§ 2. Психологиялың әдістердің түрлері а. Байңау әдісі

Обьектннтік байқау әдісі деп, тацдамалы және жос- нарлы түрде адамныц психикалық әрекеттерін үйренішті жағдайларда зерттеп және психнкалық әрекеттердіц ағымына ешбір өзгерістер енгізбей сипаттауды аііта- мыз. Бүл әдіс пснхология ғылымыныц нсгізгі әдістері- ніц бірі болыгі табылады.*Бүл одіс бойынша, зерттсуші адам, зерттелушінің әрекеттерінс сшбір қатыспай, тек қана оныц қылықтарын, психикалық әрскегтерін сырт- тан байқап, жазып отырады.

Обьсктпвтік байқау әдісі ғылымн одіс болу үшін, бір- неше шарттарды орындауы керек. Әр уакытта байқау- дыц алдында белгілі бір мақсат қойып, ол байқаудыц көздеген міндеттерін жоне байқауды қалайша жүргізу керектігін ерте бастан белгілеу қажет. Байқауды жүргіз- бсстен бұрын, жоспар жасап алып, онда байқаудыц қалай жүргізілетіндігін ерте бастан толық түрде анық- тап, белгілеп алған жөн. Байқау кездейсоқ болмай, бір жүйелі түрде жүргізілін огырылғаны дұрыс. Байқаудол және толық болу керек; бірақ байқаушы (зерттеуші) адам көзіие көріигенніц, есіткенініц, сезгенінің барлы- гып байқау уакытында жаза берместен, байқауға керск- ті әрекеттерді ғаиа тацдайды, ягни байқау тацдамалы болуы тніс. Бұл өте көрнекті, сонымен бірге ете күрделі және жауаиты жұмыс.

Байқау фотографиалы болуы шарт. Фотография зат- тарды, ол заттар тұрған жағдайларды бұлжытпастан барлыгып объектпнтік қалпыида суретке түсіреді. Сол сияқты байқаушы байкайтын заттарды, жагдайды өз- гсртпейді, олар қандай болса, сол күйінде байқап оты- рады. Бірақ дүннедегі заттар, болмыстар бір орында тұрмай, әр уақытта өсіп, дамыи отырады. Байқаулы жүргізгенде бүл жагдайды сскеру қажет. Ол үшін, бай-

39

қауға кпмематографияны пайдалану керек. Фотография мен кииемотографияда болмыстардын, кұбылыстардың қалай өзгеріп отыратыпдыгы көрсстілсе, фотография суретінде бұлардыц барлығын көруге болмайды. Сондык- тап байқалынатын психикалық орекеттер калайша пайда болып, дамып, өзгеріп отырса, олардыц ағымыпың ретіи бұзбай, шатастырмай, сол қалпында байқау қажет, ягни байкау хронологиялы да болуы тніс. Себебі бір әрекет пен екінші әрекеттіц арасындағы себсптік байланысты ашуға бұл өте керекті жағдай.

/Пайқауды жургізіп болгап соц, байқаушы толық пси- хологиялық аиализ жасап, байқаудың қорытындысын шығарады, бірақ ол қорытындыга өзіндік пікіріи қос- пай, байқалган орсксттердің қорытындысын обьектив- тік түрде шығарганы жөн., Міне, осы айтылған шарттар- ды орындағанда гана обьективтік байқау әдісі ғылыми әдіс бола алады. Обьективтік байқау әдісіиің бірнеше кемшіліктері бар:

8. байқаушы адам өнс боііы белсенсіз болады, өзді- гінен байқауды ұйымдастыра алмайды. Байқалатын адамдардың әрекеттеріне қатысып, оларды өзгерте ал- майды. Байқаушы көбінесе байқалатын адамның ықпа- лында болып, ол қандай әрекеттер істссс, соны ғана байқап, жазып отырады;

