2.2 «Neocar» жшс негізгі құралдарының қолданылу тиімділігі мен жағдайын талдау

Негізгі құралдар – кез-келген кәсіпорындардың маңызды факторларының бірі. Олардың жағдайы мен тиімді қолданылуы кәсіпорынның шаруашылық қызметінің соңғы нәтижелеріне тікелей әсер етеді. Негізгі қорлардың тиімді пайдаланылуы барлық техника-экономикалық көрсеткіштерінің жақсаруына әсер етеді, соның ішінде өнім шығарылымының артуына, оның өзіндік құнының төмендеуіне, дайындаудың еңбек сыйымдылығының артуына әсер етеді.

Негізгі жеке қорларын талдаудың міндеттері келесілер болып табылады:

- Кәсіпорынның қамтамасыздандырылуы мен негізгі құралдары оның құрылымдық бөлімшелерін, оның жалпылаушы және жеке көрсеткіштерімен олардың қолданылу деңгейін анықтауға және де олардың өзгеру себептерін анықтауға мүмкіндік береді;

- Негізгі құралдардың өндіріс көлеміне қолданудың әсерін және өзге де көрсеткіштерін есептеуге мүмкіндік береді;

- Кәсіпорын мен жабдықтардың өнеркәсіптік қуаттылығын қолдану деңгейін меңгеруге мүмкіндік береді;

- Негізгі құралдарды қолдану тиімділігін арттыру қорларын анықтау –

мейлінше толығырақ негізгі құралдардың негізгі міндеттерін 7-кестеде қарастыратын боламыз:

Кесте 7

Негізгі құралдардың негізгі міндеттері

Талдау тақырыбы	Талдаудың негізгі міндеттері
1. Негізгі құралдардың қозғалысы ның құрылымын талдау	1. Негізгі құралдарға ұйым капиталына түсімдерінің құрылымы мен мөлшерін бағалау (негізгі құралдардың қозғалысын көлденең талдау). 2. Болған өзгерістердің сипаттары мен бағытталуын анықтау (негізгі құралдардың қозғалысының көрсеткіштерін көлденең талдау). З. Ұйымның инвестициялық саясатында ғы инвестицияларды бағалау
2. Негізгі құралдардың қор қайтар ымдылығы мен жаңартылуын талдау	1. Негізгі құралдардың жаңартылуының дамуы мен қарқындылығын бағалау. 2. Қор қайтарымын талдау. Қор қайта рымының өзгерістерін факторлы талдау.
3. Негізгі құралдарды қолдану тиім ділігін талдау	1. Негізгі құралдардың тиімділігін тал дау. 2. Өнеркәсіптік жабдықтардың қолданы лу паркін талдау. З. Жабдықтардың уақыт бойынша қол данылуын талдау. 4. Жабдықтардың қолданылуын интег ралды бағалау.
4. Жабдықтардың мазмұны мен эксплуатациясы бойынша шығындар дың тиімділігін талдау	1. Негізгі құралдардың капиталды жөн деуі бойынша шығындарды талдау. 2. Ағымдық жөндеу бойынша шығындар ды талдау.
5. Негізгі құралдарға инвестициялар дың тиімділігін талдау	1. Капитал салымдарының тиімділігін тал дау. 2. Инвестициялау үшін қарыздарды тарту тиімділігін бағалау.

Ескерту - Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет [23].

Талдау бағыттарын таңдау мен шешім табатын міндеттердің бағыттарын таңдау басқарудың қажеттіліктерімен анықталады. Негізгі құралдардың құрылымдық қозғалысын талдау, инвестициялық талдау қаржылық талдаудың мазмұнын құрайды. Негізгі құралдарды қолдану тиімділігін бағалау мен оларды қолдану бойынша шығындар басқармалық талдауға қатысты, алайда мұндай талдау түрлерінің арасында анық шекара жоқ.

Жабдықтарды пайдалану мен қамтамасыздандыру бойынша шығындардың талдауы өнімнің өзіндік құнын талдаудың құраушы бөлігі болып табылады.

Негізгі құралдардың талдауын жүргізу әдістемесі оларды қолданудың ең үздік нұсқасын таңдауға бағытталған. Сондықтан да талдаудың басты ерекшеліктері келесілер болып табылады: негізгі құралдарды қолдану бойынша шешімдердің нұсқалығы; болашаққа бағытталуы [20].

