§ 3. Зейіннің қасиеттері 1

Зейінніц тұрақтылығы көп уақытқа дейін құбылып, өзгеріп отырумеп байлаиысты қасиет. Егер адамныцзс- йіііі тұрақты болмаса, ол бастаған жұмысын аяқтан, тү- бінс жеткізе алмас еді. Кейбір зерттеулерге қарағаида, III—IV кластарда оқнтыи оқушылардыц зейіні 30—40 минөтке дейін тұрақты болатын көрінеді. Олар бір отыр- ғапда 30—40 минөт бойы көшіріп жазу, я кітап оқып отыра алады. Бірақ балалардыц зейіпі тұрақты екен деп, мұғалім бір сабақтың ішінде оларды бір ғана әре- кетпен шұғылдандырмай, әр түрлі ісіпе бет бұргызып отыруы керек. Мысалы, ана тілі сабагы кезінде бала- ларға тек қана оқып, я сөйлеп қоймай, бір сағаттыц үс- тіиде жазба жұмысыида сөйлеу жұмысын да, оқу жұ- мысын да араластырып отыруы қажет. Сонда ғана бала жалықпай, жақсы оқиды.

Қазак тіліндс жазылған психологиялық әдебнсттердс бүл мәселе жан-жакты баяндалғаіідыктан (зейіннің түрактылыгы, жи- нақтылығы, аударылуы, бөлінушілігі, келемі, толкуы, алаңдаушы- лығы т. б.) автор тексінс кыскартулар енгізілді.

117

Зейінде толқу да болып отырады. Бірақ зейіннік толқуы көн уақытқа созылманды, ары кетсс 2—Зсекөнт- ке ғана созылады. Ііұл уакытты зейінніц толқыи оты- руы (көціл толқуы) дсйді. Адамның жұмыс істеуіне, әре- кетіне онша зиян келтірмейді. Зейінде толқытудыц пайда болуы әсер етуші көмескі тітіркендіргіштердің әсерінен адам денесінде болатын физиологиялық әрекет- термен (дем алу, журек согу, қаи айналысы т. б.) байла- нысты болады.

Мысалы, түнде аспандагы жұлдыздарға қарасақ, олар біресе көрініп, біресе жоқ болып отырады. Бұл жайт біздің зейініміздің аз уақыттьің ішінде толқып оты- ратынын көрсетеді. ІІемесе сагаттың соғуы біресе алыс- тағандай, біресе жақындагандаіі болыи естіледі. Адам-' ның зейіиі ылғи да тұрақты, бірқалыпгы бола бермейді. Кейде зейін бөліпіп, ауысып отыруы мүмкін. Оиың себебі адамның алга тұтқан мақсатының, міндетінің айқын, белгілі болмауынан, не шаршап, зорығуынан тууы мүм- кін. Адамның ісінің қызықты болмауы ешбір нәтиже бермеуінен, не өзін-өзі билеп, күш-жігеріп сркін жұмсап істей алмауынан пайда болады. Міне, осы себептердің нәтижесінен адамның көңілі бір қалыита тұрақты бол- май, оның көңілі бір заттан екінші затқа ауысып отыра- ды. Мысалы, оқып отырған оқушылардың кейбіреуі зе- йін қоймай кітап оқиды да, бір дегеннен түсініп ксте ал- майды, басқа бір қоздыргыш күш пайда болып, соған бұрылып, алаңдап отырады.

Зейіннің көлемі де бірдей бола бермейді. Кеіібір адамның зейінінің көлемі кең болса, ксйбіреулердікі өте тар болады. Зейіннің көлемі бір мезгіл ішінде, бірнеше обьектіні қатарынан қабылдай алуға байланысты. Кей- бір адамдар бір дегеннен көп нәрссні көреді, көпті есіге- ді, енді біреулер, керісінше, заттар мен құбылыстарды қатарынан назарына түсіре алмайды.

Кейбір кезде адампың зейіні бытыраңқы болыи келе- ді. Мұндай адам алаңғасар секілді айпаласындагы әсер етуші заттарга, болмыстарға зейін қоя алмайды. Мы- салы, көшеде келе жатқан кісіге таныс адамдар аман- дасса, ол оны көрмей кете береді.

§ 4. Зейіннің дамуы. Кейбір педагогикалық қорытындылар

Оқу-тәрбие проңесінде балалардың өздерінің басынан өткізетін тәжірибесі арқылы еріксіз зейін ерікті зсйінге

118

ііііалады. Ерікті зенінніц паііда болуы балалардыц са- налылығымен банланысты. Балалардын. ерікті зейіні дамуында мектеп жасына дейінгі уақытта олардыц әрс- кеттеріне үлкендердіц тигізетіи тәрбиесі зор.

Жас балалардың зейіні көбінесе бір заттан екіиші затка тез ауысып отырады. Олар өздігінен бір затка зе- ііінін бұрып, көцілін бөліп отыра алмайды. Сол себепгеп тәрбие, оқыту жұмысында балаларды түрлі ойынга қа- тыстырып, олардың арасында саналы тәртіпқұрып, олар- ды байқаушылыққа үйретіп мсктеп жасындағы балалар- дың зейінін барлык оқу-тәрбне жұмысы арқылы дамытып отыруы қажет. Олардың зейін дәлдігінің өсіп отыруына түрлі шаралар қолданған жөн. Балалардың зейімі көбі- несе қызығумен байланысты болғандықтан, оқу процесін қызықты, көрнекті етіп жүргізу ксрек.

119

Екінші бөлім

ПСИХИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕР