II тарау психологияның зерттеу әдістері

§ 1. Зерттеу әдістері туралы жалпы түсінік

Әрбір ғылым дамып, қоғамныц даму децгенінен қа- лыспай отыруы үшін, зсрттеу әдістерін қолданып, сол пәнніц мазмұнын байытып, кеңейтіп, жаца табыстарға жетіп отыруы керек. Сондықтан да психология гылымы- пың да өзіпе лайықты адамдардың психикалық әрекет- терініц өсіп-даму заңдарын зерттейтін жолдары, зерттеу тәртібі, ерсжелері, ягни зерттеу әдістері болуы қажет. Психология ғылымының әдістері, барлық ғылымдардың одістері сияқты диалектикалық материализмнің әдісте- ріне сүйеніп және негіздслігі отыруы керек. Диалекти- калық материализм-марксизмнің дүниетану теориясы жәнс мстодологиялық әдісі. Сондықтан ол барлық ғы- лымдарга неғіз болып, олардыц мазмұндарын, эдістерін белгілеп отырады. Психолоғия ғылымыныц да мазмұ- пы, әдістері диалектикалық материализмніц әдістеріне негізделген.

Әдіс — зерттеуде қолданылатын жай ғана техника- лық ереже емес. Әрбір ғылымның әдістері солғылым- ның мазмұнымен тығыз байланысып отыруы тиіс. Ғылымның әдісін, оныц мағынасын еш уақытта бөлуге бол-

37

манды. Әрбір одіс гылымды дамытып, алға адып баруға себепші болады. Психология ғылымыиыцтарнхында әрбір психологиялық ағымдардың өздерінің көзқарастарына лайықты зерттеу әдістері болды. Метафизикалық психо- логия мен рационалистік психологияныцзерттсйтін попі «жан» болғандықтан, олардың бірден-бір әдісі кұрғақ ойлану әдісі болды. Эмперикалық психология жан, яғни сана құбылыстарымен шұғылдангандықтан өзіп-өзі бай- қау әдісін, яғнп өзіндік қана психикалық толгауларды байқау, сипаттау әдісін иегізгі одіс деи білді. Кейінгі кезде психологияныц бұл ағымы экспернменттік әдісті қолданғанмсн оны қосымша әдіс қана деп тапты. Қылык пснхологиясы — психология ғылымыи табиғи ғылым деп санап, табиғи гылымдарда қолданатын сыртқы байқау одісін психологияға кешірді.

Марксистік психологля обьективтік жағдайлардыц әсерінен адамда пайда болатын субьективтік психика- лық әрскегтерді зерттеп білу үшін, обьективтік жағдай- лар мен субъектнвтік жағдайларды бірлікте алып қарау керек. Әрбір ғылым ақиқаттық дүниенің жеке сала- ларып ғана зерттейтіндіктен, өзініц зерттейтін болмыс- тарының, құбылыстарының мазмұндарына қарай өзге- шеліктері де болады. Сондықтан диалектикалык мате- риализм әдістерінің түрлері, түрлі гылым салаларында қолдануының айрықша өзгешелік сипаттары болуы қажет.

Психология гылымы адамдардыц пеихикалық әрекеттерін зсрттеуді обьективтік түрде жүргізіп, психика- лық ағымдар, әрекеттер ақиқатта калай болса, сол қалпыпша өзгертілмей алынып зертгелінеді. Психикалық әрекеттердіц және функциялардыц әрқайсысы жеке-жеке әрекет етпейді, бірімен-бірі, қарым-қатынас байланысып, немесе шиеленісіп отырады. Сондықтаи оларды зерттегсн уақытта, жеке психикалық функцняны өз алдына бөліп, оқшаулап зерттемей, барлық психика- лық әрекеттердіц бірімен-бірінің қандай себептік байланысы, катысы барлығын ашып зерттеп отырған жөн. Психикалық әрекеттер бір қалыпта өзгермей тұрмайды, әр уақытта өсіп, дамып отырады — ол сыртқы дү- ниснің адамға осер етуімен байланысгы. Сондықтан адамның психикалық орекеттерін зерттегенде, олардың қалайша найда болып, дамып, бір сападан екінші сапа- ға өтетіндігін, психикалық дамудың ішкі қайшылықтарының болатындығын олардың қарама-қарсы күштер-

38

діц күресуіиіц нәтижесі екендігін, дамудыц біркелкіжә- не кездейсоқ болмай, секірмелі және зацды түрде болуын зерттеп отыру керек. Осы айтылғаи пегізгі жагдайлар психология ғылымыныц барлык жеке-жеке конкретті әдістерініц негізі болу тиіс. Пснхологияда қолданатын әдістер, басқа ғылымдарда да қолданыла- ды, бірақ оларды психологияда қолданудыц кейбір өз- гсшеліктері бар.