203 Мохотүлілер Бөлімі — Bryophyta

антеридий. Внутри антеридийдің двужгутиковые спермато- зоиды белгілі нысанға келеді. Әйелдерде гаметофитах астынан тіреулер түрінде многолучевой звез- ды, астынан тіреудің сәулелерінің арасында топтармен (мойыншамен төмен) пейілді архегонии, жабулы жамылғы - перианцием. Ортақ жамылғыда - перихеций бар. Жауынды ауа райыға немесе спермато- зоиды шығымен әйелдің астынан тіреулеріне деген кездестіреді және архегонии өтіп кетеді. Кейін ұрықтандыр- зиготы споранги түрінде сопақ өте қысқа аяқта отыр- коро- бөшкенің дамитын. Внутри қорапшаның ара мейоздың резуль- тате гаплоидные, бірақ физиологиялық бөлек-бөлек споралар қыртысталады. Қорапшаның спорасының жетісуінің кезіне және споралар торсылдайды төге сал-., спорангидан деген жауатын споралар алғаш пластинкалыны сла- боразвитую протонему береді, нешіншіден кейін жаңа (аталық немесе әйел) гаметофит дамиды. Бас бауырмүктердің мүмкін және вегетативті көбею балапанның бас слоевищах балапанның кәрзеңкелерінде қыртыстал- бүршіктерінің жасайтын.

антеридий. Внутри антеридия формируются двужгутиковые спермато- зоиды. На женских гаметофитах подставки в виде многолучевой звез- ды, между лучами подставки группами (шейкой вниз) расположены архегонии, прикрытые покрывальцем — перианцием. Имеется общее покрывальце — перихеций. В дождливую погоду или с росой спермато- зоиды попадают на женские подставки и проникают в архегонии. После оплодотворения из зиготы развивается спорангий в виде овальной коро- бочки, сидящей на очень короткой ножке. Внутри коробочки в резуль- тате мейоза образуются гаплоидные, но физиологически разные споры. К моменту созревания спор коробочки лопаются и споры высыпаются. Споры, выпадающие из спорангия, сначала дают пластинчатую сла- боразвитую протонему, из которой затем развивается новый (мужской или женский) гаметофит. У печеночников возможно и вегетативное размножение, осуществляемое выводковыми почками, образующимися в выводковых корзиночках на слоевищах.

Листостебельные сыныбы - Bryopsida (Musci) Листостебельные мүктер мүктер - моховидных ең ірі сыныбы. Олар жаядай таратып жібер- (Арктикадан дейін Антарктиканың "шұраттарының") және на- өкілдің (около 700 босану, объ- единяющих 15 000 көрініс) наибольшее санын считывают. Листостебельные сыныбын мүктер: торфты екі подкласса деген подразделяют, қарамастан немесе ақ, жасыл (Bryidae) және Андреевые (Andreaidae) мүктер мүктер (Sphagnidae).

Класс Листостебельные мхи — Bryopsida (Musci) Листостебельные мхи — самый крупный класс моховидных. Они широко распространены (от Арктики до «оазисов» Антарктики) и на- считывают наибольшее число представителей (около 700 родов, объ- единяющих 15 000 видов). Класс Листостебельные мхи подразделяют на два подкласса: Торфяные, или Белые, мхи (Sphagnidae), Зеленые (Bryidae) и Андреевые (Andreaidae) мхи.

Сынып ішілік сондай ақ, қарамастан немесе торфты, мүктер - Sphagnidae торфты мүктерде бірден-бір ру, к нешіншіге свыше 300 көрініс апар- сфагнум (Sphagnum) имеют. Ақшыл-жасыл түстің осы под- сыныбының барлық өкілдері; ризоидтар бол-. От- өсімдігінің өркенінен бүйір тармақтар аралайды, баста басқа (рис. 5.3, а) деген жинақы. Сфагнумның тармақтары ұсақ жапырақтармен отырғыз-. Жапырақтар однослойные,: хлорофиллоносных және мылқау водонос- ных (гиалин) тордың екі үлгісінен деген құралады. Барым арқылы мылқау су кейін мүктің кебуінің тоқтату алғыр гиалин тордың парағында, олар обла- гигроскоптық ұрғашылыктармен береді. Сфагнум гигроскопичнее мақтаның 4 ретінде. Фотосинтез тірі ассимиляцияның торларында өтіп кетеді, содер- жащих хлоропластар (рис. 5.3, б). При кебу мылқау тор за- полняются ауа және мүк ақшылдан-, отсюда және атау - "ақ мүк". Сфагнум мүктер однодомными және двудомными болу біледі, қарамастан

Подкласс Белые, или Торфяные, мхи — Sphagnidae Торфяные мхи имеют единственный род Сфагнум (Sphagnum), к которому относят свыше 300 видов. Все представители этого под- класса беловато-зеленого цвета; ризоидов нет. От стебля растения от- ходят боковые веточки, на верхушке собранные в головку (рис. 5.3, а). Веточки сфагнума усажены мелкими листьями. Листья однослойные, состоят из двух типов клеток: хлорофиллоносных и мертвых водонос- ных (гиалиновых). Благодаря наличию в листе мертвых гиалиновых клеток, способных удерживать воду после высыхания мха, они обла- дают гигроскопическими свойствами. Сфагнум в 4 раза гигроскопичнее ваты. Фотосинтез протекает в живых ассимиляционных клетках, содер- жащих хлоропласты (рис. 5.3, б). При высыхании мертвые клетки за- полняются воздухом и мох становится беловатым, отсюда и название — «белый мох». Сфагновые мхи могут быть однодомными и двудомными,

204

5 бөлім. Өсімдіктер Корольдігі — Plantae Embryophyta (Phytobiota). Жоғары споралы...

5.2 сурет. Маршанция нышанасыз (Marchantia polymorpha) : ал - таллом мен муж- скими астынан тіреулермен; б - қию арқылы аталық астынан тіреуді; арада - таллом әйелдің астынан тіреулерімен; грамм - арқылы әйелдің астынан тіреуінің бойлық қию; д - жас спо- рогоний; е - ересек спорогониялардың вскрывшейся қорапшамен; ж - спора және элатера; 1 - антеридий; 2 - архегоний; 3 - гаустория; 4 - спорофиттың аяғының; 5 - қорапша; 6 - споралар; 7 - элатера

Маршанция обыкновенная (Marchantia polymorpha): а — таллом с муж- скими подставками; б — срез через мужскую подставку; в — таллом с женскими подставками; г — продольный срез через женскую подставку; д — молодой спо- рогоний; е — взрослый спорогоний со вскрывшейся коробочкой; ж — споры и элатера; 1 — антеридий; 2 — архегоний; 3 — гаустория; 4 — ножка спорофита; 5 — коробочка; 6 — споры; 7 — элатера

205 Мохотүрлілер бөлімі — Bryophyta

бірақ арада көрінген уақиғада архегонии және антеридийде бо- ковых тармақтарда бөлек-бөлек орналасады. Ұрықтандыр- үдерісі зиготы білімімен жыныссыз тұқым дамы- - спорофит түрінде шарообразной қорапшаның қысқа аяқта ара қатынасу судың болып жататын. Внутри қорапшаның споранги белгілі нысанға келеді. Онда ара нәтиже образу- ются мейозының гаплоидные споралар. При спораның жетісуінің өркеннің басы өлердей сіреседі, қақпақша қорапшадан адақтайды, ал высыпают- спораларының ся және желмен разносятся. Споралар пластинкалы протонему деген қылтиады, нешіншіде жаңа гаметофиттың шыбықтары қыртысталады. Сфагнум мүктер өркеннің басының өседі, ал отми- рает оның төменгі бөлігі - оторфовывается. Ақырында, бой образу- ются многих жасының жертезектің алып тыңайған жерлері. Торфообразования үдерісі тоқыраудың переувлажнению, оттектің және соз- болмағандығы арқылы болып жатады

но в любом случае архегонии и антеридии располагаются на разных бо- ковых веточках. Процесс оплодотворения происходит в присутствии воды с образованием зиготы, из которой развивается бесполое поколение — спорофит в виде шарообразной коробочки на короткой ножке. Внутри коробочки формируется спорангий. В нем в результате мейоза образу- ются гаплоидные споры. При созревании спор верхушка стебля сильно вытягивается, крышечка с коробочки отделяется, а споры высыпают- ся и разносятся ветром. Споры прорастают в пластинчатую протонему, на которой образуются побеги нового гаметофита. Сфагновые мхи растут верхушкой стебля, а его нижняя часть отми- рает — оторфовывается. Таким образом, в течение многих лет образу- ются огромные залежи торфа. Процесс торфообразования происходит благодаря застойному переувлажнению, отсутствию кислорода и соз-