9. байқау жұргізгенде, әр уақытта байкалатын жаг- дай бір қалыпта болып келе бермейді. Сол себептен баііқаудыц нәтнжссі әр уақытта ор түрлі болып шығуы мүмкіи. Мысалы: біз екі баланың ойынын байқайтын болсақ, күнде сол балалар ойнайтып жерге барып.олар- дың ойындарыи байқап, мұны қағаздарға жазып оты- рамыз. Олардың ойнайтын, әрекет етегін жағдайлары қандай болса, біз де сол жағдайларға байқау жүргізе- міз. Егер сол балалар күндегі ойнайтын жеріне, күнде келін тұрмай, бірінші күні бір жерде, басқа күндсрі басқа жерге баратын болса, байқауды жүргізу үшін біз де олардыц артынап баруымыз керек, күнде ойнаіітын балалардыц саны да өзгеріп отыруы мүмкін. Қорытып айтқаида, обьективтік баііқауды жүргізгенде жағдай бір қалыпта болмайды, сондықтан байқау нотижесі дс бірыңғай толық түрде объсктивтік болып шықпайды;

баііқаудыц нәтижесін қорытқанда, байқаушы адам қорытындыга өзініц жеке субьектнптік пікірлеріи қосып жіберуі мүмкін. Байқау жөнді болу үшін, объек- тивтік байқау жүргізгеиде осы кемшіліктерді еске алып,

40

Бұларды басқа әдістер арқылы жойып,обьективтік байқау әдісі арқылы алынатын материалдардың кемшіліктерін толықтырып отыру қажет.

Ә.Эксперимент әдісі

Бұл әдіс бойынша зерттеуге керекті психикалық құбылыстарды түрлі аппараттарды, аспаптарды қолдану арқылы жүзеге асырылады. Экспериментті әдіс арқылы кейбір жеке психикалық функцияларды даралап және дәл зерттеуге болады.Байқау әдістерін қатыстыра отырып, бұл әдіс арқылы алынған материалдардан жалғыз сан жағынан ғана емес , сапа жағынан да қорытынды шығаруға болады. Обьективтік байқау әдісі сияқты экспериментік әдістің де дұрыс жағдайларымен бірге бірнеше кемшіліктері де бар.Мысалы, бұл әдістің жасанды жағдайда жүргізілуі, яғни зерттелетін адамдар әдейі ұйымдастырылған лабораториялық кабинеттерде зерттеліп, зерттеуде әдейі қолданылатын аппараттар болғандықтан, зерттелуші адамдар өзін –өзі күнделікті-үйреншікті ұстай алмауы мүмкін. Жаңа жағдайдың әсерінен зерттелуші адам біраз қысылып, оның психикалық әрекеттерінде кейбір бөгеттер, өзгешіліктер пайда болады. Эксперименттік әдістің екінші кемшілігі-көбінесе бұл әдістің бір бетті болуы.Кейде адамдардың жеке психикалық функциялары зерттеледі де, барлық психикалық функциялардың арасындағы бірлік байланыс, адамның толық, тұтас психикалық әрекеттері зерттелмей қалуы мүмкін. Ресейдің белгілі психологы А.Ф.Лазурский(1874-1917) эксперименттік әдістің кемшіліктерін жою мақсатымен оған бірнеше қосымшалар енгізіп,оны табиғи эксперимент әдісі деп атаған.Лазурский обьективтік байқау әдісімен эксперименттік әдістің дұрыс қолайлы жақтарын бір-біріне қосып толықтырған. Бұл әдіс әдейі ұйымдастырылған лабораторияда, кабинеттерде жүргізілмей,табиғи жағдайда жүргізіліп, адам күнделікті жүретін, тұратын, еңбек ететін жағдайында зерттелінеді.Мысалы, балалардың психикалық әрекеттерін зерттейтін болсақ,ол балаларда күнделікті үйренген кластың ішінде, өздерінің бірге оқитын жолдастарының арасында, я болмаса олардың жолдастарымен ойнап жүрген уақытында, үй ішінде, балалар бақшасында зерттеуге болады. Бұл әдіс арқылы адамның жеке-жеке психикалық функцияларын ғана емес, адамның барлық әрекеттерін тұтасымен толығымен зерттеуге мүмкіндік бар. Зерттеу жүргізілерде,кейбір өзгешіліктер енгізіп,солар арқылы зерттеуді жүргізуге болады.Мысалы,мұғалім кейбір балалардың суреттерді байқауын сабақ үстінде зерттейтін болса,ерте бастан балаларға көрсету үшін арнап,бірнеше суреттер даярлап,күндегі сабағын қалай жүргізсе,балаларға зерттеу жүргізетін күні де сабағын бұрынғы күйінде үйреншікті класта,кейбір өзгерістер енгізілген бұрынғы жағдайда жүргізе бергені жөн.Бірақ сабақ үстінде зерттеудің жүргізілетінін балаларға білдірмей 41 ,суреттерді көрсетіп,мазмұнын сипаттау керек.Зерттелетін балалардан жауапты басқа балалармен араластыра сұрай отырып, оларға алдын ала әдейі арналған сұрауларды беріп, жауаптарын мүмкіншілік болса,мұғалімнің өзі, я партаның артқы жағында отырған жәрдемшісі іс-қағаздарға жазып отыруы қажет. Бұл сынап-байқау әдіс болғандықтан әдістің қорытындысын, толық және дәл етіп шығаруға болады. Бұндай әдіс арқылы жалғыз балаларды(үлкендерді)ғана емес,балаларға көрсетілетін заттардың,көрнекті құралдарын қандай екендігін де зерттеуге болады.

