§ 4. Қабылдаудың дамуы және оны тәрбиелеу

Жаңа туған баланың жекелеген қарапайым түйсіну-лсрі дамып, біртіндеп олар қабылдауға а.йналады. Бұл көбінесе олардыц түрлі қажеттілігін өтеуіне байла-нысты. Түрлі байқауларга қарағанда, депеніц сезім мен дәм айыру түйсігі ерте кезден-ақ әрекст ете бастайды. Алты айлық бала түрлі түстерді аңғарып, түрлі дыбыс-тарды айыра алады. Бала кецістікті мецгерген сайын оиың қабылдауы да өсе береді. Ец алдымен, ол өзінің қолы жететін, қолымен ұстап, аузына алып баратын заттармен байланысты жақын жердегі кеңістікті таниды. Біртіндеп ол өзінен алыс кецістікті де тани бастайды. Ал-ғашқы кезде бала көзініц аккомодоциясы мен конверген-циясы дамымағапдықтап, алыстағы заттар көздіцсоуле торына дұрыс соулеленбейді. Зергтеу мәліметіне қара-ғанда, екі жастағы бала өзіне жақын жоне шағын көлем-ді кецістікті дұрыс шамалай біліп, ол кецістіктеғі заттар-дыц бір қалыпты (коистантты) болып қабылдаиуын да

156

лжырата алатын көрінеді. Бірақ заттардыц кецістіктегі алатын орнын ажырагу кеііінірек пайда болады. Бұл жастағы балалар өздеріне таиыс заттарды сыртқы піші- ніне қарай дұрыс ажырата алады.

Мектеп жасына дейінгі балалар өздеріне таныс зат- тардың формасын ажырата білгенімен геометриялық формаларды әлі дұрыс түсінбейді екен. Уақыт обьектив- іік болмыс болғанмен, оны тікелен қолмен ұстап, көзбен көріп, құлақпеи естіп, денсмен сезе алмайтын болған- дықтан, оны дұрыс қабылдау балаларға қиын соғады. Мектеп жасындағы балалар күн мен түнді және жылдың іөрт маусымын (әсіресе жаз бен қысты) дұрыс ажырата алса да, күн мезгілдерін, уақыт өлшемдерін білуде қпна- лады. Тіптен олар бүгінді, ертецді, кешені де дұрыс айыра алмай, бірімен-біріп шатастырып отырады. Әсіресе ұзақ мерзімді, келер шақпен, өткен шақты түсіну қиын соғады. Мектепте бала география, жаратылыстану, тарих пән- дерін оқумен байланысты, оның уақытты қабылдауы да дамып, түсінігі тереңдей береді.

Мектепке дейінгі бала дүниедегі заттар мен құбылыс- тардың шын мазмұны мен қарым-қатынасын да толық аша алмайды. Қабылдауы дараланып жетпегендіктен, заттардың жеке бөлшектерін, сапаларын, қасиеттерін, олардың қарым-қатынасып, бүтіниен бөлшекті айыру, бөлшектерді бір-біріне байланыстырып қатыстыру, олар- ды бүтінге дұрыс енгізу, талдаумен топтастырып қабыл- данатын заттардың айрықша маңызды жақтарын айыру оңайға түспейді. Зттардың мазмұны мен ішкі байланыс- тарын дұрыс аша алмағандықтан бала көбінесе заттар- дың сыртқы көрінісі мен құрылысына қарай бірімен-бірін байланыстыра қабылдайды. Бул жағдайды, әсіресебала- лардың салған суреттерінен жақсы байқауға болады. Өсе келе оқу мен тәрбиенің нәтижесінде баланың ақыл- ойының дамуымсн байланысты олардың қабылдауы да дамып, күрделене бастайды. Біртіндеп баланың арнайы байқауы, байқағыштық қасиеті дамиды.

Франңуздың Бинэ деген оқымыстысы өзінің жүргізген тәжірибелеріне сүйеніп, балалардың қабылдауын үшса- тыға бөледі. Оның пікірінше: 7 жаска дейінгі балалар суреггегі заттардың тек аттарын фша атайды, оларды сипаттап, мазмұнын айтып бере алмайды; 11 жасқа де- йінгі балалар суреттегі заттардың агтарын атауымен бір- ге оларды суреттеп, сипаттай алады; 15 жастан бастап қана балалар суреттердіц мазмұнын, мағынасын толық

157

түсіндіре алады екен. Бинэніц теориясы бойынша әр жаска лайықты қабылдаудыц айрықша сипаты болады. Қабылдаудың түрі мси мазмұны — баланың жасын, яғни тәннің биологиялық жетілуін белгілейді. Әдетте, әр жасқа (кезеңге) ерте бастан белгіленген, бір қалынты өзгер-мейтін пснхикалық әрексттер (сонымен бірге қабылдау) болмайды. Бала қабылдауының өзгешелігі олардың тәрбиесіне, іс жүзіидегі жаттығуларына байланысты, яғни оларға суреттегі заттар таные болса, бірден қабыл-дауы мүмкін және керісінше, ол суреттегі заттарды бұ-рын көрмеген болса, оның атын да атай алмауы мүмкін. Ягии қабылданатын заттардың күрделілігіне, танысты-гына қарай олардың заттарын ғана атау, сипаттау не болмаса мазмұнып ашып, мағыиасын түсіндіру, мектепке дейінғілерде және төменгі кластағы оқушыларда түрлі-шс кездеседі.

Қабылдаудың оқу процесі үшін маңызы өте зор. Сон-дықтан бала қабылдауларын тәрбнелеп, дамытыи отыру тәлімгерлер үшін өте қажетті мәселе. Қабылдау дұрыс, толық жоне оның нәтижесі жемісті болу үшін әр уақыт қабылдауға мақсат, міндет қойып отырған жөн. Оқушы-лардың істейтін жұмыстарын жақсылап түсіндіріп, қа-былданатын заттардың, я құбылыстардың айрықша маңызды жақтарына зейін аудартып отыру өте қажет. Бастауыш кластарда оқудың көрнекті болғаны дұрыс. Әсіресе жас балаларға қабылданатын заттардың өзін, не болмаса олардың моделдерін, суреттерін, схемаларын, түрлі таблицалар мен диаграммаларды көрсетіп отырган жөн. Қабылданатып заттар көрнекті, апық болуы керек. Заттарды бірімен-бірін салыстырып, олардың ұқсастығы мен айырмашылығын, қарама-қарсылығын ажыратып, бөлшектеп талдау жасап, ол бөлшектерді біріне-бірін қосып, топтастырып, индукция мен дедукциялық ой қорытындылап отыру қажет. Қабылдау толық болу үшін оған тиісті даярлық жургізіп, толық қабылдауға жеткі-лікті уақыт беріліп, балалардың жаңа қабылдауы бұрын-ғы қабылдаулармен байланысып отырылғаны жөн.

Балалардың қабылдауы белсенді болу үшін, олар өз қабылдағанын мұғалімге айтып беріп, түсінбеген жер-лерін сұрап алғаны дұрыс. Қабылдаудың дұрыс дамуына сыртқы сезім мүшелерінің сау болуыиың, олардыңжақсы әрекет етуінің маңызы зор. Қабылдау процесінде сезім мүшелері қаншама көп қатынасса, қабылдау да сонша-ма толық болады. Сондықтан сезім мүшелерін ауруға

158

шалдықтырмай, таза ұстаған жөн. Оку-тәрбнс процесінде бала дұрыс қабылдауы үшін мұғалімнің көркем сөзініц де, оку құралдарының дидактикалық прмнцпптерге сайкес болуыныц да маңызы зор.