5.3 сурет. Сфагнум (Sphagnum) : ал - пішін өсімдік: 1 - бүйір тармақ жапырақтармен; 2 - өркен; б - парақтың (көрініс сверху) анотомиялық құрылымы: 1 - гиалин тор; 2 - буылтық қалыңдат-; 3 - по'ра; 4 - хлорофилло- носная тор

Сфагнум (Sphagnum): а — внешний вид растения: 1 — боковая веточка с листьями; 2 — стебель; б — анатомическое строение листа (вид сверху): 1 — гиалиновая клетка; 2 — кольчатые утолщения; 3 — по`ра; 4 — хлорофилло- носная клетка

206 5 бөлім. Өсімдіктер Корольдігі — Plantae, Embryophyta, Phytobiota. Жоғары споралы...

қышқыл сәрсенбінің данию мүктерімен. Осы шарттар арада құрамда жінігудің (ана бол- саңырауқұлақтың және бактерияның дамуы үшін) үдерістері үшін қатал оказываются, бұл мүктің ірітіп-шірітуінің кедергі жасайды. Сфагнумды пайдаланады және сияқты зарарсыздандырылған тәсілді ара барымның фенолоподобного веще- ства - сфагнона, қарамастан және ара сапа шұбаркүзеннің материалының.

данию мхами кислой среды. Эти условия в совокупности оказываются неблагоприятными для процессов гниения (то есть для развития грибов и бактерий), что препятствует разложению мхов. Сфагнум используют и как антисептическое средство из-за наличия фенолоподобного веще- ства — сфагнона, и в качестве перевязочного материала.

Подкласс жасыл (Бриевые) мүктер - Bryidae осы ең аумақты (свыше 14 000 көрініс) подкласс барлық листостебельных мүктерден әрқайда таратып жібер-. Оның өкілдері, сияқты правило, көпжылдық өсімдіктер 1 мм 60 см дейін биіктікпен. Преобла- алаған өң жасыл, бірақ мүмкін қоңыр-қызыл және тіпті чер- сырқыра-. Жасыл мүктер жаядай миларда таратып жібер-, қылқанның қармақбауының, тауларда [айталық, және др. плевроциум Шребера (Pleurozium Schreberi)]. Подкласса мінездің өкілі - мүк обыкно- көкектің зығыры веналық (Polytrichum commune).

Подкласс Зеленые (Бриевые) мхи — Bryidae Этот наиболее обширный (свыше 14 000 видов) подкласс из всех листостебельных мхов распространен повсюду. Его представители, как правило, многолетние растения от 1 мм до 60 см высотой. Преобла- дающая окраска зеленая, но может быть буровато-красной и даже чер- ной. Зеленые мхи широко распространены на болотах, в хвойных лесах, горах [например, плевроциум Шребера (Pleurozium Schreberi) и др.]. Характерный представитель подкласса — мох кукушкин лен обыкно- венный (Polytrichum commune).

Көкектің зығыры - бір из ең высо- корослых мүктердің, оның өркені 50 см дейін биіктікке жетеді. Қармақбауларда шикі жерде бітеді және миларда, кесек-кесек подушкообразные дер- нины тәрбиелей. Мүктің өркені - прямостоячий, емесбұтақтанамын, жиі жабулы жестки- ми, линейно-шиловидными жапырақтармен. Жапырақтар многослойные, в өзгелік от сырттың мүктерінің, хлорофиллоносной матаның бірыңғай қатарларынан деген құралады. Жерасты бөлік көпжылдық бұтақтан- ризоидтармен ұсын-. Көкектің зығыры двудомным өсімдіктерге деген қарайды. Әйелдің расте- нии (гаметофитта) сырттардың арасында салаттың түсінің образуют- жапырақтарының ся архегонии - әйелдің еденді органдары. Архегоний - колбовидной пішіннің көпторшалы білімі.

Кукушкин лен — один из наиболее высо- корослых мхов, его стебель достигает до 50 см в высоту. Произрастает на сырой почве в лесах и на болотах, образуя крупные подушкообразные дер- нины. Стебель мха — прямостоячий, неветвящийся, густо покрыт жестки- ми, линейно-шиловидными листьями. Листья многослойные, в отличие от других мхов, состоят из однородных рядов хлорофиллоносной ткани. Подземная часть представлена многолетними ветвящимися ризоидами. Кукушкин лен относится к двудомным растениям. На женском расте- нии (гаметофите) между верхними салатового цвета листьями образуют- ся архегонии — женские половые органы. Архегоний — многоклеточное образование колбовидной формы.

