танудыц қан түріп, қай формасын алсақ та, олар қара- пайым қабылдаудан басталады. Лдам дүниедегі заттар- ды қабылдай отырып, оларды сипаттайды, бірімен-бірін салыстырады, олардың арасындагы ұксастығын, айыр- машылығын, олардың жалпы қасиеттерін ажыратып отырады. Осының нәтижесінде гана адам кабылдау процесіиен жоғары сатыда тұрған оіілау сияқты күрделі пснхнкалық процестерге көшін отырады.

Хайуанаттарда да қабылдау бар, бірақ олардыц қа- былдауы санасыз кабылдау. Ал адамның қабылдауында заттар мен нәрселерге кісі өзініц қатынасын белгілеп отырады, өйткені оныц қабылдауы саналы кабылдау бо- лып табылады. Адам заттардыц мазмұиы мен мағына- сын біліп, түсініп, оны ой елегінен өткізіп отырады. Сон- дықтан адам баласыпыц қабылдауын, хайуанаттардыц қабылдауына қарағанда анағұрлым күрделі қабылдау екенін, олардың арасында жалғыз гана сана жағынан емес, сапа жағынан да айырмашылығы бар екенін көре- міз.

Ерте кездегі адамдар біз сияқты дұрыс қабылдай ал- маған. Олар дүниедегі көп заттар мен құбылыстарды дұрыс түсінбсген, олардыц қасиеттерініц қалай пайда болатынын, ішкі байланыстары мен қарым-қатынаста- рын, қалай дамып отыратынын, ягни дүниеніц өсіп-даму заңдарын білмеген. Тарихи даму барысында экономпка- ныц, ғылымның, мәдениеттіц алға өршіп дамуы арқылы, дүннетану процесінде адам баласыныц неше түрлі прн- борлар, аппараттар колдапуы арқылы, ертсректегі адам баласы қабылдай алмайтын заттарды, құбылыстарды дұрыс қабылдай алатын болды. Мәселен, ерте заманда- гы адамдар радио, электр, телеграф, телефон т: б. сол сияқты заттарді.1 білмеді. Олар жаныпда ойлауга ол адамдардыц ойы да, қиялы да жетпеді. Ал қазіргі кезде мұныц борі де тұрмысымызға енген ақиқат заттар, біз оларды көзімізбен көріп, құлағымызбеи естіп, денеміз- бен сезін отырамыз.

Қабылдау гіроцесінде адам өзіпіц ойы мен ақылын бір мақсат көздеи, соған жұмсап отырады. Зейінін қа- былдайтын затына багыштайды. Бұл адамныц қабылдау процесінің бслсенді екеиін көрсетеді. Қабылдауда ой процесініц қатысуы арқылы жалпылау элементтері де ұшырайды. Қабылдаган заттарды жалпылағанда кей кез- де адам оларды да бір-біріне қосын, бір орекет етіп оты- рады. Бұл жөніпде Л. Фейербах ойлаудыц барлык сезім

146

дерімізге қатысыныц барлығын «тап-таза» көру проце- сінде де ойдыц қатысып отыратындығын, егер көрстін заттарга адам зейінін бұрмаса, оларды айналасыидағы баска заттардан бөліп, бөлшектеп, даралап алып қара- маса, адамиың оларды жақсылап көре алмайтындыгын, сезе алмайтындыгын айтады.

Қабылдау басқа пснхикалық фуикциялар сияқты, дүннедегі обьективтік заттардыц адамның санасында субьективтік сәулеленуі болып табылады. Әр адам айна- ласындагы заттарды өзіншс қабылдайды. Мұнысы әсср етуші обьективтік заттарға тәуелді болуынан. Адам қа- былдауыныц мазмұны түгелімеи сыртқы дүнпедсгі зат- тардыц және қүбылыстардыц мазмұпымен байланьісты. Сол заттардыц мазмұны қандай болса, адамның сана- сында пайда болатын — қабылдаулардыц мазмұны да сондай болады. Бірақ ар қабылдаудыц өзгешелігі дүние- дегі әсер етуші заттардыц өзгешелігімен ғана байланысты емес, олар сондай-ақ адампыц фнзиологиялық әрекет- терімен де байланысты.

