XI тарау ес

§ 1. Ес туралы жалпы түсінік

Ес — ең күрделі психикалық әрекеттердің бірі. Ол аііпаламыздағы бізге әсер етуші дүннені, ондаған заттар мен қүбылыстарды жүіікемізде сәулелендірудіц айрықша бір түрі. Сыртқы дүниеніц осері арқылы бұрын мида паіі-да болған бейнелер, іс-түссіз жоғалып кетпсііді, көн уа-қытқа дейін баста сақталып тұрады.

Ес деп, бұрын тэжірпбеде қабылдаған норселерді мида қалдыратын жацғыртатын және оларды кейіннен танып, еске түсіретін пснхикалық функцияларды айтады. Бұл үшін әсер етуші заттар мен нәрселердіц беіінслері, біздіц басымызда сақталып отыруы тиіс. Сондай-ақ олар өздігінсн, не болмаса әдсііілеп еске түсіріп немесеолар-ды қайтадан танитын боламыз. Естің адам өмірінде алатын орны зор. Егер адамда ес болмаса, барлық дү-ниедегі заттар, болмыстар бізге әрқашан да жаңа, өткен тәжірибемізде болмаған, оларды еш уақытта қабылда-маған, сезбеген құбылыс болып табылар еді. Адам бала-сы ессіз тіршілік стуі мүмкін емес. Мұисыз ол өмір боііы жиналған рухани баіілық пен мұраны меңгере алмай, тіпті қоғамда, ғылымныц, тарихтың, өнердің, барлық мәдениет атаулыныц ешбір өсіп-даму прогресі де болмас еді.

Естіц фнзнологнялық негіздері мн үлкен жарты шар-лары қыртысының күрделі әрскетімен байланысты. Сырт-тан келетін сан алуан тітіркендіргіштер адамныц ссзім мүшелері арқылы миға әсер етіп, онда өзіндік «іздер», «белгілер» қалдырып отырады. Бірақ ол «іздер», «дақ-тар» ие екснін, ол қандай іздер, қандай дақтар екені осы күнге дсйін белгісіз болып отыр. Естің фнзиологня-лық негіздерін ашуда И. П. Павловтыц шартты рсфлекс туралы зацы бізге көп көмск көрсетеді. Өткен тарауда айтқанымыздай, сгер нтке шартты рефлекс пайда болды-ру үшін тәжірибе жасайтын болсақ, ец алдымсн шартты қоздырғыш есебінде жарықты немесе қоцыраумен осер ете отырып, әрі оған тамақ беру керек. Егер бұл эрекетті

167

Оіз бір-ақ рет жасасақ, онда скінші рет жарыкты жақ-қапда бір дегеннен нттіц аузыиан сілекей ағып, шартты рефлекс пайда бола қоймас еді. Біз бұл тәжірнбені бір-неше рет қайталағанда гана нтке шартты рефлекс пайда болуынан байқадық. Мұндай жағдайда иттің миында екі жүйке орталығы, бірі •—көру, екіішіісі — тамақ оргалы-ғы қозу жағдайында болып, бұл екеуініц арасында уа-қытша жүйке бекіп, бір қалыпқа түсуі мүмкін.

Павловтың айтуынша, адамдада шартты рефлекстер-дің көмегімен қалыптасып отырады. Сөйтіп, адам есіиің фнзиологиялық негізінде мпдагы дамыған жүйке байла-ныстары жатады. Адамның есі мимен байланысты екенін мыпа төмендегі фактілер жақсы көрсетеді. Мысалы, адамның желкесіне зақым келсе, ол бұрын көрген нәрсе-леріп таии алмайтын болады, не болмаса самайына зақым келген адам бір естігеній екінші естігенде түсіне ал-майтын болады, мидың төбе бөлігіне зақым келген адам бұрынғы қимыл-қозғалыстарын орындай алмайтын бола-ды. Бұдан біз адамның есі мидың әрекетімен байланысты екендігін, адам миының үлкеи жарты шарлары қыртысы-ныц әрекеті екендігін білуге болады.

§ 2. Ес процестері

Ес өте күрделі жан қуаты болғандықтан, оныңөз ішін-де отау тіккен бөлікгері бар. Бұларды есте қалдыру қайта жаңғырту, тану, ұмыту және сақтау деп бөлуге болады.

Есте қалдыру. Есте қалдырудың өзі әлдеқалай, не еріксіз есте қалдыру және арнайы, ырықты түрде есте қалдыру деп бөлінеді. Еріксіз не әлдеқалай есте қалды-руда мидағы бұрынғы бейнелер өзінен-өзі еске түседі. Мұндай есте қалдыруда әдейілеп алға тұтқан мақсатбол-майды, ешбір жігерлі әрекет те, адамның еркі де жұмсал-майды. Әсер етуші заттар мен құбылыстар өте анық, ашық көрнекті, әсерлі болғандықтан ғана еріксіз есте қалады. Ал ерікті арнайы есте қалдыру, адамның әдейілеп ерік-жігерін жұмсап зрекет етуінен пайда бола-ды. Мундай заттарды есте қалдыру үшін, ең алдымен не үшін есте калдыру керек деген нақты мақсат, белгілі міндет қойылуы керек. Егер біз бір заттарды, мате-риалдарды аз уақытқа ғана ксрск қой деп есте қалдыр-сақ, оның нәтижесі басқаша, бұл материалдарды көп уақытқа керек қой деп есте қалдырсақ, оның нәтижесі

168

басқаша болады. Аз уақытқа арнап есте қалдырған ма-териалдар, иәрселер тез естен шығып, онша турақты бол-май, тез ұмытылады. Өзіміздін мамандығымызға, өмірі-мізге керек деп естс қалдырған материалдар тұрақты бо-лын, адамныц ссінсн шықнапды. Арнайы есте қалдыратып заттарға адам зейіпіи айрықша бұрса ғаиа, олар есте жақсы қалады, сгер оған онша назар салмаса, онда есте сақтау нәтнжесі нашар болады. Матерналдардыц маз-мұны, мағыпасы адамга түсінікті болғанда гана еете жақсы қалады. Егер материал түсініксіз болса, опын. мағынасын, мазмұиын адам түсінбесе, ондай матернал адамнын есінде коп уақытқа дсйін қалмайды. ГЗұл жөнін-де Бине және Анри деген пснхологтар арнайы тәжірибе жасаған. Олардыц жасағаи тожірибесі бойынша оку жа-сындагы балалар бір-біріне байланыссыз айтылған көгі-теген сөздердін үшеуін ғаиа сақтап калса, бір-біріне сөйлем аркылы байланысқан сөздердін бессуін естс қал-дыратын болған. Бұл мысал байланысты, түсінікті сөз-дердің көбірегі есте қалатынын, бір-біріне байланыссыз, мағынасыз сөздердін көбініц есте қалмайтындығын көр-сетеді.

Ерікті түрде есте қалдыруды қайталау арқылы жат-тығудың маңызы зор. Бір рег қабылдап қайталаған нәрсені бір дегеннен адам есте қалдыра алмайды, ол үшін оларды бірнеше рет қайталап, арнаулы тәсілдермен жагтығып отыруы керек. Егер есге қалдыратын матери-алдар адамнын өткен тәжірибесімен, бұрынғы көрген материалдарымен байланысып отырса, есте қалдырудың нәтижесі де жақсы болады. Адам баласы қабылдаған норселердін барлығын есте қалдыра берудің қажеті жок, өйткеиі олардын барлығы біздің өмірімізде керек бола бермейді. Сондықтан ксрексіз нәрселсрмен миымызды толтыра берудің түк пайдасы жоқ.