Кіріспе

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің «Қазақстан-2050» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «2013 жылдың нәтижесі бойынша біз ЖІӨ бойынша планетаның ірі 50 экономикаларының қатарына кіреміз. Әлемнің барлық елдері өздерінің дамуын салыстыратын мойындалған рейтингтер бар. Алты жыл бұрын мен айқын міндет қойдым –әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру. Әлемдік экономикалық форумның рейтингісінде Қазақстан қазірдің өзінде 51 орынды иеленеді. Бүгінгі күні біз өзіміздің мақсатымыздан бір адымдамыз» деп атап өтті. Дәл осы мемлекет басшысы қойған міндеттердің шешім табуы Қазақстанға халықаралық нарыққа еніп, сол жерден өзіндік орын алуына мүмкіндік береді.

Есепшілік есеп мен қаржылық есептіліктің отандық жүйесін жүргізу мақсатымен экономиканың барлық салалары халықаралық стандарттарға сәйкес қалыптасты. Соңғы жылдары біздің елде есепшілік есеп мен қаржылық есептілікті қалыптастыру бойынша үлкен жұмыс атқарылды.

Өндірістің шынайы үрдістерін көрсететін есепшілік есеп, экономикалық барлық салаларының кәсіпорындарының еңбек ұжымдарына кәсіпорынның ағымдық жағдайын бақылауға мүмкіндік беретін дер кезінде толық және шынайы экономикалық ақпарат алуына көмегін тигізеді; оның стратегиясы мен әдіс-тәсілдерін жоспарлауға; қорларды тиімді пайдаланып, қызмет нәтижелерін өлшеу мен бағалауға; шешім қабылдауда субъективтілікті жоюға мүмкіндік береді.

Ғимараттардан, жабдықтардан, машиналардан, құралдар мен өзге де еңбек құралдарынан тұратын негізгі құралдар сервистік қызметтің үрдісіне қатысып, фирма қызметінің ең басты негізі болып табылады. Олардың жағдайы мен тиімді қолданылуы субъектілердің шаруашылық қызметінің соңғы нәтижелеріне тікелей әсер етеді.

Негізгі құралдардың есепшілік есебі мыналарды қамтамасыз етулері тиіс:

• дұрыс құжаттық рәсімдеу мен түсімдердің есебінде дер кезінде көрініс табуы, негізгі құралдарды шығару мен орнын ауыстыру;

• негізгі құралдардың сақталуы мен тиімді қолданылуын бақылау;

• есептелген амортизация сомаларының есебінде нақты көрініс табуы;

• негізгі құралдарды дер кезінде және толық инвентерлеу мен қайта бағалау, олардың нәтижелерінің есепте көрініс табуы.

Негізгі құралдардың рөлі, олардың түрлі экономикалық қатынастарда тиімді қолданылуы әрқашан маңызды. Бұл, кез-келген кәсіпорынның табысының, елдің ұлттық байлығының негізгі қайнар көзі, негізгі құралдарды тиімді, жеткілікті толық жүйелі қолдануымен, олардың өз уақытында жаңартылуы мен жаңғыртылуымен негізделеді. Адам еңбегімен біріккенде, өндірістің түрлі деңгейлерінде менеджмент мен маркетингтің дамуымен сервистік кәсіпорындардың негізгі құралдарын қолданудың максималды тиімділігіне қол жеткізіледі.

Нарықтың экономикаға өту кәсіпорындардан өндіріс тиімділігін арттыруды, өнім мен қызметтің ғылыми-техникалық үрдістің жетістіктерін енгізу есебінен бәсекеге қабілеттілігін арттыруды, шаруашылық жүргізу мен өндірісті басқарудың тиімді формаларын талап етеді. Маңызды факторлардың бірі, тұтынушылық кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметінің тиімділігін арттыру болып табылады да, кооперацияларын негізгі құралдармен қажетті деңгейде қамтамасыздандырып, оларды толық қолдануды қамтамасыз етуге қызмет етеді. Бұл дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдау мен өзектілігін табуға себепкер болды. Дипломдық жұмыстың мақсаты:

• Негізгі құралдарды есепке алу саласында қазіргі таңда қолданыстағы экономикалық және теориялық материалдармен танысу;

• «Neocar» ЖШС есепшілік есеп саласындағы қызметін негізгі құралдардың қозғалыс құжаттарын қолдана отырып талдау;

• Негізгі құралдарды қолдану мен тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар жасау;

• Есепшілік есептегі ақпараттық технологиялардың рөлін зерттеу.