Жоғарыда айтылған әдістер сияқты табиғи эксперименттік әдістің де бірнеше кемшіліктері бар: бұл әдіс көп қолданылмаған, көп зерттелінбеген,сондықтан мұның теориялық негіздері әлі түегл ашылмаған. Және бұл әдіс арқылы психологиялық функцияларды эксперимент әдісіндей жекелеп,даралап,толық түрде зерттеуге мүмкіншілік жоқ. Дегенмен, бұл әдісті тәжірибелік әдіспен салыстырғанда көп қолайлы жағдайлардың бар екенін көрсетуге болады.

Б.Қосалқы зерттеу әдістері

1)Әңгіме әдісі.Әңгімені де зерттеу әдісі есебінде қолданылуға болады,бірақ бұл негізгі әдіс емес,қосымша әдістердің бірі.Әңгіме арқылы зерттелетін адам туралы кейбір жалпы мағлұматтарды ғана алуға болады.Бұл әдіс арқылы,терең,толық зерттеу жүргізуге ешбірр мүмкіншілік жоқ.Бірақ,әңгіме ғылыми әдіс болу үшін,әрқайсысымен әңгіме жүргізерде оның алдына мақсат қойып,оның не үшін керектігін,ерте бастан жосп құрып,әңгіме қай жолмен жүргізілетінін белгілеп алған жөн.Не болса сол туралы әңгіме жүргізе бермей,керекті мәселелер,жағдайлар туралы ғана әңгіме жүргізу керек.Әңгімелескенде балаларға түрлі сұрақтар қойып,олардың түрлі заттар, болмыстар туралы түсініктерін, ұғымдарын, неге қызығатынын, білімінің көлемін, тұрақтылығын, тереңдігін және т.б. білуге мүмкіншілік бар.Балалардың жауапптары толығымен стенография арқылы жазылып отырылады(стенографистка болмаса, қол жазумен де толық жазуға болады).Әңгіме уақытында балалардың қылығына(қимыл әрекеттеріне, эмоциялық сезімдеріне, сөздеріне тағы басқаларына)назар салып, толық түрде белгілеп жазып отыру қажет.