Тарылт- бөлік - мойынша, ал расши- ренная бөлік - ірі яйцеклетка белгілі нысанға кел- білемдеме. Аталық өсімдікте (гаметофитта) сырттың қызыл жапырақтарының арасында раз- виваются антеридийде - аталық двужгутиковые сперматозоидтар қыртысталатын еденді органдар. Антеридийде сопақ немесе дөңгелек қалтаның көрінісі аяқта имеют. при архегония жетісуінің шейко- вые, қарамастан немесе канальцевые, ослизняются торлары, қарамастан және баста ол жерде, ша нешінші сперматозоид в яйцеклет- ку. деген өтіп кету біл- жіңішке арна белгілі нысанға келетін. В кез мол жаңбыр немесе снеготаяния под- плывают сперматозоидтары к архегониям. Сияқты болжайды, олар хемотаксиспен архегония былшырағының содержимому ие болады. Бір сперматозоидтардан архегоний деген өтіп кетеді және қозғалысты яйцеклетке жалғастырады. Гамет қосылысы және зиготы әрі қарай дамуы внутри архегония болып жатады. Арқылы не- неше ай зиготы спорофит (спорогон) түрінде коро- бөшкенің ұзын аяқта ( 5.4 сурет) шығады.

Суженная часть — шейка, а расши- ренная часть — брюшко, в котором формируется крупная яйцеклетка. На мужском растении (гаметофите) среди верхних красных листьев раз- виваются антеридии — мужские половые органы, в которых образуются двужгутиковые сперматозоиды. Антеридии имеют вид продолговатых или округлых мешочков на ножке. При созревании архегония шейко- вые, или канальцевые, клетки ослизняются, и на их месте формируется узкий канал, по которому сперматозоид может проникнуть в яйцеклет- ку. В период обильных дождей или снеготаяния сперматозоиды под- плывают к архегониям. Как предполагают, они обладают хемотаксисом к содержимому слизи архегония. Один из сперматозоидов проникает в архегоний и продолжает движение к яйцеклетке. Слияние гамет и дальнейшее развитие зиготы происходят внутри архегония. Через не- сколько месяцев из зиготы вырастает спорофит (спорогон) в виде коро- бочки на длинной ножке (рис. 5.4).

207Жоғары споралы өсімдіктерге жалпы сипаттама

5.4. сурет Көкектің зығыры (Polytrichum) : ал - әйелдің гаметофитының (А) мен архегониями (Б); б - қорапша бұқтырмамен; арада - пішін қорапша; грамм - қорапшаның бойлық тілігі; д - қорапшаның көлденең тілігі; е - вскрывшаяся коро- бөшке; ж - аталық гаметофит; з - аталық гаметофиттың шыңы мен антериди- ями және парафизалармен; 1 - бұқтырма; 2 - қақпақша; 3 - урночка; 4 - эпифрагма; 5 - перистом; 6 - споранги; 7 - баған; 8 - парафизалар; 9 – антеридий

Кукушкин лен (Polytrichum): а — женский гаметофит (А) с архегониями (Б); б — коробочка с колпачком; в — внешний вид коробочки; г — продольный разрез коробочки; д — поперечный разрез коробочки; е — вскрывшаяся коро- бочка; ж — мужской гаметофит; з — вершина мужского гаметофита с антериди- ями и парафизами; 1 — колпачок; 2 — крышечка; 3 — урночка; 4 — эпифрагма; 5 — перистом; 6 — спорангий; 7 — колонка; 8 — парафизы; 9 — антеридий

208 5 бөлім. Өсімдіктер Корольдігі — Plantae, Embryophyta, Phytobiota. Жоғары споралы...

Аяқтың төменгі бөлігі гаусторий (жабыстырғышты) деген айналдыр-, внедря- ющийся әйелдің гаметофитының денесіне. Спорофит, ақырында, ли- шен дербестікке және толықтай гаметофиттан деген тәуелді болады. Сверху қорапша жеңілтек опадающим бұқтырмамен (архего- ния қалдығы) жіңішке, төмен оқтаулы қылдармен жабулы, напоминающи- ми зығырдың иірілген жібінің (отсюда және өсімдіктің атауының). Внутри қорапшаның, в споранги, спораның білімі ара нәтиже мейоздың болып жатады. При спораның жетісуінің бұқтырма, ал кейін және қақпақша адақтайды, қарамастан және споралар наверху қорапшаның (урналар) ойықтардан деген төге салады. Нижняя часть ножки превращена в гаусторий (присоску), внедря- ющийся в тело женского гаметофита. Спорофит, таким образом, ли- шен самостоятельности и полностью зависит от гаметофита. Сверху коробочка прикрыта легко опадающим колпачком (остаток архего- ния) с тонкими, направленными вниз волосками, напоминающи- ми льняную пряжу (отсюда и название растения). Внутри коробочки, в спорангии, происходит образование спор в результате мейоза. При созревании спор колпачок, а затем и крышечка отделяются, и споры высыпаются из отверстий наверху коробочки (урны).