Зерттеу объектісі: "Neocar" жауапкершілігі шектеулі серіктестігі болып табылады.

1 Негізгі құралдардың есебінің экономикалық және теориялық негізі

1. Негізгі құралдардың мәні мен олардың экономикадагы рөлі

Негізгі жеке құралдар – бұл, өндірісте жылдар бойы, онжылдықтарда қолданыстағы кәсіпорынның қорлары. Олардың сыртқы пішіні өзгеріссіз қалады, ал өздерінің құнын олар өзгертеді, өндірістік өнімге бөлшек-бөлшекпен ауыстырады.

Негізгі құралдар есебінде олардың қолданылуы компания үшін еш экономикалық тиімділік әкелмейтін объектілер де болуы ықтимал, бірақ олар өзге объектілерді қолданудан табыс алу үшін қажет болып табылады.

ХҚЕС 16 сәйкес – «Негізгі құралдар», активтерді негізгі жеке құралдар ретінде активтердің есепшілік есебіне қабылдауда келесі талаптарды бір уақытта орындауды қажет етеді:

а) оларды өнім өндірісінде қолдану, ұйымның басқармалық қажеттіліктері үшін жұмыстарды орындауда немесе қызмет көрсеткенде қолдану;

б) ұзақ уақыт бойы қолдану, яғни пайдалы қолдану мерзімі 12 айдан артады немесе егер ол 12 айдан асса, әдеттегі операциялық айналымнан артса;

в) осы құралдардың кейінгі қайта сатылымы ұйыммен ұсынылмайды;

г) болашақта ұйымның экономикалық табыстар әкелу қабілеттілігі [1].

Негізгі капиталдан негізгі құралдарға негізгі капитал бөлінеді.

Капитал – бұл табыс алу үшін қолданылатын мүлік жиынтығы. Өндіріс саласына қорлардың бағытталуы немесе табыс алу мақсатында қызмет көрсету де капиталсалымы немесе инвестиция деп аталады.

Есепшілік есепте «капитал» - бұл, компания активтерінің құны мен оның міндеттемелерінің сомасы арасындағы айырмашылық. Бұл көлем иеленушілердің компанияның өзіндік құнына беріледі.

Кәсіпорынның қаржылық талдауында негізгі жеке құралдарды белгілеу үшін кейде жұмыс капиталының атауы қолданылады. Бұл қаржылық көрсеткіш компанияның ағымдық активтерін қаржыландыруда жеке және қарызға алынған құралдардың арақатынасымен сипатталады. Ағымдық активтер мен ағымдық міндеттемелер арасындағы айырмашылыққа тең.

Капитал түрлері:

• негізгі капитал — өнімге өз құнын амортизация нысанында белгілі бір уақытта бөлшектеп алмастырады;

• айналымдағы капитал — өз құнын өндіріс өніміне бірден барлығын алмастырады.

Карл Маркс қосымша құнды талдауда капиталды тұрақты және ауыспалы деп бөліп қарауды ұсынады:

• тұрақты капитал — құн көлемін өзгертпейді, тек оны өндіріс нәтижесіне бірден немесе бөлшектеп;

• ауыспалы капитал — жұмыс күшін жалға алу үшін қолданылады, жалақы нысанына ие, өндіріс үрдісінде қолданылған ауыспалы капиталдың құнының орнына жаңа құн қалыптасады, әдетте оның мөлшері артық болады.

Әдетте, компания иелерінің мақсаты табыс табу болып табылады. Маркс гипотезасына сәйкес, табыс «қосымша құнның» пайда болу формасы болып табылады. Маркс қосымша құн, тек қана ауыспалы капиталдың туындататынын айтты, тұрақты капитал барлық өнімге, соның ішінде қосымша құнға капиталистің жеке меншік құқығын таратуға жағдай тудырады. Тұрақты капитал көлемінің Маркстің ауыспалы капиталға қатынасын капиталдың органикалық құрылымы деп атады.Табысты арттыруға бәсекелестік пен ұмтылыс машиналарды қолданудың артуына әкеліп соғады. Маркс тұрақты капиталдың құны ауыспалы капитал құнынан тезірек артады, соның нәтижесінде, Маркс теориясы бойынша, табыс көлемінің төмендеуге бағыт алуы байқалады деп санады.

Егер негізгі капитал туралы дәлірек айтсақ: негізгі капитал, бұл машиналарға, жабдықтарға, ғимараттарға, саймандарға жұмсалатын негізгі капитал; ақшалай формада амортизациялық есептемелер нәтижесінде негізгі капиталдың элементтерінің тозу мөлшері бойынша қайтарылады, қатар барысында капитал айналысымен жүргізіледі.

Тауарды өткізгеннен соң негізгі капитал бөлшек бойынша ақшалай формада кәсіпкерге қайтарылып беріледі. Негізгі капитал физикалық және моральдық тозуға ұшырайды.

Физикалық тозу – негізгі капиталмен тұтынушылық құнның біртіндеп жоғалуы,ол тұрақты түрде өнімге амортизация түрінде бөлшектеп алмастырылады.

Моральды тозу-тозу еңбек өнімділігінің өсімі есебінен және техникалық үрдіс есебінен болады да, негізгі капиталдың физикалық тозуына дейін жаңартылуына әкеліп соғады.

Негізгі капитал – бұл негізгі қорларға енгізілген ақша құралдары. Ол өзінің мүліктік нысанын өзгертіп, келесі кезеңдерден өтеді:

Шынайы активтерге инвестициялау –ғимараттар, жабдықтар, машиналар мен құралдар, ал қаржылық емес активтерге –акциялар, облигациялар. Өндіріс, амортизация түрінде тұтыну. Еңбек құралдарының біртіндеп алмастыру үрдісі олардың физикалық және моральдың тозу мөлшері бойынша олардың көмегі бойынша өндірілетін өнімге ауысады; арнайы ақша құралдарын қолдану– негізгі қорларды қарапайым және кеңейтілген өндіріс үшін өндіріс пен айналым шығындарына қосылатын амортизациялықаударымдар.

Орнын толтыру: аударылған амортизация ақшалай нысанға алмастырылады. Осы ақшалар есебінен жабдықты қайта сатып алу жүзеге асады.

Негізгі капитал құрамына кіретіндер:

Негізгі құралдар – өнімді өндіруде еңбек құралдары ретінде қолданылатын мүліктің бір бөлігі, жұмыстарды орындау немесе қызмет көрсету, немесе ұйымды басқару үшін немесе 12 айдан асатын кезеңде немесе әдеттегі операциялық кезең, егер ол 12 айдан асса жүзеге асырылады. Негізгі құралдар құрамында ұйымның меншігіндегі жер аумақтары, табиғатты қолдану объектілері есепке алынады.

Аяқталмаған ұзақ мерзімді инвестициялар – көлемдерді құруға, арттыруға шығындар және де сатылымға арналмаған ұзақ қолданудың айналымдық емес активтерін алу, оған мемлекеттік құнды қағаздарға ұзақ мерзімді қаржылық салымдар жатпайды, құнды қағаздар мен өзге де кәсіпорындардың жарғылық капиталдары жатады.

Ұзақ мерзімдегi қаржылық инвестициялар – ұйымның мемлекетітк құнды қағаздарға, облигациялар мен өзге де ұйымдардың құнды қағаздарына, өзге компаниялардың жарғылық капиталдарына инвестициялар және де өзге ұйымдарға қарыз беру.

Материалдық емес активтер. Зияткерлік меншік объектілеріне қатысты болулары ықтимал:

Материалдық емес активтердің құрамында ұйымның ресми беделі мен ұйымдық шығындары есепке алынады [2].