Ф. Энгельстіц айтуынша, егер адампың миы дүниенің, жаратылыстыц бір бөлшегі болатын болса, сол дүнис- де пайда болган мидыц орексті де, адамныц психикалық процестсрі де сыртқы дүннеге, дүниеніц өсіп-даму зац- дарына қайшы келмейді. Психикалық эрекеттер айна- ладағы дүниеніц миға әсер етуінен, онда сәулеленуі- нен пайда болады. Сол себептен адамның айналасындағы дүниенің мазмұны қаігдай болса, оиың психикалық әре- кеттерініц де мазмұны сондай болады.

Қоғамдық тәжірнбе адамныц сезім мүшелерін адам- ға тән сезім мүшелеріне айналдырды. Бұл адамның ка- былдауын кеңейтіп, күрделендіріп, мазмұнын байытып өткір етігі отырды. Егер біздіц қабылдауымыз әсер етуші заттардыц мпдағы бейнесі болса гана, онда олар сезі.м мүшелерімізге әсер етуші заттарға сәйкес келіп, үйлесіп отырады да, адамға сыртқы дүние туралы дұ|)ыс елестеу- лер, түсініктер бере алады. Егер объектпвтік дүние мен оның осері арқылы адамныц санасында иайда болатын субьектнвтік кабылдаулар тепе-тең болып, олардыц арасында еиібір айырмашылықтар болмаса, дүннеиі то- лыгырақ, дұрысырақ, кецірек, терецірек түсіпу үшін ғы- лымды, техниканы, модениетті дамытып алға алып бару- дыц да ешбір керегі жоқ болар еді. Өйткепі адам баласы ғылым-білімді меңгерместен өз бетімен дүннепі, оның өсіп-даму зацдарын, оп-оцай-ақ білетіи болар еді. Біздіц

147

түйсіктеріміз бен кабылдауларымыз заттардың беііііесі, көшірмесі гана болып табылады. Біз тек қабылдау ар- қылы айналамыздагы дүниедегі күрделі кұбылыстарды дұрыс және түгел біле алмаймыз. Себебі қабылдау әр кез дұрыс бола бермейді. Соидықтан адам баласы түрлі ғылыми зерттеулер мен техниканы дамытып, оларды ілгері қарай жылжытып, айналасындағы дүниеніц кұ- былыстарын тереңірек білуі керек.

Адамдык қабылдау қоғамдық дамудың кезеніне сәйкес, белгілі бір дәуірдің өзгешелігіне багынышты бо- лады. Ол екі негізгі себептермен байлаиысты. Бірінші- ден, адамның қабылдауы, тіпті бүкіл жан дүниесінің даму деңгейі, когамдық прогрестің тиісті табысқа жетуі- меп орайласып жатады, ягни коғам дамуымен, ғы- лым мен техниканың өршіп алға кетуімен адамның кабылдаулары да дамып, өзгеріп отырады. Мысалы, бұ- рыи физика ғылымына материяның протон, электронде- ген элементтері мәлім болмай тұрған кезде, алдымен материя молекулалардан кұралады, онап соң бара-бара материяның ең ұсақ бөлшегі — атом деген ұғым бола- тын. Кейінірек физиканың ілгері дамуымен материя тек атомдардан тұрмайтындығын, онда электрон, протон де- ген материяның бөлшектері бар екені айкындалды. Осы сиякты дүниенің тетігін ашып, оның күшін меңгеріп, біз- гс белгісіз табиғат құбылыстарын танып, дүниенің өсіп- даму заңдарын дұрыс түсінген сайын, қабылдау про- цссіміздс өсіп, дамып отырады. Екіншіден, жоғарыда ай- тылғандай, адамның қабылдау процестері заттарды кабылдайтын сезім мүшелерінің айрықша құрылысымен де байланысты. Адамның көзі мен кұлағы айрықша же- тілгендіктен, заттарды көріп, олардың дыбысын ести ала- мыз. Бірақ бұл айтылғандардан адамның сезім мүшслері қандай болса, оның дүниені қабылдай алуы да, сондай- ақ болады, адам тікелей әсер еткен затгарды сезім мү- шелерімен ғана қабылдап, басқа жолмен біле алмайды деу қатс түсінік болған болар еді.

Адамның тәжірнбесінің ұлгаюымен бірге, олар түрлі кұралдар мен аспантар арқылы өз қабылдауларын да кеңейтіп, тереңдетіп огырады. Мысалы, түрлі приборлар, апиараттар арқылы көзбен көрмейтін, денемен сезбейтін заттарды көреміз, естімейтін дыбыстарды есітіп, тікелей дәмін татып иісксй алмайтын заттарды танып-біліп оты- рамыз. Кейбір зерттеулерге қарағанда, адам жай көзбен асианға қарап, 5500 шамасындай-ақ жұлдыздарды көреді

148

екен, ал телеском арқылы 100 миллионнан артық жұлдыз-дарды көре аламыз. Жаіі көзбен адам арақашықтығы миллиметрдіц 1/40-індей сызықтарды көретін болса, микроскоп арқылы аралығыиың қашықтығы миллиметр-діц 10 мыңиаи біріндейін көретін көрінеді. Адам баласы тікелей ультрафиолет, рентген сәулелерін және электр магнит құбылыстарын қабылдай алмайтын болса, олар-ды турлі аппарагтар мен приборлар арқылы танып біле-ді. Энгельс құмырысқа көзінің адам көзінен өзгешеексн-дігін, олардың химнялық сәулелерді көретінін, бірақ олармеп салыстырғанда адам көзге көрінбес сәулелерді көре алмайтындығын айтады.

Қорытып антқанда, қоғамның, модениеттің, ғылым-иың, техниканың тарнхи-өсіп дамуымен бірге, адамның қабылдауы да дамып өзгеріп, күрделі күйге тусіп оты-рады.

Адамның сезім мүшелерінің мидың жарты шарлар қыртыстарында болатын процсстермен тығыз байланыста болады. Қабьілдау үшін сыртқы дүинедегі заттар адам-ның жүйке саласына әсер етіп, оның миында өз бейне-лерін, суреттерін қалдырып отыруы шарт. Қабылдаудың физиологиялық негізі — ми қабығындағы талдағыштар (анализатор) жүйесінің бірлескен қызметі мен мидың талдау, жииақтау функциясынан туындайды. И. П. Пав-лов тілімен айтқанда, қабылдау мидағы «қатынас рефлексінің» жұмысы, мидағы екінші сигнал жүйесіне тәуелді болыи огырады. Қабылдау түрлері әсер егуші заттардыц түрлерімен өте тығыз байланысты. Мәселен, біздің көз алдымызда тұрған нәрселерді көреміз, айнала-дағы дыбыстарды есітеміз, түрлі иіс болса, оны білеміз, денемізге тиген заттарды сезіп, олардың температура-сын, сыртқы пішінін, тағы басқа қаснеттері мен саналарын ажыратамыз. Сөйтіп, қабылдау процесінде кандай талдағыш көбірек орын алса, қабылдау да со-ларға байлаиысты болып отырады. Егер қабылдау про-цесінде көру талдағышы көбірек орын алса, көру қабыл-дауы, ал егер есту талдағышы көбірек орын алса, есту қабылдауы болады.

§ 2. Қабылдаудың негізгі заңдары

а) қабылдаудық түтастыгы. Егер түйсіну аркылы біз әсер етуші заттардың кейбір қасиеттерін, кейбір бөлшек-терін ғана сезетін болсак, қабылдау процесінде сезіміміз-бен осер етуші заттарды бүтіндей, тұтас түрде қабыл

149

даіімыз. Қабылдауда заттарды сезу, заттық еезу болып табылады. Зат бізге қалай осср етсс, сол затты бізсолан қабмлдаймыз.

Қей кезде біздіц бұрынғы тәжірибемізде ұшырағап заттар мен құбылыстар бізге бүтінден, тұтастаіі ссзіл-мей-ақ, олардың іііст жағасы, кейбір бөлшсктсрі, үзінді-сі ғана көрінсе де, біз ол заттарды көбінде тұтас зат күйіиде қабылдаймыз. Нгср «Қыз Жібск» опсрасындагы «Гәкку» ариясының бір бөлшегін ғана құлагымыз шалса, біз «Гокку» әнін толық естіп қабылдағандай боламыз. 'Гөрт аяқты столдыц сурстте үш аяғы салынса да, оныц үшішпі аяғын әдепкі кездс елсмсй, төрт аяқты стол ссе-бінде қабылдаймыз.

Әрине, бұл мысалдардан біздін қабылдауымызға, елестетулеріміз бен түйсінулеріміздіц, ақыл-ойы.мыздыц қатынасып отырганын, олардыц біздіц қабылдауымызды толықтырып, тұтастық белгі беріп отырғамын көреміз; о) бтр калыпқа (структуралы) келтіріп қабылдау. Қа-былдау процесін жеңілдегу үшін, біз, көбінесе, қабыл-данатыи заттарды бір-біріне қосып, бір қалыпқа, бір формаға ендіріп қабылдап отырамыз. Қөбінесе заттарды бір-бірінс қосып, бір формага сндіргсн ксзде, оларды жакындығы, ұқсастығы, я ырғағы, түсі-түрі, формасы ар-қылы біріктіріи отырамыз. Бірақ заттарды бір структа-раға ендіріп қабылдағанмен олардыц мағынасына зейін бұрып, тек форма ессбінде қабылдамай тұтас зат түрін-де қабылдап, олардың мазмұнына назар аударамыз; б) бөлшектеи қабылдау. Адам әсср еткен заттар мен құ-былыстардыц барлығын түгелімен қабылдай бермейді, не болмаса, барлыгын бір дегённен қабылдаса да, толық қабылдамайды, солардыц ішінен бір я бірнеше заттар-ды, құбылыстарды бөлшектеп алып дұрысырақ, анығы-рақ қабылдайды. Егер, бұрын естімсгсн музыка әуенінің ішінен жоғарыда айтылган «Гәкку» әнін естісек, біз оны бір дегеннен бөлшсктеп басқа күйлерден айырып аламыз. Себебі «Гәкку» бізге таныс болғандықтан, басқа күйлер-дсп айрықша бөліпіп, аиық қабылданады. Сөйлесіп тұр-ған бірнеше адамныц ішіндегі бізгс таныс адамныц сөзі апығырақ болып сстілсді. Ссбсбі таныс адампыц даусып басқалардан бөлшектеп, ажырата қабылдаймыз. Сол сияқты соғып тұрган сагаттыц тықылы да, жүріп бара жатҚан поездыц дүрсілі де, теціз толқыныныц сарыны да бір ырғаққа, рнтмге енгізіліп қабылданады. Опера музы-касын тыцдағанда, барлық музыканыц ішіндегі бізге

150

таныс ән айрықша сстіліп турады. Қабылдаудагы бөл-шсктсу зацының мацызы бар, ол біздіц қабылдау про-цссімізді жецілдетумен бірге, өзімізге ксрскті, пандалы заттар мен мағлұматтарды ғана қабылдап, тұрмысымыз-га керексіздерін қабылдамауга, мпымызды керексіз нәр-сслермен бықсытып толтыра бермеуге мүмкіншілік бе-реді; в) қабылдаудыц өткен тәжірнбемен байланысты-лығы (апперцепция). Егер қабылданатын заттар мен құбылыстар тапыс болып, олар бұрынгы өткен тәжі-рнбемізде ұшырасса, біз оларды дұрысырақ, терецірек қабылданмыз. Бір заттыц, не кұбылыстыц өзін адамдар-дыц барлыгы бірден қабылдаман, өздерініц бұрынғы тәжірибесіне мамандығына қарай түрліше қабылдауы мүмкін. Мысалы, түрлі мамандығы бар адамдар (тарих-шы, хнмик, фнзиолог) «реакция» деген сөзді бір деген-нен әрқайсысы өзінше қабылдауы мүмкін; г) заттарды бір қалыпта (констант) қабылдау. Қонстаитты қабылдау деп жагдайдыц өзгеруіне қарамастан қабылданатын зат-тардыц кейбір қасиеттерініц қалыптагыдай болып қа-былдануын айтады. Қонстантты қабылдау, әсіресе, көру қабылдауында ерекше орын алады. Мысалы, ақ қагазга түрлі сэулелер түсіп, ол сары, қызыл түсті болып көрінсе де, біз оны көбінесе ақ қагаз ессбін-де қабылдаймыз Тас көмірдің түсі қара болғанмен, оған түрлі еәулс түсіп жалтырап, түсі өзгеріи көрінсе де, біз оны қара түс есебінде қабылданмыз.

Күмбезді әр шетіне шығын қарасақ, ол түрліше бо-лып көрінеді, бірақ оны қай жағынан қарасақ та, күмбез формасы жогалмай қабылданады. Күнде көрін көз үйрен-ген зат бізден қашықтаған сайын оныц көзіміздің соуле торындагы көрінісі кішірейе береді. Қейбір галымдардың «дүниедегі заттарды біз зат есебінде қабылдамаймыз, олар біздің түйсінулерімізге тәуелді, солардыц шумагы болып табылады, біз оларды қабылдасақ қана олар зат болып табылады, егер біз оларды қабылдамасак,— олар зат есебінде жоқ» деген пікірлерініц қате екендігіие қа-былдаудыц константты заңдылығы дәлел бола алады. Жагдайдыц өзгеруіпе қарамастан заттыц түсініц, форма-сыныц, мөлшерініц қалыптағыдай болып көрінуі дүниеде-гі заттардыц шын қасиеттерін танумен байлапысты. Егер заттардың өзгешелігіне қарай (түсіп тұрған сәулегеоныц орнының өзгеруіне қарай) түрліше болып қабылданатын болса, біз дүниені, тінтен заттардыц өзін дұрыс танн ал-май қабылдауымыз объективтік қиыиға согар еді;

151

г) заттардың мазмұны мсн мағынасын түсініп қабылдау. Қабылдаудың түнсінулерден негізгі айрықшылығының бірі оның бізге таныс заттардың, мағынасы мен мазмұны-на түсіпс білуімізде жатыр. Егер заттардыц мазмұны меп мағынасы жақсылан түсіпілмесе, олардұрыс кабыл-данбайды да. Біз түсінбейтін тілде сөнлеген сөздерді тіптен ұқпайтын болсақ, ал шала-шарны нашар түсіиетін тілде сөйлеген сөздерді азыи-аулақ қана түсініп, қабыл-даймыз. Ал өзіміздіц білетіп тілде айтылған сөздерді жақсы түсінетіндіктен, бұларды біз толық қабылдаймыз. Сол сняқты, бұрын қабылданған заттар мен құбылыстар, не болмаса олармен байлапысты жаца заттар мен жаңа құбылыстар жақсы қабылданады да, бұрынгы тәжірпбе-міз бен байланыссыз жаңадан қабылданатын заттар жақсы қабылданбауы мүмкін; д) жалпылап қабылдау. Әрбір жеке затты не құбылысты қабылдаумен бірге біз оларды жалпылап, ұқсас заттардыц тобыпа енгізіп, жік-теп, топтап отырамыз. Әрине, қабылдаудың бұл қаспеті қабылдаудыц ой процестерімен, ұғыммен байланысып отыратынын көрсетсді. Мысалы, біз шортанды қабыл-дағанда, оныц балық екеңін еске алып, балық тобына қосып қабылдаймыз, егер қарганы қабылдасақ, оны құстар тобына енгізіп, топтастырып отырамыз.

Жалпылап қабылдаудыц дәрежесі адамның ақыл-ой өрісімен байланысты. Адам қаншалықты білімді болса, соншалықты жалпылап қабылдау да оиың жан дүнне-сінен кең орын алады. Жалпылап қабылдауды гылымда категорпялық деп те атайды. Осылайша қабылдау ар-қылы адам жан қуаттарын жеңілдетіп, дүниедегі заттар мен құбылыстарды дұрысырақ және терецірек түсінуге мүмкіндік алады; е) иллюзиялы қабылдау. Біздіц қа-былдауымыз әрқашанда қабылданатын затқа, пе құбы-лыска тепе-тец сәйкес болып келе бермейді. Ксйбір се-бептерге байланысты бұрыс болуы да мүмкін. Мұндай бұрыс, қатс қабылдауды иллюзиялық қабылдау дейді. Бұрыс, яғни иллюзиялық қабылдау адампыц эмоциялық сезімдерініц әсср етуінен (қуану, күлу, ашулану, уайым-дау, ренжу, қайгылану т. т.), обьектіц анық қабылдан-бауыпан, не болмаса оныц өте күрделі болуынан, соидай-ақ біздіц бұрынгы тәжірибемізде орын алмауынап, неме-се оиыц қоршауыпыц айірықша болуынаи туындайды. Мысалы: «Қорыққаиныц көзіие қос көрінеді» дегендей, түнде айдалада, тоғайда жалғыз келе жатқанда адам ор порседен сезіктепіп, қауіптенсді. Сондай-ақ адам ақ

152

кііім кигенде, үлкенірек және толығырак көрінсе, қара киім кигенде кішірек, ашаңырақ көрінеді. ІІе Гюлмаса, қыска я көлденец жолдары бар матадан киім кигендеол толық көрінеді де, ұзын я тік жолды киім кигенде, биік көрінеді.