VIII тарау түйсінулер

§ 1. Түйсінулер туралы жалпы түсінік

Сыртқы дүниенің түрлі-түрлі жақтары адамныц мны- иа әсер етіп, онда түрлі психикалық функциялар ретінде сәулеленеді. Тапым процесіпде түйсіну — психикалық функциялардыц бастапқы, сң төменгі сатыда тұрған түрі. Психикалық функциялардың дамуы адамның өзі- нің тарихн нақтылы жағдапларда өсіп-дамуымсн байла- нысты. Сондықтан оларды адамиан тыс абстрактылы түрде алмай, нақтылы тарихи қоғамдық жағдаймен бай- ланыстыра алып қарау керек. Психикалық функциялар — адам санасынын ақиқат дүниені сәулелепдіруінің не- гізгі формалары. Сондықтан олардың мазмұны да сол дүниенің мазмұнымен байланысты. Басқаша айтқанда, функциялардың формалары сыртқы дүниені соулеленді- рудегі сананыңтүрлі формалары болып табылады. Бірақ сана психнкалық функциялардын жай ғана қосындысы смес, ол адамныц снбек арқылы айналасындагы дү- ниеге, баска адамдарға және өзіне-өзініц қатысуы арқы- лы пайда болатын ең жоғарғы психикалық әрекет.

Сыртқы дүниедегі заттар мен кұбылыстар адамға әсер етіп, оның санасында бейнелерін, суреттерін қалды- рып отырады. Адам дүниені, заттарды санасында сәуле- лендіру аркылы ғана таннды. Бірақ заттардың жай ғана айнада сәулеленетін өлі бейнесіндей әрекет емес екенді- гін, оның өте күрделі иірімді жолы болатындығын В. И. Ленин айқын көрсетті. Қорыта айтқанда, сәуле- лену процесі — өте күрделі, дналектикалық процесс. Бұл жөніпде Ленин өзііііц «Философпялық дәптерлерін- де» шыпдықты танудың диалектикалық жолы, яғни обьективтік, ақиқаттық тану нақтылы сезімдердеп абс- трактылы ойға, одан барып тәжірибе жүзіне көшіп отырады дейді.

Дүпнені тануда адам, ен алдымен, сырткы сезім мү-

120

шслері аркылы аііііаласындаіы заттар мсн құбылыстар- ды, тікелей, нақтылы түрде сезіп отыруы керек. Әйтпесе, олар адамныц санасында сәулеленбейді де. Дүниені кеці- рек, терецірек танып, дүрысырақ сәулелендіру үшін жалгыз ғана тікелей, көрнекті сезімдердіц болуы жеткі- ліксіз. Ол түйсінген, қабылдаған материалдарын ақыл- ой елегінен өткізуі қажет. Сонымен бірге абстрактылы ой ақиқаттықтан шеттеп, лағып кетпей, оныц дұрыс не бұрыс екендігін білу үшін ой қорытындысын тәжірибе- ден өткізіп, сол арқылы бақылап, тексеріп отыруы тиіс. Сонда тәжірибеге үйлеспейтін ой дерексіз болып шығады. Сөйтіп сыртқы дүниені тікелей көрнекті түрде сезуадам санасының сыртқы дүниемен тікелей байланысы болып табылады.

Түйсіну деп ақнқат дүниедегі заттар мен құбылыс- тардыц сезім мүшелсріне тікелей әсер сту нәтнжесінде олардың жеке қасиеттерініц сәулеленуін айтады.Түйсіиу- ді біздің барлық біліміміздіц бұлағы деп айтуга бола- ды. Түйсіну дегеніміз — қозғалушы материяныц бейнесі. Туйсіну болмаса, біз басқа жолмен заттың, қозғалыс- тың ешқандай формалары туралы еш нәрсе біле алмаймыз. Түйсіну қозғалуы матерняныц біздің сезім мүшелерімізге әсер етуінен туады. Адам акиқат дүниені, ец алдымен, өзініц сезім мүшелері арқылы ғана түйсіне- ді. Заттар мен құбылыстар адамның сезім мүшелеріне тікелей әсер тигізбесе, түйсіну де пайда болмайды. Түй- сіну арқылы адам осср етуші заттыц, я кұбылыстыц жеке қызмсттерін олардыц қаттылығын не жұмсақтыгын, те- гістігін, бұдырлыгын, ауыр я жеңілдігін, ыстық-суықты- гын, иісін, дәміи, түсіи, шығаратын дыбысып тағы басқа қасиеттерін сезеді. Заттардыц мұндай жеке қасиеттері- нсн басқа, түйсіну аркылы адам өзініцдене мүшелерініц қимылын, аштығын я тоқтығын, ішкі дене мүшелерінің ауырғанын тагы осы сияқты әсерлерді де сезеді.