Негізі қорларға жататындары: ғимараттар – сәулеттік – құрылыс объектілерін қамтитын негізгі қорлардың түрі, олардың қолданыс табу аясы еңбекке, тұрғын үйге, халыққа әлеуметтік-мәдение қызмет көрсетуге және материалдық құндылықтарды сақтауға жағдай жасау; жабдықтар – инженерлік инфрақұрылым объектілері; жұмысшылар мен көтерме машиналар мен жабдықтар– тауарлар өндірісінде қолданылатын капиталдың ұсақ бөлшектері; реттейтін құралдар мен жабдықтар, есептік техника.

Пайдалы қолдану мерзімі негізгі жеке құралдарды қолдану барысында ұйым табысының негізгі құралдарын әкелетін кезең болып табылады да ұйымға табыс әкеледі. Жеке топтар үшін пайдалы қолдану мерзімі өнім санынан шыға отырып анықталады, ол күтілетінен осы объектіні қолдану нәтижесінде анықталады.

Негізгі жеке құралдардың есепшілік есебінің негізгі міндеттері дұрыс құжаттық рәсімдеу мен түсімдердің есептік тіркелімінде негізгі жеке құралдардың өз уақытында көрініс табуы, олардың ішкі орын ауыстыруы мен шығарылуы; амортизация сомаларының есебінде дұрыс есептелінуі мен көрінуі; негізгі жеке құралдарды ликвидациялауда нәтижелерді нақты анықтау; олардың сақталуы мен тиімді қолданылуын, негізгі жеке құралдардың жөндеу жұмыстарына шығынды бақылау [3].

Қойылған міндеттерге жауап беретін негізгі жеке құралдардың есебін ұйымдастыру үшін келесідей сілметелерге ие: негізгі жеке қорларды сыныптау; негізгі жеке қорлардың бағалау қағидаларын орнату; негізгі жеке құралдардың есебінің бірліктерін орнату; алғашқы құжаттар мен есептік тіркелімдердің нысанын таңдау.

Негізгі жеке құралдардың алғашқы, қалдықты және қалыпқа келтіруші құнын бөліп көрсетеді.

Есепшілік есепте негізгі жеке құралдар, ережеге сәйкес, алғашқы бағасы бойынша көрініс табады, ол объектілер үшін былайша анықталады:

Құрылтайшылармен олардың шоттарынан жарғылық капиталға аударым

Тараптардың келісімі бойынша;

Өзге ұйымдардан және тұлғалардан қайтарымсыз алынған және негізгі жеке құралдардың есепке алынбаған объектілері– нарықтық құны бойынша сатылым мерзімінде.

Кәсіпорынның өзінде дайындалған, және де өзге ұйымдар мен тұлғалардан алынған – осы объектілерді алу немесе қалпына келтіру бойынша іс жүзіндегі шығындардан шыға отырып, жеткізу, жөндеу мен орнату шығындарын қосады.

Келісімдер бойынша алынған, міндеттемелердің орындалуын қарастыратын (төлемді) ақшалай емес құралдармен – ұйыммен берілген немесе ұйымға беруге тиісті құндылықтардың бағасы бойынша.

Сурет 1. Экономикалык есепте негізгі құралдардың объектілері.

Ескерту- Автормен құрастырылған негізінде Толпаков Ж.С. Бухгалтерский учет [3].

Ұйымға берілетін немесе берілуге жататын құндылықтардың бағасын орнату мүмкін емес болғанда, негізгі жеке құралдардың құны ұйымдардан келісімдер бойынша алынады, ол міндеттемелердің ақшалай емес құралдармен қолданылуын қарастырады, салыстырмалы жағдайларда негізгі жеке құралдардың баламалы объектілері алынады да құннан шыға отырып анықталады.