Талдау сапасы ақпараттың шынайылығына тәуелді, яғни бухгалтерлік есептің құралу сарасы мен операцияларды тіркеу мен жүйенің нақтылығына негізгі құралдардың объектілерімен әсер етеді, объектілердің есептік сыныптамалық топтарға қатыстылығының нақтылығы, инвентарлік тізімдердің шынайылығын зерттеу тереңдігі мен сараптық есепті тіркеуді жүргізуге тәуелді болып табылады.

Өнеркәсіптік кәсіпорындардағы өндірістің артуының маңызды факторларының бірі олардың негізгі құралдармен қажетті мөлшерде және толық нұсқада қамтамасыздандырылуы мен олардың толық қолданылуы болып табылады.

Тәжірибеде негізгі құралдардың талдауын бірнеше кезеңдермен жүргізген жөн:

- Негізгі құралдардың құрамы мен қозғалысын талдау;

- Негізгі құралдардың құрамындағы құрылымдық өзгерістерді талдау;

- Өндірістің негізгі құралдармен қамтамасыздандырылуын талдау;

- Негізгі құралдардың қозғалысын талдау;

- Негізгі құралдарды қолдану тиімділігін талдау.

Талдау әдетте негізгі құралдардың көлемін, олардың қозғалысы мен құрылымын зерттеуден басталады. Негізгі құралдардың құрылымы дегеніміз негізгі құралдардың әр тобының әр қайсысының олардың жалпы жиынтығындағы таза салмағы болып табылады.

Өндірістік үрдісте қатысуы мен рөліне байланысты кәсіпорындардың негізгі құралдары екі топқа бөлінуі ықтимал, олар келесідей болады:

1. Өндірістік қорлардың белсенді бөлігі, оған өндірістік үрдіске сөзсіз қатысатын қорлар жатады. Осы топқа машиналар, механизмдер, жабдықтар жатады;

2. Бәсең бөлігіне ғимараттар, жабдықтар, байланыс құрылғылары жатады, яғни технологиялық үрдісті жүзеге асыруға тікелей қатыспайтын негізгі құралдар болып табылады,бірақ оларсыз өндіріс мүмкін емес болып табылатын еді.

Капитал-қорларын қолдану тиімділігінің көрсеткіштері, негізгі құралдар- кәсіпорынның өнеркәсіптік қызметінің тиімділігін сипаттайтын қорлардың немесе бағыттарды қолдану нәтижелерін анықтауға мүмкіндік беретін коэффициенттердің жүйесін білдіреді. Мұндай коэффициенттер кез-келген басқа көрсеткішке кәсіпорын қызметінің көрсеткіштерінен бөлінудің жеке түрі болып табылады. Барлық коэффициенттер пайыздарда да, бірлік үлесінде де көрініс табуы ықтимал.

Кәсіпорының өнеркәсіптік қызметінің тиімділігін талдау түрлі мамандардың топтарымен көрсеткіштердің түрлі топтарын қолдану арқылы жүргізілуі мүмкін [24].

Негізгі құралдарды қолдану тиімділігін бағалау үшін көрсеткіштердің бірнеше тобы қолданылады: салыстырмалы, құндық, жалпылаушы және табиғи.

Негізгі құралдардың жағдайы мен қолданылуы –сараптық жұмыстың маңызды аспектілерінің бірі, себебі дәл солар ғылыми-техникалық үрдістің-кез-келген сервистік тиімділігін арттырудың басты факторы- материалдық іске асуы болып табылады.

Кәсіпорынның негізгі құралдардың мейлінше толық және тиімді қолданылуы оның барлық техника-экономикалық көрсеткіштерінің артуына септігін тигізеді: еңбек өнімділігінің артуына, қор қайтарымының өсуіне, өнім шығарылымының артуына, оның өзіндік құнының төмендеуіне, капитал салымдарының үнемделуіне әкеліп соғады.

Негізгі өндірістік қорлар бірыңғай емес, олардың түрлі қызметтер орындауы мен олардың мақсатты қолданылуы негізгі құралдардың түрлі топтарға бөлінуіне себепкер болды.

Кызметтегі қызметтік мақсатына байланысты олар былайша бөлінеді: қызметтің негізгі түрлерінің қорлары; қызмет көрсетуші басқа салалардың негізгі қорлары. Көрсетілген үш топтың өнеркәсіптік-өндірістік қорлары өнім шығарылымымен тікелей байланысты, сондықтан да мейлінше үлкен таза салмаққа ие.

