымдар ж¸не ºорларда табыс туралы айту м¾мкiн емес, дегенмен олар ¼здерiнi» та¹айын-даушыларына (º½рылтайшыларына) жаºсы жарнама жасайды.

Екiншiден, б¾гiнгi та»да iрi ½йымдарды» басында меншiк иелерi емес, жалдамалы басºарушылар т½р, оларды» табысы кiрiс шамасымен толы¹ымен аныºталмайды. Оларды» ¼здерiнi» маºсаттары бар ж¸не олар м¾мкiндiгiнше оларды с¸йкес ½йымдар¹а та»у¹а тырысады.

¶шiншiден, табысты» ¼зi шы¹арыл¹ан тауарды сата бiлуге емес, ºазiргi кезде адамдарды» ºажетiне керектi, с½ранысºа ие ºо¹амны» ºажеттiлiгiн ºана¹аттандыра алатын тауарларды шы¹ару¹а байланысты. Осы мiндеттi басºалардан жаºсы орындай алатындар, к¼п табыс алатынына сенуiне болады. Сондыºтан табыс коммерциялыº ½йымдарды» тiкелей маºсаты ретiнде сирек келтiрiледi.

“²о¹ам¹а жаºсы ºызмет к¼рсететiндер, к¼п ½тады”. Жапонны» iрi к¸сiпкерi ж¸не бизнес теоретигi К.Татеисидi» осы с¼здерi ºазiргi кездегi коммерциялыº фирмаларды» маºсаттары негiзделетiн идеяны» негiзiн º½райды.

Татеисидi» келтiрiлген тезисi шы¹ыста келесiдей с¼здермен негiзделедi: “К¸сiпорынны», табысты» ж¸не ºо¹ам¹а ºызмет етудi» ¼зара байланысы таби¹атта да кездеседi: ара, бал ж¸не тоза»дану. Г¾лден г¾лге ½шып-ºону арºылы ара бал шы¹ару¹а ºажеттi нектарды жинау¹а ½мтылады. Г¾лдер тоза»дану ¾шiн ара¹а ¼здерiнi» нектарын ½сынады. К¸сiпорын да табыс табу ¾шiн ºо¹амды осылай пайдаланады. ²о¹ам к¸сiпорынны» табыс табуын ºамтамасыз етедi ж¸не ¼з кезегiнде к¸сiпорынды ºо¹амны» м¾ддесiне ºызмет етуге итередi.

Табыс алу¹а тырыса отырып к¸сiпорын ºо¹ам м¾ддесiне ºызмет етедi. Я¹ни, к¸сiпорын ºо¹амны» ºызметшiсi деген ½¹ым, ¸кiмшiлiктi» осындай ºызметпен айналысºысы келетiн тiлегiн бiлдiрмейдi. М½ндай ½¹ым тек наºты н¸рсенi к¼рсетедi: к¸сiпорын ºо¹ам¹а ºызмет етуге м¸жб¾р.” Керi жа¹дайда, К.Татеисидi» есеп-теуiнше, к¸сiпорынны» болаша¹ы болмайды – оны жойылу, º½ру к¾тiп т½р.

Басºару процесi ½йым алдында т½р¹ан маºсаттар¹а жетуге ба¹ыттал¹ан. Бiр ºара¹анда ½йымны» маºсатын ½йым жетекшiлерi немесе оны» иелерi ¼здiгiнен аныºтайтын сияºты болып к¼рiнуi м¾мкiн, бiраº iс ж¾зiнде ол осы ½йымды сипаттайтын наºты жа¹-дайларды» субъективтi к¼рiнiстерi, мысалы ½йымны» ºо¹амда¹ы ролi, ¼ндiрiстiк ж¸не кадр потенциалыны» сипаты.

Маºсатты» т¾зiлуiне, сонымен бiрге, ½йым ºызметiмен байланысты к¼птеген субъектiлердi» м¾дделерi ¸сер етедi. О¹ан ½йым жетекшiлерi мен иелерi, ½йым ºызметкерлерi; iскер ¸рiптестер; жергiлiктi ¼кiмет ж¸не ºо¹ам толы¹ымен жатады. Мысалы, егер iрi ½йым ¼здерiнi» маºсаттарын ж¾зеге асыра алмай, да¹дарысºа ½шыраса, онда онда¹ан, тiптi мы»да¹ан ж¾з адамдар ж½мыстарынан айрылуы м¾мкiн, б½л iрi мемлекеттердi» ¼здерiнде ºиындыºтар тудыруы м¾мкiн.

°рине, кей жа¹дайда ½йым жетекшiлiгi ½йым ºызметiнi» шарттарын д½рыс (адекватсыз) ºабылдамайды, соны» ¸серiнен маºсаттарды ºоюда ж¸не о¹ан жету ¸дiстерiн аныºтауда тиiмсiз шешiмдердi ºабылдау¹а, ресурстарды шы¹ындау¹а ¸келетiн ºателiктер жiберiлуi м¾мкiн, бiраº б½л жа¹дайда да ал¹ан ºой¹ан маºсаттарды» наºты негiзi болады.

µйымды басºару ж¾йесiнде маºсаттар бiрºатар ма»ызды функцияларды аныºтайды.

Бiрiншiден, маºсаттар ½йымны» дамуы мен ºызмет концепциясын бiлдiредi. ²ызмет т¾рлерi жалпы ж¸не басºару º½рылымыны» негiзiнде жатºандыºтан, тек маºсаттар ¹ана со»¹ы есепте оны» сипаты мен ерекшелiктерiн аныºтайды.