Негізгі жеке құралдарды алуға, жабдықтау мен дайындауға іс жүзіндегі шығындар мыналардан құралады:

- ұйым сату-сатып алу келісіміне сәйкес төлейтін сомалар және де құрылыс келісімі бойынша атқарылған жұмыстарға және өзге келісімдерге ақпараттық және кеңес беру қызметтері үшін беріледі, олар негізгі жеке құралдарды сатып алумен байланысты;

- тіркеу алымдары, мемлекеттік баж бен өзге де осыған ұқсас төлемдер, негізгі жеке құралдардың объектісіне құқық алумен байланысты келтірілген төлемдер;

- кеден баждары мен өзге де төлемдер;

- қайтарылмайтын салықтар, негізгі жеке құралдарды алумен байланысты төленетін салық түрлері;

- делдалдық ұйымдарға төленетін марапаттар, олар арқылы негізгі жеке құралдар алынған;

- негізгі жеке құралдардың объектілерін алумен, жабдықтаумен және дайындаумен байланысты өзге де шығындар және де олар қолдануға дайын болатын жағдайға жеткізгенге дейінгі шығындар.

Негізгі жеке құралдарды алу мен жабдықтауға іс жүзіндегі шығындар сомалық айырмашылықтарды есепке ала отырып анықталады, олар төлем теңге сомасында шетелдік валютаға баламалы тең жүргізілгенде пайда болады. Сомалық айырмашылық дегенеміз, теңгелік бағалау мен шетелдік валюта арасындағы бағаны түсініледі, несиелік борышкерлік негізгі жеке құралдардың объектілерінің берешегін өтегенде немесе оның есепшілік есепке қабылдану мерзіміне сәйкес бағамына және несиелік берешекті теңгелік бағалау оны өтеу күніндегі сәйкес ресми немесе өзге келісілген бағамына сәйкес келуі [4].

Коммерциялық ұйым жылына 1 мәртеден жиі емес негізгі жеке құралдардың бірыңғай объектілерінің тобын ағымдық құны бойынша қайта бағалай алады индексациялау немесе құжаттық бекітілген нарықтық баға бойынша тікелей есеп айырыса алады. Осындай негізгі жеке құралдар бойынша қайта бағалау туралы шешім қабылдағанда кейіннен олар негізгі жеке құралдардың құны есепшілік есепте және есептілікте ағымдық құнынан айтарлықтай айырмашылықта болмауы үшін тұрақты түрде қайта бағаланып тұратындығын ескеру қажет.

Нарықтық құнын анықтауда баламалы өнімге бағалары туралы мәліметтер қолданыла алады, олар дайындаушы-ұйымдардан жазбаша нысанда алынады; мемлекеттік статистика органдарында, ұйымның саудалық инспекцияларында бар баға деңгейі туралы мәліметтер; бұқаралық ақпарат құралдары мен арнайы әдебиетте жарияланған баға деңгейі туралы мәліметтер; негізгі жеке құралдардың жеке объектілерінің құны туралы сарапшылардың қорытындысы.

Негізгі жеке құралдарды алуға іс жүзіндегі шығындар жалпы шаруашылық және өзге баламалы шығындардың қаражатына енбейді, олар негізгі жеке құралдарды алумен сөзсіз байланысты болған жағдайды қоспаған жағдай ғана ерекшелік болып табылады.

Негізгі жеке құралдардың құны есепшілік есепке қабылданған, олар өзгеріске ұшырамайды, тек ҚР заңнамасымен орнатылған жағдайлар ғана өзгеріске ұшыраулары ықтимал.

Негізгі жеке құралдардың алғашқы бағасының өзгеруі сәйкес объектілердің қайта құрылу, толық жабдықтау, қайта жөндеу, ішінара ликвидациялау мен қайта бағалау жағдайларында мүмкін болып табылады.

Нарықтық экономика жағдайында негізгі жеке құралдардың есепшілік есебінің міндеттері табыстың дұрыс және өз уақытында көрініс табуы, негізгі құралдардың орын алмастыру мен шығып қалуы, оларды бақылау мен эксплуатациялау орындарында сақталуын бақылау; негізгі құралдардың тозуын нақты және дер кезінде алмастыру, оның есебінде дұрыс енгізілуі; осы мақсаттар үшін бөлінген құралдарды тиімді қолдануды бақылау мен жөндеу шығындарын анықтау; негізгі құралдардың қолданылмайтын, артық объектілерін анықтау; қолдану тиімділігін бақылау, машиналардың, жабдықтардың, көлік құралдарының, өзге де объектілердің жұмыс тиімділігін арттыру қорларын табу; өнім шығарылымын арттыру үшін өндірістік аудандардың қолданылуын арттыру; кәсіпорын басшылығын негізгі құралдардың жағдайы туралы қажетті ақпаратпен жедел қамтамасыздандыру есептік техниканың құралдарының негізінде есептік-есептеу жұмыстарының жолымен жеткізу болып табылады [5].