Кызмет үрдісіндегі негізгі қорлардың рөлі әрқандай. Олардың бір бөлігі еңбек бұйымына тікелей әсер етеді де, белсенді болып табылады, ал басқа бөлігі еңбек үшін барлық талаптарды орындап, бәсең болып табылады.

Қорлардың белсенді бөлігінің таза салмағының артуы техникалық жабдықталудың өсіміне, кәсіпорынның өнеркәсіптік қуаттылығының артуына, қор қайтарымының өсуіне әкеліп соғады. Соның өзінде негізгі қорлардың бәсең бөлігінің рөлі де аса маңызды болып табылады, себебі еңбектің қалыпты жағдайының болмауы дертке шалдығуға, жарақат алуға, мамандардың ағылуына, еңбек өнімділігінің төмендеуіне әкеліп соғады. Бұдан өзге, негізгі қорлардың тауар өндіруші мақсатты белгілі бір үлесі болады және де өзге салалардың қызмет көрсетуші негізгі қорлары кәсіпорын қызметкерлерімен әсер етеді, олардың әл-ауқатын арттырады, сервис тиімділігінің өсіміне әсер етеді.

Негізгі қорлардың талдауын жүргізу үшін келесідей ақпараттық қайнар

көздер қолданылады: ЖШС-тiн бухгалтерлік балансы, "Neocar" ЖШС бизнес-жоспары.

"Neocar" ЖШС негізгі қорларының құрамы 01.01.13 жылғы көрсеткішпен 12-кестеде келтірілген. Осы кестеден көрініп тұрғандай, кәсіпорынның негізі қорларының барлық топтары сервистіге жатады.

Негізгі қорлар да белсенді және бәсең болып бөлінеді. Белсенділеріне машиналар мен жабдықтар, ал бәсеңдеріне - ғимараттар, көлік құралдары мен өзге де негізгі құрал түрлері жатады. Негізгі құралдардың құрылымын талдауда негізгі қорлардың түрлері бойынша іс жүзіндегі және базистік көрсеткіштердің салыстыруы үлестік немесе пайыздық көрсеткіште жүргізіледі.

"Neocar" ЖШС 2014 жылғы негізгі құралдарының құрылымын 8-кестеде қарастырамыз.

Кесте 8

"Neocar" ЖШС 2014 жылғы негізгі құралдарының құрылымы

р/н	Негізгі құралдардың топтарының атауы	Баланстық құны, мың. тг.	Құрылым, %
1	Ғимараттар мен мекемелер	14 320	9,6
2	Машиналар мен жабдықтар, байланыс құралдары	103 023	69,1
3	Көлік құралдары	24 947	16,7
4	Өзге де негізгі құралдар	6 852	4,6
Барлығы		149 142	100

Ескерту - "Neocar" ЖШС негізгі құралдарының құрылымы - автормен жасалынған.

Кәсіпорының негізгі құралдарының құрылымын қарастырамыз (12-кестені қара). 8-кестеде көрініп тұрғандай,негізгі қорлардың жалпы бағасындағы мейлінше үлкен таза салмақты «Машиналар, жабдықтар, байланыс құралдары» тобы алады–оның үлесіне 69,1% тиесілі. Бұл ЖШС жұмыс атқаратын саланың ерекшелігімен байланысты, яғни негізгі құрал ату техникасы, өзіндік жүретін машиналар мен өзгелері жатады. Екінші орында «Көлік құралдары» тобы тұр-оның таза үлесі 16,7% құрайды. Ғимараттар мен мекемелер жалпы бағаның бар болғаны 9,6% иеленеді. Ең аз үлесі негізгі қордың өзге топтарына тиесілі - олардың үлесі 4,6% құрайды.

Негізгі қорлардың белсенді бөлігінің таза салмағының қозғалысының өзгерісін қарастырғанда біз, капитал салымдарының алғашқы бағамы техникалық жабдықтар мен жөндеу жұмыстарына, осы қорлардың жылдам өсімі мен осы бөлігінің жаңартылғанынан шығамыз.

Қорлардың белсенді бөлігінің таза салмағының артуы олардың құрылымының алға дамуын, техникалық жабдықталуының өсімін сипаттап, өнім шығарылымының артуы мен қор қайтарымдылығының ұлғаюына септігін тигізеді.Оның үстіне машиналар мен жабдықтардың өсу қарқыны ережеге сәйкес, өзге негізгі қорлардың өсу қарқынын басып өтуі тиіс.