Екiншiден, маºсаттар ½йымны» да, жеке адамны» да к¾нделiктi ºызметiндегi аныºсыздыºты азайтады, я¹ни ºорша¹ан ортада олар¹а ба¹ыттаушы болады, о¹ан бейiмделуiне, тiлек еткен н¸тижелерiне жетуге к¼»iл ºою¹а, ¼здерiн шектеуге, ¼здерiнi» мiнез-º½лыºтары мен iс-¸рекеттерiн реттеп отыру¹а к¼мектеседi. Б½л ой¹а ал¹ан iстерiн аз ¹ана шы¹ын ж½мсай отырып ж¾зеге асыру¹а ж¸не ¾лкен тиiмдiлiкпен, тез ¸рекет етуге к¼мектеседi.

¶шiншiден, маºсаттар проблемаларды аныºтау, шешiмдердi ºабылдау, оларды ж¾зеге асыру¹а ба¹ыттал¹ан ºызмет н¸тижелерiн баºылау ж¸не ба¹алау¹а, сонымен бiрге осы ºызметте к¼бiрек к¼зге т¾скен ½йым ºызметкерлерiн материалды ж¸не моральды ынталандыру ¾шiн критерилер негiзiн º½райды.

Т¼ртiншiден, маºсаттар, ¸сiресе ¾лкен, оларды» наºты немесе жал¹ан, иллюзиялыº екендiгiне ºарамастан, ¼здерiнi» т¼»iрегiне энтузиазистердi топтастырады, олар ¼з ерiктерiмен же»iл емес мiндеттердi ºабылдайды ж¸не оны орындау ¾шiн барлыº к¾штерiн ж½мсайды. Олар¹а келтiретiн мысалдар к¼п, оны» iшiнде отандыº тарихта да к¼п кездеседi. Бiрiншi бесжылдыºты» º½рылыстары, ты»ай¹ан жерлердi игеру, БАМ-ны» º½рылысы тек ºана т¾рмеге жабыл¹андарды» ¹ана емес, сонымен бiрге жарºын болашаº туралы армандардан ºанат ал¹ан сол жылдарда¹ы комсомолдарды» е»бектерiнi» н¸тижесi болып табылады, бiраº б½л армандар алдау болып ºалды. Тiптi, алдарында уаºытынан б½рын босану маºсаттары пайда бол¹ан т¾рмедегiлердi» ¼зi, ¼ндiрiстiк нормаларды бiрнеше рет асыра орындау арºылы ж½мыста жо¹ары белсендiлiк к¼рсеттi.

Бесiншiден, ресми т¾рде жариялан¹ан маºсаттар осы ½йымны» ж½мыс iстеуiнi» ºажеттiлiгi мен за»дылы¹ын ºо¹ам алдында аºтау ¾шiн ºажет, ¸сiресе оны» ºызметi жа¹ымсыз салдарларды тудыратын болса, мысалы, ºорша¹ан ортаны» ластануы.

µйым алдында¹ы маºсаттар о¹ан ºойылатын белгiлi бiр талаптар жиынты¹ына сай бол¹анда ¹ана, жо¹арыда атал¹ан функцияларды табысты ж¾зеге асыру¹а болады.

Бiрiншiден, маºсаттар тек сапалыº к¼рсеткiштерi жа¹ынан ¹ана емес, сонымен бiрге сандыº к¼рсеткiштерi жа¹ынан да д¸л болуы керек. М½ндай маºсаттарды адамдар о»ай ºабылдайды; о»ай келiсiмге келуге болады; олар жоспар º½ру ¾шiн жаºсы негiз болып табылады.

Екiншiден, берiлген жа¹дайларда жетуге тиiстi маºсаттар наº-ты болуы керек, ¸йтпесе адамдар о¹ан жету ¾шiн уаºытты босºа шы¹ындамайды. °рине, кейбiреулер алдарына практика ж¾зiнде ºол жеткiзуге м¾мкiн емес маºсаттарды ºояды, бiраº адамдарды» к¼бiсi ¼здерiнi» м¾мкiндiктерiн субъективтi ба¹алайды ж¸не оларды» бiлiм де»гейлерiне, т¸жiрибесiне, темпераментiне байланысты болады.

¶шiншiден, маºсаттар ¼згерiп т½ратын ½йым ºызметiнi» шарттарына с¸йкес икемдi, ¼згертуге ж¸не т¾зетуге бейiм болу керек. Керi жа¹дайда ½йым б½рыннан “т¼селiп ºал¹ан жолмен” жылжиды да, ерте ме, кеш пе ¸йтеуiр бiр т½¹ырыººа тiреледi, ал одан шы¹у ºиын¹а со¹ады.

Т¼ртiншiден, ал¹а ºой¹ан маºсаттар¹а адамдарды» бiрiккен ºызметiнi» н¸тижесiнде жететiн бол¹андыºтан, б½л маºсаттар адам-дар¹а белгiлi болуы керек, я¹ни адамдар оны ¼здерiнi» жеке маºсаттары ретiнде танитын болу керек. Б½л маºсаттарды ж¾зеге асыру¹а ºызы¹ушылыºпен кiрiсуге ж¸не ¼здерiнi» е»бек тиiмдiлiгiн жо¹арылату¹а м¾мкiндiк бередi.

Бесiншiден, маºсаттар тексерiлетiндей болу керек, я¹ни б½л маºсатºа жету д¸режесiн ба¹алау ºажеттiлiгiмен ж¸не с¸йкесiнше адамдар¹а дем берумен байланысты.

Алтыншыдан, маºсаттар уаºыт ж¸не ке»iстiк ºатынасында бiр-бiрiмен сиымды болу керек, ½йым м¾шелерiн бiр-бiрiне керi келетiн iс-¸рекеттерге ба¹ыттамау керек.