4 бөлім

ДРОБЯНКАЛАР КЛАСЫ— MYCHOTA. ПРОТОКТИСТАЛАР КЛАСЫ — PROTOCTISTA. САҢЫРАУҚҰЛАҚТАР КЛАСЫ— MYCOTA (FUNGI)

ТАКСОНДЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР ЖӘНЕ ТАКСОНДАР. БИНАРЛЫ НОМЕНКЛАТУРА

Систематика өсімдіктердің түрлерін зерттейді және оның негізгі мақсаты — осы бір үлкен түрлерді классификациялау. Түр систематикада негізгі таксономиялық категорияға ие. Вид представляет собой основную таксономическую категорию в систематике. Әр түр туыстарға жіктеледі, туыс — тұқымдасқа, тұқымдас — қатарға, қатар — класстарға, класс — бөлімдерге, бөлім— корольдікке жіктеледі. Каждый вид принадлежит к какому-либо роду, род — семейству, семейство — порядку, порядок — классу, класс — отделу, отдел — царству. Керек болған жағдайда аралық таксономиялық категорияны: түр ішілік, туыс ішілік, тұқымішілік, қатар ішілік, корольдік ішілік қолданады. При необходимости используют и промежуточные таксономические категории: подвид, подрод, подсемейство, надпоря- док, надцарство и др. Таксондар деп шынында өмір сүрген немесе өмірсүретін тірі ағзалар тобын айтады, оларды классификациялау бырысында анықталған таксондық категорияға жатқызады. Таксонами принято называть реально существующие или существо- вавшие группы организмов, которые в процессе классификации отне- сены к определенным таксономическим категориям. Мысалы, ранги туысы немесе түрі таксономиялық категорияға жатады, Шиповниктер туысы және Ит мұрындар түрі — екі нақты таксондар. Например, ранги рода или вида представляют таксономические категории, а род Ши- повник и вид Шиповник собачий — два конкретных таксона. Бірінші таксон итмұрындардың барлық бар түрлерін қамтиды, ал екіншісі итмұрындар түріне жататтынбарлық особтарын қамтиды. (4.1кесте). Первый таксон охватывает все существующие виды рода Шиповник, второй — все особи, относимые к виду Шиповник собачий (табл. 4.1). Жоғарыдағы таксон түрлердің ғылыми атауы бір латын сөзінен тұрады, т.е. уноминальды. Научные названия всех таксонов выше вида состоят из одного латин- ского слова, т.е. униноминальны. 1753 жылдан басталған түрлер үшін (К. Линнеяның«Өсімдік түрлері» кітабы жарық көрген кезден бастап) биноминальды атау енгізілген, ол екі латын сөзден тұрады, Для видов, начиная с 1753 г. (времени выхода в свет книги К. Линнея «Виды растений»), приняты биноминальные названия, включающие два латинских слова. Бірініші сөз берілген түр қай туыстықа жататындығын білдірсе, екіншісі — түрлілік эпитет. Первое слово обозна- чает род, к которому относится данный вид, второе — видовой эпитет. Түрдің атауынан кейін сол түрді сипаттаған ғалымның фамилиясының бірінші әріпі беріледі. После названия вида с заглавной буквы ставится первая буква фа- милии ученого, описавшего этот вид. Мысалы, мамыр ландышы (Convallaria majalis L.) Например, ландыш майский (Convallaria majalis L.). Түрлер эволюцияның нәтижесінде пайда болды. Виды существуют и возникают в процессе эволюции. В.Л. Комаров бойынша, «...түрлердің жалпы өткен бабаларынан қалған және ортаның әсерінен қалған, сондай ақ өзге тірі ағзалармен күресіп іріктелген түрлері болады ». По В.Л. Комарову, «...вид есть совокупность поколений, происходящих от общего предка и под влиянием среды и борьбы за существование обособленных отбором от остального мира живых существ».

4.1 Кесте. Таксономиялық категориялар және таксондар (итмұрын түрлеріне мысал)

Таксономиялық категория Таксон Корольдік Өсімдік (Plantae) Бөлім дән жабылған (Magnoliophyta және Angiospermae) Класс екі бөліктік (Magnoliopsida, Dicotyledonae) Класс ішілік Розидтер (Rosidae) қатар Розотүсті (Rosales) Тұқымдастық Розотүстілер (Rosaceae) Тұқымдас ішілік Розалы (Rosoideae) Туысы итмұрын (Rosa) түрі итмұрын (Rosa canina)

Түр ішілік — ұсақ таксондардың ішкі көрінісі, табиғатта өз орнына ие (қарапайым щавель). Сан түрлігі бір- бірінен қатты айырмашылығы жоқ, өздерінің ареалы жоқ, бірақ бұл ретте морфологиялық белгілері ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырады. Сұрып – особейлердің тобының ішкі түрі, түрішілік, сан түрлілігі, мұра күйіндегі түр, нақты белгілерінің (қысқа төзімділігі, ірі миуалығы және басқа кең астықтысы) ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады. Аналық белгілерін сақтау үшін әдетте сұрыптарға вегетативті көбеютуді қолданады.

