1.3 Негізгі құралдарды бағалау мен қайта бағалау

Негізгі құралдардың объектілерін бағалауда олардың құнын алуда шетелдік валютада көрсетілген, теңгеге объектінің есепшілік есепке қабылдану мерзімінде шетелдік валютаның ҚР Ұлттық банкінің бағамы бойынша есептеу арқылы жүргізіледі.

Негізгі құралдардың қалдықты құны негізгі құралдардың амортизациясының алғашқы бағасының есептеуімен анықталады.

Уақыт өте келе, негізгі құралдардың алғашқы құны қазіргі жағдайларда алынатын немесе қалыптасатын баламалы негізгі құралдардың құнынан алшақтайды. Осындай ауытқушылықты болдырмау үшін негізгі құралдарды кезек бойынша қайта бағалап, қалыпқа келтіруші құнды анықтауға қажет.

Қалыпқа келтіруші құн – бұл қазіргі таңдағы негізгі құралдардың өндірісінің құны.

Қайта бағалау- негізгі құралдардың нарықтық бағалардың қазіргі деңгейіне жеткізу мақсатымен қалыпқа келтіруші құнның нақтылануы.

Бұл не үшін қажет: «Neocar» ЖШС бір жыл бұрын 100 000 теңгеге ұстара сатып алды, бір жылда аударылған амортизация – 5 000 теңге, қалдықты құны 95 000 теңге Негізгі құралдар бағанының балансында көрініс табуы қажет. Бірақ, өткен жылы өндіруші-фирма ұстаралардың жаңа түрін шығарды, сондықтан да, бір жыл бұрын сатып алынған ұстара автоматты түрде тозып, нарықта оны тек 80 000 теңгеге сатуға болады. Қайта бағалау ресімінің көмегімен ұстара нарықтық бағасы бойынша– 80 000 теңге бойынша ескеріледі, ол толықтық пен шынайылық қағидаларының негізінде қаржылық есептілікті дайындауға мүмкіндік береді.

Тәжірибеде негізгі құралдарды қайта бағалау қолданылуы ықтимал:

• негізгі құралдың шынайы нарықтық құнын анықтау үшін;

• инвестициялар тарту (мысалы, несие алғанда кепілдік құнын анықтау үшін және т.б.);

• жарғылық капиталды жоспарлы арттырғанда (ол мысалы, бағалы қағаздарды шығару арқылы қаражат таратуды ұсынуы ықтимал);

• өнімнің өзіндік құнының және оның бағасының қалыптасуын анықтау үшін қаржылық талдау мақсатында.

Негізгі құралдардың объектілерінің қайта бағалауын жүргізу ұйымның

міндеті емес, құқығы болып табылады. Негізгі құралдардың қайта бағалауын жүргізу ерікті сипатқа ие. Негізгі құралдардың объектілері ғана қайта бағалана алады, олар меншік құқығында ұйымдастырылуға жатады.

Негізгі құралдар мен материалдық емес активтерді қайта бағалау есептік жылдың соңында бір жылда бір мәртеден кем емес жүргізу қажет. Егер ұйым негізгі құралдардың немесе бірыңғай топқа кіретін материалдық емес активтерді қайта бағалау туралы шешімді қабылдауды ұйғарса, онда кейіннен бұл объектілер тұрақты түрде қайта бағаланып отыруы тиіс.

Қайта бағалау алғашқы құнын қайта есептеу немесе егер бұл объекті бұрын қайта бағаланса, алғашқы құнын есептеу жолымен жүргізіледі де, объектінің қолданылуынла осы мерзім бойы аударылған амортизация сомаларын қайта есептеу жүргізіледі.

Қайта бағалауды жүргізу туралы шешім ұйымның есептік саясатының бұйрығында бекітіледі. Бұйрықта көрсетілуі тиіс:

• қандай объектілер қайта бағалауға жатады: барлық негізгі құралдар немесе негізгі құралдардың бірыңғай объектілерінің жеке топтары;

• есепшілік есептерінің шоттарында қайта бағалау әдістемесінің көрініс табуы;

• қайта бағалауды жүргізуге жауапты тұлғалар [11].

Негізгі құралдардың объектілерінің шығуы өзге табыстар мен шығындардың құрамында көрінеді.

Негізгі құралдардың объектісінің шығып қалуында оны қайта бағалау сомасы ұйымның қосымша капиталынан ұйымның бөлінбейтін табысына аударылады.

Уйым негізгі құралдардың объектілерін қайта бағалауда салық есебі мақсатында мұндай қайта бағалаудың оң сомасы табыс деп танылмайды, салық салу мақсаттары үшін ескеріледі және амортизацияланатын мүліктің қалыпқа келтіруші құнын анықтауда қабылданбайды да салық салу мақсаттары үшін ескеріледі.

Басқаша сөзбен айтқанда, қайта бағалау нәтижелері табысқа салық бойынша салықтық базаға әсер етпейді, бірақ мүлікке салық бойынша әсер етеді.

Егер ұйым қайта бағалауды жүргізуге шешім қабылдаса, онда кейінгі қайта бағалауды тұрақты жүргізу міндетті болып табылады.

Қайта бағалаудың нәтижесі құнның төмендеуі (қалыпқа келтіруші баға қалдықтыдан төмен болса) немесе бағасының артуы (қалыпқа келтіруші құнның қалдықтыдан артық болуы) болып табылады. Қайта бағалаудан кейін қалыпқа келтіруші құнды алғашқы құн деп түсінеді.

Қайта бағалау нәтижелері алдыңғы есептік жылдың есепшілік есебінің

мәліметтеріне енбейді де, есептік жыл басталғанға дейін есепшілік баланстың

мәліметтерін қалыптастыруға қабылданады. Қайта бағалаудың есепшілік есептілік шоттарында көрініс табуы:

№	Операция мазмұны	Дебет	Кредит
1. Қайта бағалау: Негізгі құралдардың объектілерінің қайта бағалау сомасы ұйымның қосымша капиталына есептелінеді. Объектінің қайта бағалау сомасы, оның бағалау сомасына тең, ол алдыңғы есептік кезеңдерде келтірілген және өзге шығындар ретінде қаржылық нәтижеге қатысты, өзге шығындар ретінде қаржылық нәтижеге есептелінеді.
1.1.	Негізгі құралдардың алғашқы құны артты	2400	5000
1.2.	Негізгі құралдардың амортизациясы артты	5000	2420
2. Арзандату: Негізгі құралдардың объектісін арзандату сомасы өзге шығындар ретінде қаржылық нәтижеге қатысты. Негізгі құралдардың объектісінің сомасы ұйымның қосымша капиталының төмендеуіне қатысты, ол алдыңғы есептік кезеңдерде келтірілген. Арзандату сомасын қайта бағалау сомасынын арттыру, қайта бағалау нәтижесінде ұйымның қосымша капиталына енеді, ол алдыңғы есептік кезеңдерде келтіріледі, өзге шығындар ретінде қаржылық нәтижеге жатады.
2.1.	Негізгі құралдардың алғашқы бағасы төмендеді	5000	2400
2.2.	Негізгі құралдардың есептелген амортизациясы төмендеді	2420	5000

Сурет 3. Қайта бағалаудың есепшілік есептілік шоттарында көрінісі

Ескерту- Автормен Кожинов В.Я. Бухгалтерский учет, «Экзамен» 2006 ж. әдебиет негізінде құрастырылған [5].

Негізгі құралдардың объектісінің шығып қалуында оны қайта бағалау сомасы ұйымның қосымша капиталынан ұйымның бөлінбейтін табысына аударылады.

Ұйым негізгі құралдардың объектілерін қайта бағалауда салық есебі мақсатында мұндай қайта бағалаудың оң сомасы табыс деп танылмайды, салық салу мақсаттары үшін ескеріледі және амортизацияланатын мүліктің қалыпқа келтіруші құнын анықтауда қабылданбайды да салық салу мақсаттары үшін ескеріледі.

Басқаша сөзбен айтқанда, қайта бағалау нәтижелері табысқа салық бойынша салықтық базаға әсер етпейді, бірақ мүлікке салық бойынша әсер етеді.

Бұл амортизация сомасы мен есепшілік сомада және салықтық есепте амортизация сомасым арасындағы айырмашылықтың пайда болуына әкеліп соғады. Амортизация сомалары арасындағы айырмашылық тұрақты айырмашылықты құрайды, ол тұрақты салықтық активтің пайда болуына әкеліп соғады.

Табиғи монополия субъектілерінің негізгі құралдардың қайта бағалауын жүргізу ережесі Қазақстан Республикасының «Табиғи монополиялар туралы», «Есепшілік есеп мен қаржылық есептілік туралы», «Бағалау қызметі туралы» заңдарына сәйкес жасалған [4].

Ережелерді жасаудың негізгі мақсаты табиғи монополия субъектілерімен негізгі құралдардың қайта бағалауын жүргізу, ұйымдастыру тәртібі мен жүзеге асыру қағидаларын анықтау болып табылады. Негізгі құралдарды қайта бағалау уәкілетті органның келісімі бойынша субъектілермен жүргізіледі.

Негізгі құралдардың жүргізілу қажеттілігіне негіздер келесілер болып табылады:      1) негізгі құралдардың құнын әділетті бағана әкелу;

2) негізгі құралдардың қызметінің нормативті мерзімінің дайындаушы-зауыттың техникалық құжаттарына, іс жүзінде қолданылу мерзіміне сәйкес келмеуі;      3) ғылыми-техникалық үрдіс нәтижесінде моральды тозу, шаруашылық қызмет талаптарын өзгерту, экономикалық факторлардың әсер етуі;      4) өзге жағымсыз, алдын ала алынбаған факторлардың әсер етуі, негізгі құралдардың техникалық сипаттамаларының нашарлауына әкеліп соғады.

Негізгі құралдарды қайта бағалау негізгі құралдардың әділетті құнының анықталуына негізделген тікелей бағалау әдісімен нарықтық бағалар мен тарифтердің кезеңінде қолданыстан шыға отырып анықталады, шығынды, табысты және салыстырмалы табыстардың баламалы объектілерінің өндірісіне әсер етеді.

Шығынды табыс негізінде тікелей бағалау әдістері –бағалау объектісінің тозудың барлық түрлерін ескере отырып құнының толық шығарылу немесе орнын толтыруын анықтау әдістері. Негізгі құралдардың шығарылу тәсіліне байланысты олардың қалыпқа келтіруші құнын ерекшелейді, орын алмастыру құны өзара байланысты әдістермен анықталуы ықтимал:

1) сандық әдіс–тозуды ескере отырып бірдей бағалау, сметалық нормалар мен ережелер, сметалық нормалар мен есептеулер жинақтарын қолдану негізінде орнын алмастыру немес шығару құнын анықтау;

2) құнның іріленген жалпыланған көрсеткіштерінің әдісі – орнын алмасты ру немесе шығару құнын анықтау баламалы объектілердің сатылым туралы ұсы ныстарды жалпылау жолымен немесе іріленген сметалық нормалардың, ірілен ген қалыпқа келтіруші құнның, құрылыс пен өзге де нормативтердің құнының іріленген көрсеткіштері, тозуды ескере отырып жиынтықтарын қолдану негізін де жүргізіледі;

3) салыстырмалы бірліктер әдісі - құн өлшемінің бірлігі бағаланатын объектінің тұтынушылық тиімділігінің бірдейленген көрсеткіші болып табылады;

4) баламалы - объектілердің әдісі – бағаланатын объектінің құны баламалы-объектінің құны бойынша анықталады, ал қажет болған жағдайда түзетулер олардың құрылымдық ерекшеліктерінің жиынтықтары бойынша

орындалады;

5) бағалау қызметі саласындағы Қазақстан Республикасының заңнамалары мен қарастырылған өзге әдістер [12].