2)Анкете әдісі. Анкетаны қосымша әдістердің бірі есебінде қолдануға болады;әдейілеп белгілі мақсатпен және формамен қойылған сұрақтарға жауап алу арқылы зерттелуші адамдардың психикалық әрекеттерін сипаттуда, я кейбір психикалық проблемаларды шешуде жалпы мағлұматтар, кейбір фактілі материалдар жинауға болады. Анкетаның бір қолайлы жері-жаппайлығы, яғни бір уақыттың ішінде бірнеше адамдардан жалпылай мағлұматтарды алудың мүмкіншілігі болуы.

Бірақ анкетаның бұл жаппайлығының кейбір елеусіз жетімсіздіктері бар. Себебі анкета арқылы алынған материалдың бәріне сене беруге болмайды.Өйткені анкетадағы сұрауларға қайтарылатын жауаптар субьективтік үстіртін қате болуы,я болмаса толық болмауы мүмкін. Анкетаны барлық зерттеулерде орынсыз қолдана беруге болмайды.Оны кейбір мәселелермен танысу есебінде ғана қолдану керек .Мысалы,адамдардың немен қызығуларын,кітап оқу,кәсіпшелік қызығуларын,кейбір мәселелер жөнінде қандай мағлұматтарының бар екендігін білу,солармен танысу мақсатымен қолдануға болады.Бірақ,бұл үшін анкетадағы сұраулар бір тақырыпқа,порблемаға қатынаста болуы,ол мәселені жан-жағынан қозғайтындай анық,ашық,түсінікті болуы қажет.Анкета әдісін өткізерде барлық жағдайлардың бір қалыпты болуы,нұсқаудың дұрыс орындалуын көздеген жөн. Бұл анкета әдісін қолдануда кейбіреулер жалған ғылым-педагогия бұрмалаушылықтар жасап,текст әдісін әдісімен барабар анкетаны керексіз,зиянды сауалдармен толтырып,онымен де балалардың қабілеттілігін,ақыл-ойының даму дәрежесін өте қате түрде зерттемек болды.Әрине анкета әдісін қолданарда мұндай бұрмалаушылықтарға жол бермеген жөн.Адамдардың қылығын,психикалық әрекеттерін тікілей зерттеумен бірге,олардың жасаған материалдық игіліктері,артта қалдырған мұралары арқылы да зерттеуге болады.Адамның субьективті толғаулары,қылығы,тәжірибелік әрекеттері,қолдан жасап шығаратын жемістері арқылы белгіленіп,нақтыланып отырады.Сондықтан адамдардың шығармашылық жемістерін,композиторлардың музыкалық шығармаларын,суретшілердің суреттерін,сәулетшілердің жасаған мүсіндерін,үйлерін,ақындардың,жазушылардың шығармаларын,кілемшілердің тоқыған кілемдерін т.т. зерттеп,олардың психологиясымен танысуға болады.Шығармашылық әрекеттің ағымын зерттеп (мысалы,ақынның шығармаларының черновиктерін),адамның ақыл-ойының әрекет етуін зерттеуге болады. Бұл әдісті балалардың психологиясын зерттеуде де қолдануға болады.Балалардың әре кеттерінің материалдық нәтижелерін, жемістерін зерттеу(балалардың жасаған ойыншықтарын,есептерді шығаруларының нәтижесін т.б.)балалардың түрлі тапсырмаларды қалайша орындауын,оларды орындаудағы ақыл-ой әрекетінің ағымы,өзгешілігі туралы көп мағлұматтар алуға болады.Зерттеу жұмысында адамдардың жазылған өмірбаяндарын, эпистолярлық мемуарлары, кісінің басынан өткізген қылықтары, сезімдері туралы еске түсірулері, әр түрлі психологиялық өзгешіліктерді білуге көмектеседі. Салыстырмалы-генетикалық зерттеу әдісіне бірнеше әлістер еніп отырады.