Түйсіну біздіц санамызды сыртқы дүннемен байла- ныстырып отырады. «Түйсіну шынында сананың сырткы дүиие мен екі арадағы тура байланысы, сыртқы әсердің күшініц сана фактісінс айналуы болып табылады»¹,— дсйді Ленин.

Айналамыздагы дүние біздіц сезім мүшелерімізге әсер стіи, өздерініц суретін, бейиелерін калдыратыпдық-

_______________________________

В. И. Ленин. «Материализм жәнс эмпириокритицизм». 1941, 29-бст.

121

тан, біз ол дүниені мүмкіншілігінше дұрыс сәулеленді- реміз, дұрыс түсінеміз. Бірак. адамныц түйсінуі еш уакытта жацылмайды, қателеспейді деп айтуға болмай- ды. Сезім мүшелерініц қалыпты жағдайда болмауы, олардыц ауруы, әсер етуші заттардың анық болмауы, я олардыц осерінің нашар болуы және басқа толып жатқан себептер біздіц түйсіиуіміздіц әсер етуші заттар мсп құ- былыстардыц қасиеттеріне сәйкес келмеуіпеп тууы мүм- кін. Сондықтан адам қателеспес үшін өзініц туйсінуін тәжірибемен байланыстырып отырғаны жөн.

Хайуандар да түйсінеді. Бірақ адам мен хайуанат- тардың түйсінулерінің арасында үлкен айырмашылық бар. Хайуанаттардыц да пснхнкалық орскеттері сыртқы дүниеніц сәулелсрі болып табылады. Бірақ олардың дү- ниені соулелендіруі айналасындағы коршаумен тек бно- логнялық байланысын ғана көрсстеді. Сондықтан олар- дыц түйсінулері, біріншіден, биологнялық қоршаудағы заттарды ғаиа сәулеленді;реді, екіншіден, олардың сезім мүшелерініц сезгіштігі шектеулі болады. Адамныц түй- сінуі оныц сезім мүшелерініц тарихи дамуымен, адамның тарпхи тәжірибесімен, ецбек аркылы айналасындағы дүниені езгертіп отыруымеп байланысты. Адамныц сезім мүшелері табиғи заттарды түйсіну.мен ғана тынбайды, сонымен бірге ол өз ецбегімен жасап шығарған заттар- ды да түйсініп отырады. Адамның дүниені тануы хайуанаттардікіндсй жалгыз ғана оныц сезім мүше- лерініц биологиялық кұрылыстары мен олардыц мүмкіншіліктсріне ғана тіреліп отырмайды, адам түрлі құрал-саймандар арқылы, жай сезім мүшелерімен түй- сіне алмайтын заттарды да түйсіне алады. Мәсслен, бүркіттіц көзі қаншалықты өткір болғанымеи, заттардыц белгілерін айыруға келгенде, ол адамныц көргенініц кө- бін көре алмайды. Иттіц иіскеу сезімі қаншалықты күш- ті болғанымсн, ол адам ажырататын иістердіц монін ажырата алмайды.

Адампыц сезім мүшслері хайуанаттардан өзгеше болғандықтан, олар дүпнедегі заттар мен құбылыстар- дыц қасисттерін ешбір шексіз түйсіне берсді деуге де болмайды. Әрбір дәуірдс түйсіну мүмкіншілігі сол дәуірдіц объективтік тарихн жағдайына орай адамныц физиологнялық жоне рухани мүмкіншілігімен байланыс- ты болады. Бірақ жогарыда айтылғандай, бұл жағдайлар мен мүмкіншіліктер қоғамиыц дамуымен бірге дамып, алга басып отырады. Қогам дамуымен және гылымныц

122

лга басуымен бірге тарихтыц белгілі кезеңінде шын- дыктың адам баласына белгісізі болып келген жақтары бара-бара айқындалып, дуние бұрымғыдан да толық таныла бермек.