Салыстырмалы тәсіл негізінде тікелей бағалау әдістері - балама-объектілердің сатылымдары бойынша шарттардың талдауына негізделеді және сәйкес түзетулерді жүргізу үшін бағалау объектісімен сәйкестендіру әдістері:

1) сатылымдардың салыстырмалы талдау әдістері–бағалау объектісінің құнын анықтау баламады объектілердің жақындағы сатылымдарының құнын түзету жолымен олардың арасындағы айырмашылықты ескере отырып анықталады;

2) нарықтық ақпарат әдісі–жылжымайтын мүлік объектісінің құнын сұра ныс мен ұсыныс туралы ақпаратты талдау жолымен қалыптасқан нарықта анықтау бағаланатын объектінің орналасқан жерін есепке ала отырып анықталады;

3) бағалау қызметі саласындағы Қазақстан Республикасының заңнамала рымен қарастырылған өзге де әдістер.

Табысты тәсіл негізіндегі тікелей бағалау әдістері –жылжымайтын объектінің құнын анықтау әдістері, оның болашақта қолдануына байланысты күтілетін табыстарын анықтауға негізделген:

1) тікелей капитал салу әдісі –жылдымайтын объектінің тұрақты қолда нылу сақтап қалу жағдайында құнды анықтау, табыстың тұрақты көлемінде болады, алғашқы инвестициялардың болмауы, капиталдың бір уақытта қайтарылуы мен капиталға табыс болмағанда жүзеге асады;

2) ақша ағымдарын дисконттау әдісі –ақша ағымдарының өзгеруі мен тең емес түсімі шарттарынан шыға отырып құнын анықтау объектіні қолданумен байланысты тәуекел деңгейіне тәуелді;

3) бағалау қызметі саласындағы Қазақстан Республикасының заңнамала рымен қарастырылған өзге де әдістер.

Тікелей бағалау әдісімен негізгі құралдарды қайта бағалау орнатылған заңнамалық тәртіпте тартылған тәуелсіз бағалаушылармен жүргізіледі.

Қайта бағалауды жүргізу қажеттілігі туындаған жағдайда, ережелердің 4 пунктінде көрсетілген негіздемелер бойынша, субъект негізгі құралдардың қайта бағалауын жүргізу үшіг келісім алу үшін уәкілетті органға негіздейтін материалдары бар қосымшасы бар өтішін жолдайды:

1) қайта бағалауды жүргізу қажеттілігі бойынша негізгі құралдардың тізімі;

2) мүлікке құқық беруші құжаттар: мүлікке меншік құқығын беретін келісім мен шешім, жылдымайтын мүліктің мемлекеттік тіркеуден өтуі туралы куәлік көшірмесі, есепшілік баланстан басшымен және субъектінің бас есепшіімен қол қойылған, мөртаңба басылған анықтама-түбіртек, (анықтамада негізгі құралдың атауы, түрі, эксплуатацияға шығарылу мерзімі, пайдалы қызмет ету мерзімі, алғашқы, қалдықты құн) мүлікке меншік құқығын беретін

өзге де құжаттар;

3) негізгі құралдардың олардың жағдайын ескере отырып қайта бағалауды

жүргізу қажеттілігін негіздеу;

4) техникалық көрсеткіштердің техника мен технлогияның заманауи даму

деңгейіне сәйкестігі; 

5) субъектінің қаржылық-шаруашылық қызметін талдау мен алдыңғы кезең үшін анықтама түбіртегі.

Уәкілетті орган отыз күннен кешіктермей өтінішті қарастырып, жазбаша түрде субъектіні негізгі құралдарды қайта бағалау ресімдерінің басталуын мақұлдау туралы шешімнің қабылданғандығы жайлы хабарлайды немесе бас тарту себептерін негіздеу отырып келісімге келмегендігі туралы хабарлайды.

Қызметтерді сатып алу жүргізілгеннен кейін қайта бағалауды жүргізу мен бағалаушының келісімді орындауынан соң субъект уәкілетті органға келесілерді хабарлайды:

1) негізгі құралдардың тізімін қамтитын негізгі құралдардың қайта бағалауының жүргізілгендігі туралы нәтижелер, алғашқы және қайта бағаланған құнын көрсете отырып қайта бағалауға ұшырағандығын көрсетеді;

2) бағалау қызметі туралы Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес қалыптасқан бағалаушының қорытындысы;

3) тарифтердің өзгеруіне қайта бағалаудың әсер етуін есептеу (бағалар, алым мөлшері).

Уәкілетті орган қайта бағалау материалдарын алғаннан соң отыз күннен кешіктірмей оларды қарап, субъектіні негізгі құралдардың қайта бағалауын жүргізу туралы келісімнің қабылданғандығы туралы шешімнің қабылданғандығын немесе себептерін негіздей отырып бас тартуды жазбаша хабарлайды [12].

Егер шешімнің қабылдануы үшін қосымша ақпарат қажет болса, уәкілетті орган оны субъектіден сұратуға және қарастыру мерзімін отыз күнге дейін ұзартуға құқылы, мұндай өтініш хабарламамен бірге субъектіге материалдарды қарастыруға жөнелтіледі, ол хабарламаны алғаннан соң он бес күннен кешіктірмей орындалады.

Уәкілетті органға тапсырылатын құжаттар мен ақпараттар тігіліп, нөмірленіп және субъектінің мөрімен негізделуі тиіс, материалдардың әр парағына бірінші басшы немесе сәйкес бекіту болса оны алмастырушысымен қол қойылады, ал қаржылық құжаттарға бас есепші қол қояды.

Ұсынылатын құжаттар көшірмелері мен түпнұсқалары болуы тиіс, соңғы жағдайда басшы, қол қоюшы құжаттардың толықтығы мен шынайылығын жазбаша бекітуі керек.

Уәкілетті орган негізгі құралдардың қайта бағалауын жүргізу мен қайта бағалау ресімдерінің басталғандығы туралы келісімнен, егер мынындай жағдайлар болса бас тартуға құқылы:

1) субъект барлық қажетті құжаттарды тапсырмаса немесе олардың ұсын

ған ақпараты жалған болып табылса; 

2) субъект уәкілетті орган сұратқан қосымша ақпаратты ұсынбаса.

Қажет болған жағдайда, уәкілетті орган ұсынылған материалдарды қарастырғанда сарапшыларды тартуға құқылы.

Объектінің негізгі құралдарын қайта бағалау сомасы қайта бағалау нәтижесінде ұйымның жарғылық капиталына есептелінеді (2410 «Негізгі құралдар» шотты дебеттейді, 5000 «Жарғылық капитал» шоты кредиттелiнеді). Негізгі құралдардың объектісі шығып қалған жағдайда, қайта бағалау сомасы ұйымның жарғылық капиталынан ұйымның бөлінбейтін табысына аударылады (5000 д-т 5500 к-т). Негізгі құралдар объектісінің қайта бағалау сомасы, оның алдыңғы есептік кезеңде өткізілген және табыс пен шығын есебіне жатқызылған төмендеу сомасына тең, есептік кезеңнің табыс шотына табыс ретінде аударылады.

Негізгі құралдар объектісінің қайта бағалау сомасы, оның алдыңғы есептік кезеңде өткізілген және табыс пен шығын есебіне жатқызылған төмендеу сомасына тең, есептік кезеңнің табыс шотына табыс ретінде аударылады.

Бұл жағдайда қайта бағалау сомасы 2410 шотының дебеті бойынша және 7400 шотының кредиті бойынша көрініс табады.

Негізгі құралдардың бухгалтерлік шотқа қайта бағалауда қабылданған алғашқы бағасының өзгеруі қайта бағалауда қайта жөндеу, қайта жабдықтау, жөндеу жағдайында жол беріледі.

Негізгі құралдардың объектілерінің төмендеу сомасы ұйымның жарғылық капиталының азаюына әкеліп соғады, ол осы объектінің қайта бағалау сомасының есебінен қалыптасады да, ол алдыңғы есептік кезеңдерге келтіріледі (5000 д-т 2410 к-т). Қайта бағалау сомасынын арзандату сомасының асып түсуі ұйымның жарғылық капиталына есептелінеді де, ол алдыңғы есептік кезеңдерге келтіріледі, операциялық шығын ретінде табыс пен шығынның шотына қатысты болады (7400 д-т 2410 к-т). Негізгі құралдардың объектісін бағалау құны сатып алынған жағдайда шетелдік валютада көрсетіледі, теңгеге объектінің бухгалтерлік есепке қабылданған мерзімінде қолданыста болған Қазақстанның Ұлттық банкінің шетелдік валюта бағамы бойынша есептелінеді.

Негізгі құралдарды қайта бағалау нәтижелерін ұйым ерікті тәртіпте келтіреді, салық салу мақсаттары үшін ескеріледі. Салық салу мақсаттары үшін жарғылық капитал сомасы негізгі құралдарды шығарып тастауда есепке алынбайтын болады [13].

Негізгі құралдардың объектілерінің шығарылуы сату, қайтарымсыз беру, моральды және физикалық тозу, апат жағдайында жойылғанда, апат және тосын жағдайларда, өзге мекеменің жарғылық капиталына салым ретінде берілген жағдайда орын алады.

Егер негізгі құралдардың объектілерін сызып тастау оны сату нәтижесінде жүргізілсе, онда сатылымнан түскен пайда бухгалтерлік есепке келісімде тараптармен келісілген сомада қабылданып, НҚ -1 нысанындағы актімен ресімделеді. Осы құжат негізінде НҚ -6 нысаны бойынша негізгі құралдардың инвентарлы картасында сәйкес жазба жасалады [14].

Бухгалтерлік есептен негізгі құралдардың объектілерін сызудан түскен табыс мен шығындар есептік кезеңнің өздері қатысты бухгалтерлік есебінен көрінеді. Негізгі құралдардың объектілерін сызудан түскен табыстар мен шығындар операциялық табыс мен шығындар ретінде пайда мен шығыстардың шотында есепке алынуға жатады.

Негізгі құралдардың объектілерінің кейінгі қолданысқа жарамсыздығы мен мақсаттылығын анықтау үшін және де көрсетілген объектілердің сызылып тастауына құжаттарды ресімдеу үшін де мекемеде басшының бұйрығымен құрамына негізгі құралдардың сақталуына жуапкершілік жүктелген тұрақты қызмет ететін мүшелері комиссия құрылуы мүмкін.

Шоттардың жоспарына сәйкес, негізгі құралдардың шығарылуы келесіден көрініс табады. 2400 шотына «Негізгі құралдардың шығаруы» атты субшот ашу қажет, осы кіші шоттың дебетіне объектінің алғашқы құны жазылады, ал кредитте–жинақталған амортизации сомасы жазылады.

Негізгі құрал объектілерін қалпына келтіру жөндеу, жанарту мен қайта жөндеу арқылы жүзеге асуы ықтимал. Негізгі құрал объектілерін қалпына келтіруге жұмсалатын шығындар өздерінің қатысы бар есептік кезеңнің бухгалтерлік есебінен көрінеді. Мұндайда негізгі құралдардың объектілерін жанарту мен қайта жөндеуге кеткен шығындар аяқталғаннан соң егер жанарту мен қайта жөндеу нәтижесінде негізгі құралдар жақсартылса (сапасы артса), қызмет етудің қабылданған нормативті көрсеткіштері көтерілсе (пайдалы қолдану мерзімі, қуаттылық, қолдану сапасы және т.б.) осындай объектінің алғашқы бағасын арттыруы ықтимал. Бір объектіде бірнеше бөлшектер болса, пайдалы қолдану мерзімі әртүрлі болады, өзіндік инвентарлы объектінің шығарылуы мен сатып алынуы ескеріледі.