Виды - более мелкие таксоны внутри вида, занимающие в при- роде свой ареал (щавель обыкновенный). Разновидности — различаются между собой меньше, чем подвиды, не имеют своего ареала, но при этом морфологические признаки закре- плены наследственно. Сорт — группа особей внутри вида, подвида, разновидностей, име- ющих ряд наследственных, стойких признаков (зимостойкость, крупно- плодность, высокая урожайность и др.), не передаваемых по наследству. Для сохранения материнских признаков сорта обычно проводят вегета- тивное размножение.

ДРОБЯНКАЛАР КОРОЛЬДІГІ — MYCHOTA

Дробянкалар патшалығын прокариоттар деп аталатын, (лат. pro - алдыммен және грекше ka0ryon - ядро) ядроға дейінгі (мембранамен шектелген, ядросы жоқ) микроорганизмдер байланыстырады. Прокариоттар - 3 миллиард жыл бұрын пайда болған, өте ертеден келе жатқан ағзалар. Дробянкалар Корольдігін нағыз бактериялар және оксифотобактериялар деп екі корольдікке жіктейді.

Царство Дробянки объединяет доядерные (то есть не имеющие ядра, ограниченного мембраной) микроорганизмы, называемые прокариотами (от лат. pro — перед и греч. ka0ryon — ядро). Прокариоты — очень древние организмы, появившиеся свыше 3 млрд лет назад. Царство Дробянки под- разделяют на два подцарства — Настоящие бактерии и Оксифотобактерии.

Корольдік ішілік нағыз бактериялар — Bacteriobionta бактериялары - негізінен бір жасушалы және отарлы бактериялар. Шартты түрде оларды өсімдіктер патшалығына жатқызады, алайда бактериялармен байланысы жоғары

Подцарство Настоящие бактерии — Bacteriobionta Бактерии — в основном одноклеточные и колониальные организмы. Условно их относят к царству растений, но связь бактерий с высшими

151 Дробянкалар корольдігі — mychota

Царство Дробянки — Mychota

Өсімдіктер немесе балдырлармен дәлелденбеген. Бактериялар повсеместно тараған. 1 см3 суда олар мыңдаған мөлшерде болса, ал 1 см3 сүтте – миллиондаған түрде болады.

растениями или водорослями не доказана. Бактерии распространены повсеместно. Так, в 1 см3 воды их содержится около тысячи, а в 1 см3 молока — около миллиона.

Бактерия жасушаларының құрылымы.

Бактерияның жасуша қабырғасында саңырауқұлақтар мен өсімдіктерді сипаттайтын хитин және целлюлоза жоқ. Қабырғаның негізігі құраушысы гликопептидтермен (мукопротеидом) муреиндермен қаланған. Жасуша қабырғасының жоғарғы бөлігінде капсула немесе кілегейлі қабат орналасқан. Жасуша қабырғасының бұл бөлігі, бактерияға қосымша қорғаныс болады,сондай ақ өзге жасушалардан жаңа колония құру үшін қызмет атқарады. Жасуша қабырғасының үстінен бактерияның плазмалық мембранасымен қаптайды. Бактерияның цитоплазмасы түйірлі көрініске ие.

Строение бактериальной клетки В составе клеточной стенки бактерий отсутствуют хитин и целлюло- за, что характерно для грибных и растительных клеток. Опорный каркас стенок образован гликопептидом (мукопротеидом) муреином. Поверх клеточной стенки расположена капсула, или слизистый слой. Эта часть клеточной стенки, оказывая дополнительную защиту бактерий, слу- жит также для формирования колоний из отдельных клеток. Клеточная стенка сверху покрывает плазматическую мембрану бактерий. Цитоплазма бактерий имеет зернистый вид.

Химиялық қатынасы ол ақуыздың майлардың, көмірсулардың, сан түрлі өзге органикалық қосылыстардың, минералды заттардың, судың сондай ақ қосалқы нәрлі заттардың (гликогені, майлары, фосфоры бар волютин) күрделі қоспасына ие. Бас фотосинтезді бактерия тысқы плазмалық мембрананың впячиваниях пигмент бактериохлорофилл болады. Органикалық заттың маңызды бөлігі коллоид күйде өмір сүреді, оларды ылғи ұқыпты араластыр.

В химическом отношении она представляет собой сложную смесь белков, жиров, углеводов, многочисленных других органических соединений, минеральных веществ, воды и включений — запасных питательных веществ (волютина, содержащего фосфор; гликогена; жира). У фотосинтезирующих бакте- рий во впячиваниях наружной плазматической мембраны находится пигмент бактериохлорофилл. Значительная часть органических веществ существует в коллоидном состоянии, причем они всегда тщательно перемешаны.

Цитоплазмада 70s рибосомалар қатысады. Басқа олардың кездестіру болады күрделі мембрана құрылымдарды түрінде дербес денешіктердің - тысқы мембранадан деген қыртысталатын мезосом. Мезосомы Гольджиның аппаратының атқаратын қызметін орындайды. Бактерияның ДНК бір сақина молекуласымен, ұсынған ядролық аппаратын нуклеотидпен атайды. ДНК нить бас бактериялардың какой-либо бөлікпен цитоплазматиялық мембрана немесе оның выростам мен көмек төл ақ прикрепляется. Ақырында, цитоплазматиялық мембрана бас бактериялардың нуклеотидтың бөл- араласады. Басқа сақина хромосоманың, қысқа двух- ДНК цепочечные нити - болу біледі олай ата- плазмиды (мұрагерліктің внехромосомные факторлары). Многие бактериялар қозғалғыш. Қозғалыстың органдарының бас олардың қылша және жіңішке палочковидные ақуызды выросты - қызмет етеді іш-, қарамастан немесе фимбрии (олар сырттың торларына деген жұғу қысқасы және қылшаның жіңішкелеу көмектес-). Қылшаның түбі цитоплазматиялық мембрананың астында болады, анда мен көмекпен тең күй табағым (4.1 сурет) орнайды.

В цитоплазме присутствуют также рибосомы 70S. Кроме них можно обнаружить сложные мембранные структуры в виде самостоятельных телец — мезосом, образующихся из наружной мембраны. Мезосомы выполняют функцию аппарата Гольджи. Ядерный аппарат бактерий, представленный одной кольцевой молекулой ДНК, называют нуклеотидом. Нить ДНК у бактерий прикрепляется какой-либо частью к цитоплазматической мембране или ее выростам с помощью специфических белков. Таким образом, цитоплазматическая мембрана у бактерий принимает участие в делении нуклеотида. Кроме кольцевой хромосомы, могут находиться более короткие двух- цепочечные нити ДНК — так называемые плазмиды (внехромосомные факторы наследственности). Многие бактерии подвижны. Органами движения у них служат жгутики и тонкие палочковидные белковые выросты — пили, или фимбрии (они короче и тоньше жгутиков, помогают прилипать к другим клеткам). Основание жгутиков находится под цитоплазматической мембраной, закрепляясь там с помощью пары дисков (рис. 4.1). Бактерии могут образовывать колонии. У большинства бактерий, растущих на неокрашенных средах, колонии бывают сероваты

152

4 бөлім. ДРОБЯНКАЛАР КОРОЛЬДІГІ — MYCHOTA. Протисталар корольдігі — Protoctista

Царство Дробянки — Mychota. Царство Протоктисты — Protoctista...

4.1. сурет

Бактерияның торының құрылымының схемасы: 1 - торша қабырға; 2 - плазмалық мембрана; 3 - рибосомы; 4 - қосалқы нәрлі заттар; 5 - цитоплазма; 6 - ДНК сақина молекуласы; 7 - мезосома; 8 - ішті, қарамастан немесе фимбрии; 9 - фотосинтетиялық мембраналар; 10 - капсула; 11 - қылша

Схема строения бактериальной клетки: 1 — клеточная стенка; 2 — плазматическая мембрана; 3 — рибосомы; 4 — запасные питательные вещества; 5 — цитоплазма; 6 — кольцевая молекула ДНК; 7 — мезосома; 8 — пили, или фимбрии; 9 — фотосинтетические мембраны; 10 — капсула; 11 — жгутик

ми немесе ақшыл, кейде олар жартылай мөлдір , ал кейде мүлде мөлдір емес. Алайда, кейбір түрлер үшін түрлі-түсті пигменттердің түзілуі тән (бактериохлорофиллалар, цитохромалар, липохромалар және басқалар). білімі мінез. Бактериялар жайсыз орталарда споралар түзеді. Споралану үдерісі, арқасында судың шығынының протопласт, тығыз тыспен ара ана құралады жұмыл- жамылады, алғашқы жасуша қабырғасы күйрейді және құрылады эндоспора босатылды. Тығыз тыс спораларға длительное уақыт пережидать жайсыз шарттарды (жүздеген және тіпті мыңдаған жас) және сақтайды қояды. Бактерияның морфологиялық үлгілері 4.2 суретте көрсетілген

ми или беловатыми, иногда они полупрозрачны, а иногда совсем не- прозрачны. Однако для некоторых видов характерно образование са- мых разнообразных пигментов (бактериохлорофилла, цитохромов, липохромов и др.). При неблагоприятных условиях бактерии образуют споры. Процесс спорообразования состоит в том, что за счет потери воды протопласт сжимается, покрывается плотной оболочкой, прежняя клеточная стен- ка разрушается и образовавшаяся эндоспора высвобождается. Плотная оболочка позволяет спорам длительное время пережидать неблагопри- ятные условия (сотни и даже тысячи лет) и сохранять жизнеспособность. Морфологические типы бактерий показаны на рис. 4.2.

Бактериялардың нәр және энергетикалық айырбасы, сондай ақ саңырауқұлақтар, плазмалық мембрана арқылы жоғарғы беттің нәрлі заттарын сіңіруге қабілетті, проница

Питание и энергетический обмен Бактерии, так же как и грибы, способны поглощать питательные ве- щества всей поверхностью через плазматическую мембрану, проница