Енді негізгі қорлардың 2013 жыл мен 2014 жылдардағы жалпы бағадағы таза салмағын есептейміз. Есептеу үшін мәліметтерді 9-кестеден аламыз:

Кесте 9

"Neocar" ЖШС 2013 және 2014 жылдардағы негізгі қорларының қозғалысы

р/н	Негізгі құралдардың топ атауы	Баланстыққұн, мың. тг.		Ауытқушылық + -		Құрылым , %			Ауытқушылық + -
		2013	2014			2013	2014
1	Ғимараттар мен мекемелер	14 364	14 320		44		9,6	9,6		0
2	Машиналар мен жабдықтар, байланыс құралдары	103 723	103 023		700		69,1	69,1		0
3	Көлік құралдары	25 047	24 947		100		16,7	16,7		0
4	Өзге де негізгі құралдар	6 877	6 852		25		4,6	4,6		0
Барлығы		150 011	149142		869		100	100		0

Ескерту - "Neocar" ЖШС негізгі қорларының қозғалысы - автормен жасалынған

9-кестеден көрініп тұрғандай, 2013 және 2014 жылдары негізгі құралдардың құрылымы өзгеріске ұшырамаған. Бағаның төмендеуі олардың тозу салдарынан болды, ол 869 мың теңгені құрады. Мұндай қозғалыс теріс ретінде сипатталады, себебі бұл, ЖШС техникалары мен көлік құралдарын жаңаға алмастырмағанын білдіреді.

Машиналар мен жабдықтардың құрамына 10-кестеде қарастырылған келесідей машиналар кіреді:

Кесте 10

"Neocar" ЖШС машиналар мен жабдықтарының тізімі

р/н	Атауы	Бірлік саны
1	Дауыл ашушыавтомашиналар	26
2	Тұрғын вагондары	7
3	Автомашиналар	89
4	Жүк автомашиналары	8
5	Уралдар	5
6	Әртүрлік автокөлік түрлері	15

Ескерту - "Neocar" ЖШС машиналар мен жабдықтарының тізімі.

Негізгі қорлардың техникалық жағдайы келесідей көрсеткіштермен

сипатталады:

1. Тозу коэффициенті: Ктозу = Σтозу/Алғашқы бағасы;

2. Жарамдылық коэффициенті : Кжарамдыл = 1 - Ктозу

3. Жаңартылу коэффициенті: Кжаңар = Σқайта түскен НҚ/ жыл соңындағы жылдық бағасы; ср.

4. Шығарылу коэффициенті: Кшығ= ΣшығарылғандарНҚ/ жыл басындағы

орташа жылдық бағасы.

Негізгі құралдардың техникалық деңгейі мен олардың моральдық тозу деңгейі жабдықтың жылдық мөлшерін көрсетеді. Бірінші кезекте ол алмастыруды қажет ететін ескірген жабдықты анықтауға мүмкіндік береді.

Негізгі құралдардың техникалық жағдайының сипаттамасы үшін тозу коэффициенті, жарамдылық коэффициенті, жабдықтық жылдық мөлшері сияқты көрсеткіштер қолданылады.

Ережеге сай, негізгі құралдардың тозу коэффициенті төмен болған сайын, олардың ағымдық жағдайы мейлінше жақсы дегенді білдіреді.

Негізгі қорлардың тозуын талдау үшін негізгі мәліметтер мен ақпараттар мен есептік көрсеткіш нәтижелері 12,13-кестелерде келтірілген.

11-кестеден көрініп тұрғандай, ғимараттар мен мекемелердің тозуы 4% құрайды. Жалпы «Neocar» ЖШС тозу 14% құрады. «Өзге негізгі құралдар» тобы бойынша тозу 39% құрайды. Бұл, кәсіпорында ескірген жабдықтардың көп екендігін көрсетеді. «Машиналар мен жабдықтар, байланыс құралдары» тобындағы тозу деңгейі 12% құрап отыр.Негізгі құралдардың тозуын талдау үшін 11-кестедегі мәліметтерді қарастыратын боламыз:

Негізгі құралдардың жарамдылық коэффициенті көп болған сайын, олар қолдануға мейлінше ыңғайлы болып келеді. Сондықтан да 11-кестеден келесідей қорытынды шығаруға болады, негізгі қорлардың топтарындағы «Ғимараттар» тобы қолдану үшін мейлінше қолайлы болып табылады. «Өзге негізгі қорлар» атты негізгі құралдардың тобы пайдалануға ең қолайсызы болып табылды. Негізгі құралдардың коэффициенттерін есептеуді 12-кестеде қарастыратын боламыз:

Негізгі құралдардың жарамдылық коэффициенті көп болған сайын, олар қолдануға мейлінше ыңғайлы болып келеді. Сондықтан да 11-кестеден келесідей қорытынды шығаруға болады, негізгі қорлардың топтарындағы «Ғимараттар» тобы қолдану үшін мейлінше қолайлы болып табылады. «Өзге

негізгі қорлар» атты негізгі құралдардың тобы пайдалануға ең қолайсызы болып табылды. Негізгі құралдардың коэффициенттерін есептеуді 12-кестеде қарастыратын боламыз:

Жаңартылу коэффициенті (К жаңа) түскен негізгі құралдарды жыл соңындағы олардың бағасына Кжаңа= Fn/Fk.бөлу арқылы есептелінеді (Fn):

Негізгі құралдардың түсімі мен шығарылуының коэффициенттері болмағандықтан, негізгі құралдардың қозғалысы есепке алынбайды.

Зерттеу аймақтарының қысымдылығын формула бойынша есептеу үшін жалпы ауданды білуіміз керек. Ол осы кәсіпорында 170 мың. га. құрайды.

Белгілі бір деңгейде негізгі құралдардың жағдайын олардың қозғалыс көрсеткіштері сипаттайды:енгізілу коэффициенті, жаңартылу коэффициентімен шығарылу коэффициенті.

Кесте 11

Негізгі құралдардың тозуын талдау үшін мәліметтер

р/н	Негізгі құралдардың топтарының атауы	Алғашқы бағасы, мың тг.	Тозу сомасы, мың.тг	Тозу коэфф	Жарамдылық коэфф.
1	Ғимараттар мен мекемелер	16514	664	0.04	0.96
2	Машиналар мен жабдықтар, байланыс құралдары	118809	14786	0.12	0.88
3	Көлік құралдары	28770	4773	0.17	0.83
4	Өзге де меншік негізгі құралдар	7902	3050	0.39	0.61
	Барлығы	171994	23272	0.14	0.86

Ескерту - «Neocar» ЖШС амортизациялық аударымдары - автормен жасалынған

Бұл дегеніміз, «Neocar» ЖШС аумағының шаршы метрін шамамен 160000 теңгеге зерттеуге тура келеді.

Жаңартылу коэффициенті (К жаңа) түскен негізгі құралдарды жыл соңындағы олардың бағасына Кжаңа= Fn/Fk.бөлу арқылы есептелінеді (Fn):

Негізгі құралдардың түсімі мен шығарылуының коэффициенттері болмағандықтан, негізгі құралдардың қозғалысы есепке алынбайды.

Кесте 12

Негізгі құралдардың коэффициенттерін есептеу

р/н	Көрсеткіштердің атауы	Мағынасы
1	Алғашқы бағасы, мың. тг.	171 994
2	Тозу сомасы, мың. тг	23 272
3	Қайта түскен негізгі құралдардың бағасы	0
4	Шығарылған негізгі құралдардың бағасы	0
5	Тозу коэффициенті	0,135
6	Жарамдылық коэффициенті	0,86
7	Жаңартылу коэффициенті	0,0
8	Шығарылу коэффициенті	0,0

Ескерту - «Neocar» ЖШС амортизациялық аударымдары - автормен жасалынған

Кесте 13

Зерттеу аймақтарының қысымдылығы

р/н	Көрсеткіштердің атауы	2012 жыл	2013 жыл.	Қозға лыс
1	Іс жүзінде зерттелетін аумақ, га	16 1450	17 0000	8550
2	Сатылымнан түскен жалпы табыс, мың/тг.	121 7540	170 3000	48 5460
3	Зерттелетін аймақтардың қысымдылығы, тг/га	7 5410	10 0180	2 4760

Ескерту - «Neocar» ЖШС зерттеу аймағы.

Зерттеу аймақтарының қысымдылығын формула бойынша есептеу үшін жалпы ауданды білуіміз керек. Ол осы кәсіпорында 170 мың. га. құрайды.

Белгілі бір деңгейде негізгі құралдардың жағдайын олардың қозғалыс көрсеткіштері сипаттайды: енгізілу коэффициенті, жаңартылу коэффициенті мен шығарылу коэффициенті.