Негізгі жеке құралдар кез-келген өндірістің маңызды факторларының бірі болып табылады. Олардың жағдайы мен тиімді қолданылуы кәсіпорынның шаруашылық қызметінің соңғы нәтижелеріне тікелей әсер етеді.

Нарықтық экономиканың жағдайы еңбек ұжымдарын барлық материалдық-мүліктік өндіріс факторларының қолданылу тиімділігін арттыру қорларын тұрақты іздеуге ынталандырады, соның ішінде негізгі жеке құралдардың ішінен көрініс табады. Осы қорларды тыңғылықты экономикалық талдау көмегімен анықтауға және іс жүзінде қолдануға болады.

Негізгі қорларды осы немесе өзге де топқа жатқызғанда халық шаруашылығының салаларына қосу қажет, негізгі құралдар халық шаруашылығының қайсы бір саласына қатысты, олардың қатысуымен өнімді немесе көрсетілген қызметтерді өңдеуге жатқызылған.

Негізгі құралдар мен кәсіпорынның өндірістік қуаттарын мейлінше толық және тиімді қолдану оның барлық техника-экономикалық көрсеткіштерінің жақсаруына септігін тигізеді: еңбек өнімділігінің артуы, қор қайтарымының көтерілуі, өнім шығарылымының артуы, өзіндік құнының төмендеуі, капитал салымдарының үнемделуі.

Негізгі құралдарды қолдану саласына байланысты және салық салу мақсатында олар келесідей болып бөлінеді:

- өндіріс үрдісінде қызмет ететін өндірістік мақсаттағы құралдар, оған үнемі қатысады, біртіндеп тозады, өз құнын дайын өнімге алмастырады, олар капитал салымдарының есебінен толығады;

- өндірістік емес мақсаттағы құралдар –өндіріс үрдісіне қызмет көрсетуге арналған, сондықтан ондағылары сөзсіз қатыспайды, өнімге өз құнын алмастырмайды, сондықтан да ол өндірілмейді; олар ұлттық табыс есебінен өндіріледі [6].

Негізгі жеке өндірістік емес құралдар өндіріс көлеміне қандай да бір тікелей әсер етпейтіндіктен, еңбек өнімділігінің өсуі, осы құралдардың үнемі артуы болады.

Тәуелділігі бойынша негізгі құралдар жеке және жалдамалы деп бөлінеді.

Жеке – бұл, субъектіге тиесілі болып, баланста көрініс табатын негізгі құралдар.

Жалдамалы – басқа субъектіден жалға беру келісімі бойынша белгілі бір мерзімда алынатын негізгі құралдар.

Қолдану сипаты бойынша негізгі құралдар қолданыстағы, қолданыстағы

емес және қордағы деп бөлінеді.Қолданыстағыларына эксплуатацияда орналасқандары жатады, қолданыстағы емеске – бұл консервацияға сай немесе өзге де себептермен уақытша қолданылмайтын негізгі құралдар, ал қордағы объектілерге жоспарлы түрде қолданыстағыларды алматыру үшін сақталып отырған объектілер жатады.

Мүліктік құрамы бойынша негізгі құралдар инвертарлы және инвертарлы емес деп бөлінеді. Инвертарлыларға мүліктік мазмұнға ие және табиғи түрде есепке алынып, алмастырылатын объектілер жатады. Инвентарлы емес түрлеріне жер, орман және су аймақтарына капитал салымдары жатады, яғни мүліктік сипатқа ие емес шығындар.

Негізгі құралдар–өнеркәсіптегі барлық құралдардың маңызды және басым бөлігі. Олар олардың техникалық жабдықталуын сипаттайды, еңбек өнімділігімен, механизациямен, өндірісті автоматтандырумен, өнімнің өзіндік құнымен, табыспен және тиімділік деңгейімен тікелей байланысты.