Ша коро- бөшкенің аймағына ырғақтың жүйесі - перистом пейілді, қалқала- от- верстия ылғалды ауа райыға. В жауынсыз под- нимаются перистома ырғақтары, ашыл- ойықтардан деген шығатын. Одинако- вые ша пішін спораның (изоспоры) желмен разносятся, ал кейін в жерге деген кездестіреді және - протонему (нитчатка во- үлгісінің доросли) в жасыл нить деген қылтиады, бас нешіншіде из бүршіктерден листостебельные шыбықтар белгілі нысанға кел-. Ақырында, осы шыбықтар мен протонемой собой хромосоманың гаплоидный терімін бар гамето- фит ұсынатын. Баста осы топтама тұйықталады, қарамастан және барлық тағы қайталанады.

По краю коро- бочки расположена система крючков — перистом, прикрывающих от- верстия во влажную погоду. В сухую погоду крючки перистома под- нимаются, выходят из отверстий, которые открываются. Одинако- вые по форме споры (изоспоры) разносятся ветром, а затем попадают в почву и прорастают в зеленую нить — протонему (типа нитчатой во- доросли), на которой из почек формируются листостебельные побеги. Таким образом, эти побеги с протонемой представляют собой гамето- фит, имеющий гаплоидный набор хромосом. На этом цикл замыкается, и все повторяется снова.

ПЛАУНОТҮРЛІЛЕР БӨЛІМІ — LYCOPODIOPHYTA

Плаунотүрлілер — бір ең ескі бөлімдерден жоғарғы расте- ний, оның қазынды қалдықтары па- леозойской заманның силур кезінен деген белгілі. жер-жаһан алып, жет- до 40 м дейін в биіктікке және до 2 м дейін ара диаметрде, өсімдіктер қарызға ал- үстем жағдайды ара расти- тельном әлем барлық. В осы уақытты плауновидные - қылқанның қармақбауының халыктары, собой көпжылдық вечнозеленые шөптер ұсынады, сирегірек бұташыктар санмен 1000 көрініске (4 ру) дейін. Сол ең бірінші тамырдың жөн дамыт- бар өсімдігінің, дихо- томически бұтақтан- олиственные шыбықтар. Оның жапырақтары сияқты кіндіктің аттамалы бүйір выросты туды. Барлық жапырақтар ұсақ - микрофи- лия, бір талшықпен. Шиыршықты және мутовчатое листорасположение супротивное. Плауновидные біз арқасында бастың меристе- үдейді, нешіншінің қызметі бара-бара сөнеді, қарамастан және, ақырында, олар бойда шектеулі. Жерасты бөлік бағыныңқы түптермен ұсын-. Бөлім: Плауновые (Lycopodiopsida) және Полушнико- вые немесе Шильниковые (Isoetopsida) екі сыныпқа деген бөліседі.

один из самых древних отделов высших расте- ний, их ископаемые остатки известны из силурийского периода па- леозойской эры. Огромные, достигавшие до 40 м в высоту и до 2 м в диаметре, растения занимали господствующее положение в расти- тельном мире всего земного шара. В настоящее время плауновидные — жители хвойных лесов, представляют собой многолетние вечнозеленые травы, реже полукустарники численностью до 1000 видов (4 рода). Это самые первые сосудистые растения, имеющие хорошо развитые, дихо- томически ветвящиеся олиственные побеги. Их листья возникли как поверхностные боковые выросты оси. Все листья мелкие — микрофи- лия, с одной жилкой. Листорасположение супротивное, спиральное и мутовчатое. Плауновидные нарастают за счет верхушечной меристе- мы, деятельность которой со временем угасает, и, таким образом, они ограничены в росте. Подземная часть представлена придаточными корнями. Отдел делится на два класса: Плауновые (Lycopodiopsida) и Полушнико- вые или Шильниковые (Isoetopsida).