§ 4. Қиялдың дамуы

Қиял бейнелеріиің пайда болуы елестеудің пайда болуымен, оларды еске түсіре алумен байланысты. Мә-сслен, 6—7 айлық бала апасы бір жаққа кетін қалса, жаи-жағына қарап іздей бастайды. Бұл факт балада қиял элементтерінің бас екендігін көрсетеді. Егер сырт-тан келген балага көшеде көргеніңді айтшы десе, ол бар ықыласын салып айта бастайды, бұл да баланың өткенді еске түсіре алатындығын көрсетеді.

Балада сөйлеудің пайда болуы, оның түрлі әрекет-пен айналысуы, сурет салуы, балшықтан түрлі заттар-дың пішінін жасай бастауы бала киялын дамытуға ка-жстті шарттар болып табылады. Балада ең алдымен сске түсіру, кейінірек қайта жасау қиялы пайда бола-ды. Алғашқыда қиялдың ырықсыз түрі, кейіннен ырық-тың белсснді түрлері жиі ұшырасады. Мектеп жасына лсйінгілердің қиялының дамуында халық ертегілерінің алатын ориы ерекше. Бала ертегі тыңдауға, оны айтуға өте әуес келеді. Осы тұста бала қиялы ерекше көрінеді. Мектеп оқушыларының қиялында оның барлық түрлері жаңа мазмұнға ие болады.

Бала киялын тәрбиелеу жоне дамытуда олардың дү-ииетанымын, қызығуы мен мүдделерін, мақсат-тілек-

211

терін, армандарын ескеріп отыру маңызды. Бала дол қазір өзініц арманын іс жүзіне асыра алмаса да, келе-шекте оны іс жүзінде асыратынына сенімі болғаны аб-зал. Бала әр кез өз қиялының жемісті болуына сын көзбен қарап, қиял біткеннің бәріне сене берместен, оны ой тезінен өткізіп отыруға дағдылануы тиіс. Бала тұрмысына үйлеспейтін, тіршілікке пайдасыз, күш-қуат бермейтін, еркін ширатпайтын, құргақ княлдардың бол-мау жагын мұғалімдер үнемі ескеруі тиіс.

Адамның білімі мол болса, оның ақыл-ойы мсн қия-лы жемісті де бай болып келетіиіне баланың көзін жет-кізу — ата-ана мен тәрбиеші ұстаздардың міндеті. Мек-тептегі, үйдегі көркемдік эстетикалық тәрбис қиялдың дамуына үлкен әсер етеді. Мысалы, музыка түрлі өнер салаларына дағдылану — олардың көркемдігін сезіне алу балада қиялдың шарықтауына қажетті шарттар-дың бірі.

Шэкірт қиялын сабақ үстінде тәрбислеуге бізде көп мүмкіншіліктер бар. Мәселен, қай пон болса да (тарих, география, математика т. б.) оқушыға ғылыми мағлұ-маттарды көбірек берумен бірге олардың өмірімен бай танысатын жақтарына ерекше көңіл бөлген дұрыс. Ба-ла қиялын дамытуда кластан және мектептен тыс жұмыстар үлкен орын алу кеірек. Бұл үшін түрлі үйірме-лер жұмыстарыи жақсы жолға қою қажет (әдеби, ғы-лыми-техника үйірмелері т. б.). Келе жатқан мейрам-дарға дайындалған уақытта, дайындық жұмыстарына балаларды қатыстырып, мейрамды қалай өткізу жа-йында олармен бірге жоспар жасап, оларды қатысты-рып отырған жөн. Қиял дамытуда театр мен киноның да орны айрықша. Бала театрдан, кинодан көрген үл-гілі адамдарга ұқсап, келешекте солардай өмір сүргісі келетіні хақ.

XV тарау эмоциялар

§ 1. Эмоциялар туралы түсінік

Эмоция деп айналадағы заттар мен қүбылыстарға жағымды, я жағымсыз қатынастың сәулеленуін айта-мыз. Эмоциялар шындықтық жүйкеде сәулеленуінің ай-рықша бір түрі.

Сыртқы дүниеніц эсері адамның миында тек қана

212

с.іулеленіп қоймай, адам оған толғанып, тебіреніп, өзі-нің қатынасын білдірбді. Бұдан адамға жағымды, не аліымсыз сезімдер туып отырады. Эмоция адамныц сыргқы келбеті, бет әжімі, қимылдары, даусы арқылы лііқын көрінеді. Эмоция үшін адам организмінің ішкі мүшелері әрекетінің әсері зор. Мысалы, қанныц жүруі-ие, тамырдың жүрекгің түрліше соғуы, бездердің әре-кеттеріне т. б. физиологиялық әрекеттерге эмоциялар үлксп осер етеді. Эмоция хайуанаттарда да бар. Олар-дың эмоциялары инстинкт пен (соқыр сезім) биология-лық мүқтаждарын қанағаттандырумен байланысты. Мысалы, иттердің, мысықтардың еркелеуі, олардың үрейленіп бір нәрседен қорқуы, ашу кернеуі, олардың сыртқы келбетінен, түрлерінен қимыл-қозғалыстарына қарай жақсы байқалады. Адам эмоциялары хайуан эмо-ңияларымен салыстырғанда өте бай және мазмүнды келеді. Әрине, адамдардың эмоциялары біркелкі бол-майды, өйткені олардың айналадағы нәрселерге қаты-сы бірдей емес. Әрбір адамның темпераментіне, мі-незіне, олардың басынан кешкен тәжірибесіне қарай сыртқы дүниенің әсеріне жауап қайтаруы түрліше бо-лады. Адам эмоцияларының бір-бірінен айырмашылығы сезімдердің күш жағынан, әрекет ету мерзімінің уақыт мөлшері жағынан, олардың сыртқы қимылдары, бет ожімі арқылы білініп, көрініп отырады.

Эмоция адамның түрмысында үлкен орын алады. Олар адамға адамдық снпат беріп, оның әрекетін жы-лытып, көрік беріп отырады.