У корпусе кадэтаў

 

У 1764 годзе каралём Польшчы быў выбраны ўраджэнец Беларусі (маёнтак Воўчын Берасцейскага павета) Станіслаў Аўгуст Панятоўскі, пляменнік канцлера Вялікага Княства Літоўскага Міхала Чартарыйскага. А паколькі сям'і Касцюшкі спрыяў прыхільнік Чартарыйскіх палявы пісар Вялікага Княства Літоўскага Язэп Сасноўскі, прызначаны крыху пазней ваяводам полацкім, то дзякуючы яго пратэкцыі Касцюшка 18 снежня 1765 года быў прыняты ў нанова створаны Варшаўскі кадэцкі корпус. Прыкладна ў тым часе ў корпусе кадэтаў вучыліся князі Казімір Сапега, Антон Радзівіл, Мацвей Ябланоўскі і магнаты Валовіч, Чацвярцінскі ды іншыя. Шэфам корпуса кадэтаў з'яўляўся сам кароль. Непасрэдным начальнікам быў князь Адам Казімір Чартарыйскі.

Усяго ў корпусе налічвалася 80 кадэтаў. Касцюшка быў у спісе 79-м. Крыху пазней колькасць кадэтаў скарацілі да 60 і падзялілі на брыгады па 20 чалавек. У кожнай брыгадзе былі брыгадзір і падбрыгадзір.

Кадэты займаліся шыхтавой падрыхтоўкай, фехтаваннем, вершніцтвам, вывучалі тактыку, літаратуру і гісторыю, мовы лацінскую, нямецкую, французскую, арыфметыку, геаметрыю і вышэйшую матэматыку, фізіку, палітычную эканомію, адным з асноўных прадметаў была артылерыя. У 1767/68 навучальным годзе з ліку кадэтаў была ўтвораная група, якая займалася вайскова-інжынернымі дысцыплінамі. У гэтую групу быў улучаны і Касцюшка. Асаблівая ўвага там аддавалася вывучэнню геаграфіі і трыганаметрыі.

Вольны час многія кадэты бавілі ў велікасвецкіх салонах. Тадэвуш Касцюшка часта ўхіляўся ад такіх забаваў, займаўся навукамі і за сваю ўпартасць у дасягненні мэты, дысцыплінаванасць і амаль спартанскі лад жыцця атрымаў ад калегаў мянушку «швед».

Выдатныя здольнасці і настойлівасць дазволілі Касцюшку стаць адным з найлепшых кадэтаў. 20 снежня 1766 года ён атрымаў званне харужага. Адначасова з працягам вучобы быў прызначаны на пасаду падбрыгадзіра з заробкам 72 залатоўкі на месяц. Пра далейшыя поспехі ў вучобе і службе сведчыць тое, што ў 1769 годзе ён атрымліваў ужо 200 залатовак на месяц.

 

ПАЧАТАК БАРАЦЬБЫ

 

У Францыі

 

З мэтай удасканалення ведаў у навуках і асабліва ў вайсковым і цывільным будаўніцтве ў другой палове 1769 года Касцюшка выехаў на вучобу ў Францыю. Гэтая паездка была ажыццёўленая пры матэрыяльнай падтрымцы караля, а таксама князя Адама Чартарыйскага. У Парыжы Касцюшка наведваў заняткі ў Акадэміі жывапісу і скульптуры, браў урокі ваеннай архітэктуры, артылерыі і тактыкі. Акрамя таго, А.Чартарыйскі рэкамендаваў яму вывучаць будаўніцтва мастоў, шлюзаў, дарог, каналаў, плацін.

 

Напярэдадні Французскай рэвалюцыі

 

Амаль пяцігадовае знаходжанне Касцюшкі ў Францыі супала па часе з рэвалюцыйнай сітуацыяй, якая склалася там. Палітычная думка французскіх асветнікаў Вальтэра, Ш.Л.Мантэск'ё і асабліва Ж.Ж.Русо была накіраваная на крытыку аджылых феадальных парадкаў. Промні іх асветніцкай дзейнасці ўсё выразней высвечвалі шлях да ўсталявання больш справядлівага грамадства і дэмакратычнай дзяржавы.

Хоць нам невядома, з кім непасрэдна сустракаўся Касцюшка ў Парыжы, чые лекцыі слухаў, якія кнігі і артыкулы чытаў, аднак бясспрэчна, што на яго велізарны ўплыў зрабілі французскія асветнікі, якія ў гэтыя гады апублікавалі сваю выдатную працу - Вялікую Французскую Энцыклапедыю. Ёсць падстава меркаваць, што яму былі вядомыя працы Ж.Ж.Русо, асабліва «Аб грамадскай дамове, або Прынцыпы палітычнага права» і «Меркаванні пра спосаб кіравання ў Польшчы і праект яго змянення, складзены ў красавіку 1772 года». Апошні з названых трактатаў быў у тым жа годзе перададзены паслу Рэчы Паспалітай у Парыжы кухмістру Вялікага Княства Літоўскага Міхаілу Вяльгорскаму, і, напэўна, з ім былі азнаёмленыя суайчыннікі, што жылі ў Парыжы. Уплыў поглядаў Ж.Ж.Русо на Касцюшку асабліва яскрава праявіўся ў перыяд паўстання ў 1794 годзе.

Бясспрэчна, знаходжанне ў Францыі спрыяла ўсталяванню ў Касцюшкі рэспубліканскага светапогляду і з'явілася галоўнай школай новай грамадска-палітычнай думкі, у якой абвяшчаліся найважнейшыя дэмакратычныя лозунгі - свабода, роўнасць і братэрства.