Негізгі құралдардың есебінің бірлігі жеке инвентарлы объект болып табылады, ол дегеніміз аяқталған құрылғы, бәрі біріге келе бір қызмет атқаратын бұйым немесе барлық құралдары мен жабдықтары мен заттар кешені.

Әр инвентарлы объектіге белгілі бір инвентарлы нөмір беріледі, ол эксплуатация, қорда немесе консервацияда болғанда осы объектімен сақталады. Инвентарлы нөмір бекітіледі немесе есепке алынатын мүлікке орнатылады және міндетті тәртіпте негізгі құралдардың қозғалысымен байланысты құжаттарда көрсетіледі. Күрделі инвеентарлы объектілерге сәйкес, яғни осындай немесе өзге де қосымшалар енеді, солармен бірге біріктіруші элементтерді құрайды, ережеге сәйкес, әр элементте оларды біріктіруші объектідегі нөмір белгіленеді. Шығарылған объектілердің инвентарлы нөмірлері қайта түскен негізгі құралдарға шығарылғаннан соң кемінде бес жыл өткеннен соң қайта берілуі мүмкін.

Бухгалтерлік есеп мақсаттары үшін негізгі құралдардың объектілерін қайта бағалау мүліктің алғашқы құнының оның арту немесе кему тарапына қарай

өзгеру үрдісін көрсетеді.

Негізгі құралдарды қайта бағалау толық кәсіпорынның құрамынан тыс

активтерді сату-сатып алуда, несиелеуде және өзге де инвестициялау түрлерінде қажет болып табылады оған қажеттілік негізгі құралдарды сақтандыруда, жалға беруде және т.б. жағдайларда пайда болуы мүмкін. Қайта бағалауды жүргізу ең алдымен, кәсіпорынның оның құнын, жеке жағдайда, активтерінің құнын басқару арқылы қаржылық қызметінің тиімділігінің артуымен байланысты [5].

Негізгі құралдардың алғашқы, қалдықты және қалыпқа келтіруші бағасы болады. Олар ақшалай және табиғи түрде есепке алынады.

Алғашқы бағасы – бұл құрылысқа немесе жаңа машиналар мен жабдықтарды алуға жұмсалатын шығындар, оған жаңа негізгі құралдарды алуға немесе салуға іс жүзінде жұмсалған шығындарды көрсететін тасымалдау, қоймалау мен жөндеу шығындары.

Тіркелген активтердің құны туралы салық кодексіне сәйкес келесілер көрсетілген:

• негізгі құралдардың алғашқы бағасына оларды алуға, өндіруге, құрылысына, жөндеуі мен орнатуына жұмсалған шығындар және де салық төлеуші есептілікке құқығы бар шығындардан өзге олардың құнын қамтитын шығындар кіреді;

• негізгі құралдарды құрылтайшылар енгізгенде, олардың салымы ретінде қатысушылар жарғылық капиталға негізгі құралдардың алғашқы бағасы Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасымен анықталатын бағасы болып табылады; негізгі құралдарды қайтарымсыз алған жағдайда, алғашқы бағасы аталған құралдардың алу-беру актісі бойынша анықталады, бірақ олардың нарықтық бағасынан жоғары болмайды;

• құрылыс үшін алынған несие үшін марапаттар, құрылыс кезеңінде төленеді, құрылыс объектісінің құнына қосылады;

• материалдық емес активтердің алғашқы бағасы оларды алу мен құрауға кеткен шығындарды құрайды, оған құрылтайшылардың, қатысушылардың шығындары да енеді;

• тіркелген активтердің бағасы осы Кодекспен анықталған тәртіп пен шарттарда амортизациялық аударымдардың есебіне қатысы болады.

Негізгі құралдардың уақыттың түрлі кезеңдерінде алынған немесе құралған бірдей түрлерінің бағалауы әртүрлі алғашқы бағада болуы ықтимал. Бірдей техникамен жабдықталған кәсіпорындар, баланста әртүрлі алғашқы бағада болуы мүмкін. Бұл ең алдымен машиналар мен жабдықтардың құны мен техникалық үрдіс нәтижесіндегі құрылыс-жөндеу жұмыстарының бағасына байланысты болады. Бұл әртүрлі саланың кәсіпорындарында негізгі құралдардың қолдануының тиімділігін анықтауды, тиімділікті сәйкестендіру мен олардың қозғалысының бағалауын қиындата түседі.

Негізгі құралдардың алғашқы бағасы капитал салымдарының қайта жөндеу мен жаңарту нәтижесінде артуы мүмкін немесе арзандатуда ішінара ликвидациялауда кемуі мүмкін.

Қалпына келтіруші баға – бұл заманауи талаптардағы негізгі құралдардың

шығуының бағасы. Қалпына келтіруші бағаны анықтау үшін үкіметтің қаулысы

бойынша алғашқы баға арзандату жолымен анықталады. Негізгі құралдарлың арзандауы қалпына келтіру бағасы бойынша жыл сайын 1 қаңтардың жағдайы бойынша жүргізіледі.

Баланстық баға - жинақталған амортизацияның сомасын есептей келе негізгі құралдардың алғашқы немесе қалпына келтіруші бағасы, ол бойынша актив есеп пен есептіліктен көрініс табады.

Өткізу бағасы – негізгі құралдардың жақсы хабардар және тәуелсіз тараптармен келісім жүргізуге дайын негізгі құралдардың арасында алмастыру болуы ықтимал баға.

Ликвидациялық баға – негізгі құралдардың объектілерін ликвидациялауда пайда болатын қосымша бөлшектердің, темірдің, қалдықтардың болжанатын құны пайдалы қызмет соңында шығаруға шығындарды қоса отырып есептелінеді, бағалар бойынша бағалауда субъектіде пайдалануы мүмкін.