Бұл психикалық әрекеттердің өсіп-даму жолдарын салыстыра зерттейді, ал салыстырма-филогенетикалық зерттеу жолы арқылы адамдардың жан дүниесін хайуанаттар психологиясымен салыстырып, олардың арасында қандай айырмашылық,қандай ұқсастық бар екендігі, адамның психологиясы қалайша адамдық психологияға айналғаны зерттеліп отырылады. Қосалқы әдістердің қатарына сондай-ақ онтогенетикалық зерттеу әдісін де жатқызуға болады.Бұл әдіс арқылы адам баласында туысының қандай психикалық әрекеттердің пайда болатыны, олардың адамның дамуымен бірге қалайша өсіп, дамып отыратыны зерттеледі.Не болмаса,балалардың я үлкендердің психикалық әреттері зерттелерде олар бір-бірімен салыстырып, ұқсастықтары, айырмашылықтары балаларының психикалық әрекеттеріне айналатындығы зерттеледі.Салыстырмалы-тарихи зерттеу әдісінде қоғамдық-экономикалық формациялардың өзгеруімен бірге адамның салт-санасы да өзгеріп, дамып отырады.Сондықтан психикалық әрекеттерін зерттегенде, бұлар тек бүгінгі күннің ғана жемісі емес екендігін, адам баласының ғасырлар бойы дамып отыруының нәтижесі екендігін ескеріп, зерттеу жұмыстарында зерттеудің тарихи жағын көздеу керек болады.Психологияда басқа ғалымдардағыдай тарихи әдісті мейлінше қолданып, адамның барлық әрекеттернің ақыл-ойының санасының бір қалыпты тұрмайтынын, қоғамның өзгеріп дамуымен бірге, ол қоғамда өмір сүруші қоғам мүшелері-адамдардың да сана сезімдерінің өсіп, дамып, өзгеріп дамуымен бірге, ол қоғамда өмр сүрген, я нақты құрамның мүшесінің психикалық әрекеттерін зерттеу керек-бұл тарихи психологияның міндеті. Салыстырмалы патологиялық зерттеу әдісімен зерттегенде,ақыл-ой әрекеттеріне зақым келген ауру адамдардың психологиясымен дені сау адамның жан дүниесімен салыстыра отырып,олардың арасындағы айырмашылықтармен өзгешеліктерді қарастырады.Мысалы,сөйлеуге зақым келуін(афазия),қимыл әрекеттеріне зақым келуін(апракция),естің алжып,бәсеңдеп,бұзылуын(амнезия)т.б.қалыптағы психикалық әрекеттермен салыстыра талдаудың ғылыми мәні зор.Физииология мен психопотологияда,медицинада бұл әдіс өте кең түрде қолданылады.Онда хайуанаттардың миының түрлі салаларын бұзып,оның нәтижесінен пайда болатын өзгешіліктерін зерттеу үлкен орын алады.

В.Жеке монографиялық зерттеу әдісі

Жеке монографиялық зерттеу әдісі бойынша кейбір психологиялық функциялар өз алдына жан-жағынан толық түрде алынып,зерттелінеді.(Мысалы,адамның есіне қатысты мәселелердің барлығы толық зерттелінеді,процестері,адам есінің хайуанаттар есінен айырмашылығы,естің пайда болуы,дамуы,оның түрлері және типтері,процестері,адам естің басқа психологиалық функцияларымен байланысы т.б.).Не болмаса жаңа туған баланың психологиясы зертелетін болса,оның жеке психикалық функциясы емес,бүкіл психологиялық әрекеттерінің белгілі мерзім ішінде өсіп-даму жолдары жан-жағынан алынып,толық зерттелді.Мұндай жеке монографиялық зерттеу жолы,ғылымды терең зерттеулермен(фактісі дәлелді жағынан) байытады.

ІІІ тарау Ми Және Психика