Ағымдық жылда негізгі құралдар алғашқы бағасы бойынша көрініс табады, ал қайта бағалауға ұшырағаннан соң – қалпына келтіруші бағада болады. Баланста негізгі құралдар қалдықты бағасы бойынша көрсетіледі. Анықтамалық, баланс қорытындысына қоспастан, құралдардың алғашқы бағасы мен тозуы көрсетіледі.

Ақшалай сипаттағы есеп оны ағымдық кезеңдегі құрылымын, қозғалысын, құнын анықтауға, негізгі құрал түрлерін сомалауға, амортизациялық аударымдардың мөлшерін анықтауға мүмкіндік береді.

Негізгі құралдардың бағалауы ақшалай сипатта оның техникалық жағдайы туралы хабар бермейді, кәсіпорынның өнеркәсіптік қуаттылығын анықтау мен машиналар мен жабдықтардың балансын құрауға мүмкіндік бермейді. Осы мақсаттар үшін енгізгі құралдардың есебі табиғи сипатта құрылған актілердің, эксплуатацияға берілетін объектілердің негізінде жүргізіледі. Негізгі құралдардың әр бірілігіне құрылыс немесе алу уақытын көрсететін құжаты, техникалық сипаттамасы, жүргізілген жөндеу жұмыстары, тозу мен қолдану деңгейі болады.

Табиғи сипатта негізгі құралдардың жағдайын тексеру үшін жылдың соңында арнайы инвентаризациялық комиссия құрылады.

Бағаның барлық көрсетілген көрсеткіштері қозғалыстың, негізгі құралдардың қолдану мен олардың жағдайын талдау үшін қолданылады.

Кәсіпорынның балансынан моральды тозған, ескірген және кейінгі қолданысқа жарамайтын жабдықтарды, көлік құралдарын, инвентарды, құрал-саймандарды кейінгі қолдану үшін оларды қалпына келтіру мүмкін болмаса немесе олардың экономикалық мақсаты болмаса сызып тастауды бақылауға ерекше назар аударылады [7].

Қолданысқа жарамайтын негізгі құралдарды сызып тастау тәртібі туралы талаптарын сақтау қатаң тексеріледі.

Комиссиян объектіге тексеріс жүргізеді, сызып тастаудың нақты себептер

анықтайды, эксплуатациядан мерзіменен бұрын шығып қалуға кінәлі тұлғаларды анықтайды, қолданылу мүмкіндіктерін анықтайды және қолданысқа жарамды материалдық құндылықтарды бағалайды.

Есепте жоқ объектілер анықталған жағдайда, немесе олардың сипаттамасы есептік құжаттардағы мәліметтерге сәйкес келмесе, комиссия жеткіліксіз

мәліметттер мен техникалық көрсеткіштерді толықтырады.

Осындай объектілердің алыну мерзімі бір уақытта, шығындарды қаржыландыру көздері, оларды алуға қажеттілік көрсетіледі, қаржылық тәртіпті бұзғаны үшін жауапты тұлғалар анықталады.

ХҚЕС 16 "Негізгі құралдар" жылдымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтардың объектілерін кейінгі бағалаудың екі үлгісін көрсетеді:

1) баға үлгісі, мұндайда негіз ретінде алғашқы бағаның бағалауы алынады: жылжымайтын мүлік объектілері, ғимараттар мен жабдықтар мойындалғаннан соң жинақталған амортизация мен арзандатудан түскен шығындарды есепке ала отырып іс жүзіндегі бағасынан көрініс табады. Негізгі құралдарды есепке алудың қазақстандық есебіне сәйкес, негізгі құралдар баланстық бағасы немесе сәйкес статистикалық органдардан алынған инфляция индекстеріне сәйкес арзандатылған бағамен есептелінеді.

2) арзандату үлгісі, мұндайда жылжымайтын мүлік объектілері, ғимараттар мен жабдықтар арзандатылған бағамен есептелінеді, амортизация мен арзандатудан келген шығынның арзандатылғаннан кейінгі есебімен арзандау мерзіміне сәйкес олардың әділетті бағасы болып табылады. Бұл үлгі егер әділетті бағаны сенімді түрде бағалауға болатын жағдайда қолданылады. Арзандату баланстық құн есептік кезеңде әділетті бағадан ерекшеленбейтіндей айтарлықтай тұрақты жиі жүргізілуі тиіс.

Жердің және ғимараттың әділетті бағасы әдетте олардың нарықтың бағасы болып табылады, ол кәсіби бағалаушылармен орындалатын бағалау жолымен анықталады. Егер арзандату объектілері компанияның өзге активтерімен салыстырғанда аз ғана құнда болса, онда арзандатуды өз күшімен жүргізуге болады. Яғни инвентарлеу кезінде инвентарлік комиссия құрамына инженерлік-техникалық құрамның сәйкес мамандары кіреді, осы активтердің техникалық жағдайын тексереді де, олардың ықтималды құнын бағалайды.

Жылдымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісінің қайта бағалауы жүргізілгенде, қайта бағалау мерзіміндегі жинақталған амортизация:

(а) активтің баланстық құны пропорционалды өзгерісі қайта бағаланад да, қайта бағалаудан соң баланстық құн оның қайта бағаланған құнына тең келеді. Бұл әдіс актив индекстеу жолымен тозуды ескере отырып қалпына келтіруші құнына дейін актив қайта бағаланғанда жиі қолданылады;

(б) амортизацияны есепке алғанға дейін баланстық құнға қарама-қарсы сызылады, ал таза көлем қайта бағаланады. Активтің баланстық құны қайта бағалау нәтижесінде артқанда, бұл ұлғаю «Қайта бағалаудан түскен қор» ретінде жеке капиталдан көрінеді. Алайда құнның арту сомасы табыс ретінде мойындалуы тиіс, ол сол активтің құнының алдында шығын ретінде қабылданған төмендеуінің сомасының орнын толтырады [1].

Активтің баланстық құны қайта бағалау нәтижесінде кемігенде, бұл кему шығын ретінде қабылдануы тиіс. Алайда құнның төмендеу сомасы «Қайта бағалаудан түскен қор» бабынан сөзсіз алынуы тиіс,алайда олардың шегінде бұл кему осы активке қатысты осы баптың көлемінен аспайды.

Активтің эксплуатациясы мөлшері бойынша қайта бағалау сомасы бөлінбейтін табысқа алмастырылуы ықтимал, ол амортизацияны есептеу әдісіне сәйкес анықталады. Қайта бағалаудың барлық сомасы тек активтің шығу кезеңінде бөлінбейтін табысқа алмастырылады.

Негізгі құралдардың объектілерінің қайта бағалануы бухгалтерлік есеп мақсаттары үшін мүліктің алғашқы бағасының арту немесе кему бағытына қарай өзгеру кезеңін көрсетеді.

Негізгі құралдарды қайта бағалау толық кәсіпорынның құрамынан тыс активтерді сату-сатып алуда, несиелеуде және өзге де инвестициялау түрлерінде қажет болып табылады оған қажеттілік негізгі құралдарды сақтандыруда, жалға беруде және т.б. жағдайларда пайда болуы мүмкін. Қайта бағалауды жүргізу ең алдымен, кәсіпорынның оның құнын, жеке жағдайда, активтерінің құнын басқару арқылы қаржылық қызметінің тиімділігінің артуымен байланысты.

Негізгі құралдардың алғашқы, қалдықты және қалыпқа келтіруші бағасы болады. Олар ақшалай және табиғи түрде есепке алынады.

Алғашқы бағасы – бұл құрылысқа немесе жаңа машиналар мен жабдықтарды алуға жұмсалатын шығындар, оған жаңа негізгі құралдарды алуға немесе салуға іс жүзінде жұмсалған шығындарды көрсететін тасымалдау, қоймалау мен жөндеу шығындары.

Тіркелген активтердің құны туралы салық кодексіне сәйкес келесілер көрсетілген:

• негізгі құралдардың алғашқы бағасына оларды алуға, өндіруге, құрылысына, жөндеуі мен орнатуына жұмсалған шығындар және де салық төлеуші есептілікке құқығы бар шығындардан өзге олардың құнын қамтитын шығындар кіреді;

• негізгі құралдарды құрылтайшылар енгізгенде, олардың салымы ретінде қатысушылар жарғылық капиталға негізгі құралдардың алғашқы бағасы Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасымен анықталатын бағасы болып табылады; негізгі құралдарды қайтарымсыз алған жағдайда, алғашқы бағасы аталған құралдардың алу - беру актісі бойынша анықталады, бірақ олардың нарықтық бағасынан жоғары болмайды;

• құрылыс үшін алынған несие үшін марапаттар, құрылыс кезеңінде төленеді, құрылыс объектісінің құнына қосылады;

• материалдық емес активтердің алғашқы бағасы оларды алу мен құрауға кеткен шығындарды құрайды, оған құрылтайшылардың, қатысушылардың шығындары да енеді;

• тіркелген активтердің бағасы осы Кодекспен анықталған тәртіп пен шарттарда амортизациялық аударымдардың есебіне қатысы болады.

Негізгі құралдардың уақыттың түрлі кезеңдерінде алынған немесе құралған бірдей түрлерінің бағалауы әртүрлі алғашқы бағада болуы ықтимал. Бірдей техникамен жабдықталған кәсіпорындар, баланста әртүрлі алғашқы бағада болуы мүмкін. Бұл ең алдымен машиналар мен жабдықтардың құны мен техникалық үрдіс нәтижесіндегі құрылыс - жөндеу жұмыстарының бағасына байланысты болады. Бұл әртүрлі саланың кәсіпорындарында негізгі құралдардың қолдануының тиімділігін анықтауды, тиімділікті сәйкестендіру мен олардың қозғалысының бағалауын қиындата түседі [14].

Негізгі құралдардың алғашқы бағасы капитал салымдарының қайта жөндеу мен жаңарту нәтижесінде артуы мүмкін немесе арзандатуда ішінара ликвидациялауда кемуі мүмкін.

Қалпына келтіруші баға – бұл заманауи талаптардағы негізгі құралдардың шығуының бағасы. Қалпына келтіруші бағаны анықтау үшін үкіметтің қаулысы бойынша алғашқы баға арзандату жолымен анықталады. Негізгі құралдарлың арзандауы қалпына келтіру бағасы бойынша жыл сайын 1 қаңтардың жағдайы бойынша жүргізіледі.

Баланстық баға - жинақталған амортизацияның сомасын есептей келе негізгі құралдардың алғашқы немесе қалпына келтіруші бағасы, ол бойынша актив есеп пен есептіліктен көрініс табады.

Өткізу бағасы – негізгі құралдардың жақсы хабардар және тәуелсіз тараптармен келісім жүргізуге дайын негізгі құралдардың арасында алмастыру болуы ықтимал баға.

Ликвидациялық баға – негізгі құралдардың объектілерін ликвидациялауда пайда болатын қосымша бөлшектердің, темірдің, қалдықтардың болжанатын құны пайдалы қызмет соңында шығаруға шығындарды қоса отырып есептелінеді, бағалар бойынша бағалауда субъектіде пайдалануы мүмкін.

Ағымдық жылда негізгі құралдар алғашқы бағасы бойынша көрініс табады, ал қайта бағалауға ұшырағаннан соң – қалпына келтіруші бағада болады. Баланста негізгі құралдар қалдықты бағасы бойынша көрсетіледі. Анықтамалық, баланс қорытындысына қоспастан, құралдардың алғашқы бағасы мен тозуы көрсетіледі.

Ақшалай сипаттағы есеп оны ағымдық кезеңдегі құрылымын, қозғалысын,құнын анықтауға, негізгі құрал түрлерін сомалауға, амортизациялық аударымдардың мөлшерін анықтауға мүмкіндік береді.

Негізгі құралдардың бағалауы ақшалай сипатта оның техникалық жағдайы туралы хабар бермейді, кәсіпорынның өнеркәсіптік қуаттылығын анықтау мен машиналар мен жабдықтардың балансын құрауға мүмкіндік бермейді. Осы мақсаттар үшін енгізгі құралдардың есебі табиғи сипатта құрылған актілердің, эксплуатацияға берілетін объектілердің негізінде жүргізіледі. Негізгі құралдардың әр бірілігіне құрылыс немесе алу уақытын көрсететін құжаты, техникалық сипаттамасы, жүргізілген жөндеу жұмыстары, тозу мен қолдану

деңгейі болады [11].

Табиғи сипатта негізгі құралдардың жағдайын тексеру үшін жылдың соңында арнайы инвентаризациялық комиссия құрылады.

Бағаның барлық көрсетілген көрсеткіштері қозғалыстың, негізгі құралдардың қолдану мен олардың жағдайын талдау үшін қолданылады.

Кәсіпорынның балансынан моральды тозған, ескірген және кейінгі кәсіп

орынның балансынан моральды тозған, ескірген және кейінгі қолданысқа жарамайтын жабдықтарды, көлік құралдарын, инвентарды, құрал-саймандарды кейінгі қолдану үшін оларды қалпына келтіру мүмкін болмаса немесе олардың экономикалық мақсаты болмаса сызып тастауды бақылауға ерекше назар аударылады.

Қолданысқа жарамайтын негізгі құралдарды сызып тастау тәртібі туралы талаптарын сақтау қатаң тексеріледі.

Комиссиян объектіге тексеріс жүргізеді, сызып тастаудың нақты себептерін анықтайды, эксплуатациядан мерзіменен бұрын шығып қалуға кінәлі тұлғаларды анықтайды, қолданылу мүмкіндіктерін анықтайды және қолданысқа жарамды материалдық құндылықтарды бағалайды.

Есепте жоқ объектілер анықталған жағдайда, немесе олардың сипаттамасы есептік құжаттардағы мәліметтерге сәйкес келмесе, комиссия жеткіліксіз мәліметттер мен техникалық көрсеткіштерді толықтырады.

Осындай объектілердің алыну мерзімі бір уақытта, шығындарды қаржыландыру көздері, оларды алуға қажеттілік көрсетіледі, қаржылық тәртіпті бұзғаны үшін жауапты тұлғалар анықталады.

ХҚЕС 16 "Негізгі құралдар" жылдымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтардың объектілерін кейінгі бағалаудың екі үлгісін көрсетеді:

1) баға үлгісі, мұндайда негіз ретінде алғашқы бағаның бағалауы алынады: жылжымайтын мүлік объектілері, ғимараттар мен жабдықтар мойындалғаннан соң жинақталған амортизация мен арзандатудан түскен шығындарды есепке ала отырып іс жүзіндегі бағасынан көрініс табады. Негізгі құралдарды есепке алудың қазақстандық есебіне сәйкес, негізгі құралдар баланстық бағасы немесе сәйкес статистикалық органдардан алынған инфляция индекстеріне сәйкес арзандатылған бағамен есептелінеді.

2) арзандату үлгісі, мұндайда жылжымайтын мүлік объектілері, ғимараттар мен жабдықтар арзандатылған бағамен есептелінеді, амортизация мен арзандатудан келген шығынның арзандатылғаннан кейінгі есебімен арзандау мерзіміне сәйкес олардың әділетті бағасы болып табылады. Бұл үлгі егер әділетті бағаны сенімді түрде бағалауға болатын жағдайда қолданылады. Арзандату баланстық құн есептік кезеңде әділетті бағадан ерекшеленбейтіндей айтарлықтай тұрақты жиі жүргізілуі тиіс.

Жердің және ғимараттың әділетті бағасы әдетте олардың нарықтың бағасы болып табылады, ол кәсіби бағалаушылармен орындалатын бағалау жолымен анықталады. Егер арзандату объектілері компанияның өзге активтерімен салыстырғанда аз ғана құнда болса, онда арзандатуды өз күшімен жүргізуге болады. Яғни инвентарлеу кезінде инвентарлік комиссия құрамына инженерлік-техникалық құрамның сәйкес мамандары кіреді, осы активтердің техникалық жағдайын тексереді де, олардың ықтималды құнын бағалайды.

Жылдымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісінің қайта бағалауы жүргізілгенде, қайта бағалау мерзіміндегі жинақталған амортизация:

(а) активтің баланстық құны пропорционалды өзгерісі қайта бағаланад да,

қайта бағалаудан соң баланстық құн оның қайта бағаланған құнына тең келеді. Бұл әдіс актив индекстеу жолымен тозуды ескере отырып қалпына келтіруші құнына дейін актив қайта бағаланғанда жиі қолданылады;

(б) амортизацияны есепке алғанға дейін баланстық құнға қарама-қарсы сызылады, ал таза көлем қайта бағаланады. Активтің баланстық құны қайта бағалау нәтижесінде артқанда, бұл ұлғаю «Қайта бағалаудан түскен қор» ретінде жеке капиталдан көрінеді. Алайда құнның арту сомасы табыс ретінде мойындалуы тиіс, ол сол активтің құнының алдында шығын ретінде қабылданған төмендеуінің сомасының орнын толтырады [1].

Активтің баланстық құны қайта бағалау нәтижесінде кемігенде, бұл кему шығын ретінде қабылдануы тиіс. Алайда құнның төмендеу сомасы «Қайта бағалаудан түскен қор» бабынан сөзсіз алынуы тиіс,алайда олардың шегінде бұл кему осы активке қатысты осы баптың көлемінен аспайды.

Активтің эксплуатациясы мөлшері бойынша қайта бағалау сомасы бөлінбейтін табысқа алмастырылуы ықтимал, ол амортизацияны есептеу әдісіне сәйкес анықталады. Қайта бағалаудың барлық сомасы тек активтің шығу кезеңінде бөлінбейтін табысқа алмастырылады.