§ 3. Дағдыға машықтанудың жолдары

Дағдылануды мыиа төмсидегі 4 бағытпен жүріп оты- рады деуге болады: 1) бірнеше рет қайталау аркылы, дағдылануға кегкен уақыт біртіндеп азая береді; 2) дағдыланған сайын атқаратын жұмыстың сапасы арта

110

түссді. Мысалы, бала хат танып, жазуға үіірепу үстінде оныц жазуыныц сапасы арта түссді, жазуы анық, ашық, көркем бола түседі; 3) дағдыланған сайын әрекеттер ұшырасатын қателердіц саны біртс-бірте азая береді; 4) дағдылануда әдепкі кезде адамныц күш-жігері кө- бірек жұмсалатып болса, бара-бара онысы бәсеңси бе- рсді.

Дағдыланудыц жылдамдылығы бірнеше себептерге байланысты; 1) егер дағдыланатын әрекет өте киын бо- лып, дағдыланудың нәтижесі бір дегеннен көңілдегідей болмаса, онда дзғды біртіндеп қалыптасады, көп уақыг- қа берік сакталып қалады; 2) адам әрекетке дағды- лаиуда өзініц бұрынғы тәжірнбесінде болған әрекеттер- ді қатыстырып отырса, оған қызығушылық гіайда болып, ол тезірек дағдылануы мүмкін; 3) оқыту, үйрету әдісі жеңіл, көрнскті, әсерлі болса, адам дағдылануға тез үйренеді. Егер оқыту, үйрету әдісі нашар, қиын болса, тез дағдылана алмайды. Қейбір мұғалімдердің класын- да балалар хат тануга тез үйренеді, есепті тез, қатесіз шығара алатын болады. Ал кейбір мұғалімдердің үйрету әдісі көңілдегідей болмағандықтан, бала оқып-жазуға тез үйрсніп кете алмайды, қате жазып, есепті дұрыс шығара алмайды. Сондықтан балаларды оқытып, тәр- биелегенде тәлімгердің көңіл күйі үйрету шеберлігі жоғары деңгейде болуы ксрек; 4) дағдылануға қажетті жағдайдың қолайлы, қолайсыз болуының да маңызы зор. Мысалы, оқу әдісі жақсы балалардың алдында мақсат болғанмен, егер балалардың оқитын класы қа- раңғы, суық, оқу құралдары өте нашар, қағазы жаман болса, мұндай жағдайларда дағды тез қалыптаса қой- майды. Дағдылану кезінде оиың нәтижесі оркез жоғары өсіп отырмайды, кейде бәсеңдеп, төмеи түсіп кетуі де мүмкін. Оның бірнеше ссбептері бар, оларды обьектив- тік және субьективтік себептер деп бөлуге болады. Обь- ективтік себептер дағдыланып үйренуде керекті түрлі жабдықтардың нашар, сапасыз, қолайсыз болып келуі- нен. Мысалы, балаларды хат танытуға, хат жаздыруға үйреткен кезде құрал-жабдықтар нашар болса, не оқы- тудың сипаты төмендесе нсмесе оқу құралдары өне бойы өзгеріп отырса балалар бірде қаламмен, бірде қарын- дашпен, біресе көк, біресе басқа сиямен, ие жақсы я жамап қағазға жазып отыратыи болса дағдыланудың нәтижесі төмендеп кетуі мүмкін.

Субьективтік себептердің ішіиен физиолоғнялық

111

жәие психологиялық себептерді ажырату керек. Фи- зиолопіялық себептерге дагдылануды үйреткенде адам- ныц шаршауы, зорығуы, ауруга шалдығуы жатады. Адам шаршагаи, зорыққап, ауруга шалдыққан кезде ат- қаратын жұмысының үйренетін дагдысыиың иотнжесі көңілдегідей болмайды.

Психологиялық себептерге кісінің үГіремейін деген ісі- не көзқарасын жатқызуға болады. Егер адам бір әрекетті тсз үйренейін ден, алдына зор максат қойып, бар жігерін жұмсаса, онда дагдыға тез үйреиеді. Мұндай мақсат қоймаса дағдыга тез үйрене алмайды. Адам сопдай-ақ мүмкіпшілігіне сеие білуі қажет. Егср дагдылану кезін- де: «ой, бұған менің күшім келмейді ғой, адам істеп бол- майтын нәрсе», «мснің күшім бұл әрекетті атқаруға жет- пеГіді» деген күдік туса, адам дагдыға тез машықтана алмайды. Егер бұл әрекетті қайталағанда мен істеймін, бұған менің күшім жетеді, қазір болмаса да, түбінде менің бұған қолым жетеді деп өзіне сенімді болып, бар күш-жігерін жұмсаса, дағдыға тез үйренеді.

Дағдылануда адамның көңіл күйі көтеріңкі болып, ешбір қайғы, уайым болмаса, онда ол адам тезірікдағ- дылаиады. Мұнсыз дағдының нәтижесі бәсең болады. Егер бір дағдылануға жұмсалатын тәсілдердің бірнсше түрі болып, сол бірпеше жолдың біреуін таңдап, дағды- га көңілдегідей үйренетін болса, кейіннен оны ұмытып, пе оиы орыпдауға мүмкіндік болмаса, тіпті басқа әдіс- пен дағдылапам деп ойласа да, ол дағдылапу көңілдегі- дей болмауы мүмкін. Мысалы, көбінс оң қолмен жазуға дағдылаіігаидықтаи, сол қолмен жазғанда, біздіңжазуы- мыз бұрыпгыдай көркем болып шықпайды.

Дағдыланудың нәтижесі кемімеу үшін өне бойы бір қалыпта, не бұрынгысынан да жақсарта түсу үшін, дағ- дылану нәтижесін арттыра түсуге керекті жағдайдың бо- луын ескеріп отыру керек. Қейде дағдыланудыңдамып, алға кетуіиде бөгеттер пайда болыи, дағдының жүрісі алға кетпей, бір орында, бір қалыпта қалатын кездер болады. Мұпы пснхологняда плато дейді.

Мұпың пайда болуыиа бірпеше себептер әсер етеді. Мысалы, жағымсыз нәтижсиің дагдының ілгері кетуіне бөгет жасауы, оның жүрісіи пашарлатуы мүмкін. Оре- кетті жүзеге асыруда бізде кемшілік болса, бұрынғы нәтижесінен біз ілгерілей алмасак, оның нәтижесі біраз уақытқа дейін дағдыланудың сапасың арттыра алмауы мүмкіп. Платоның пайда болуының епді бір себебі: өпе

112

боііы атқаратын әрекеттіц, әдістің бір қалыпта болып, өзгермеуі. Егер дағдыланудағы ескі жолдармен әдіс- тәсілдер жаңарып, өзгеріп отырса, олардың нәтижесі де жемісті болып отырады. Бұган мылтық атын көрмеген адам атқан оғы алғашқыда лағып кететін болса, кейін үйренген соң, оның атқан огы нысанаға дәл тнуі ғажап емес.

Дағдылану барысында плато құбылысы ұзақ уақыт- қа дейін орыи алуы мүмкін. Егер адам дағдылануға үпренуде өзіпің жаттығуын пеге керек екендігін, алдына қойған мақсатып біліп және ол жаттығуда пайда болгап нәтнжелерге қол жеткізіп отырса, дагды ойдагыдан қа- лыптасады. Ал егер дағдылануда еш мақсат қоймаса, онда дағдыланудыц нәтижесі көцілдегідей болмайды. Сомдықтан оқу-тәрбие процесінде шәкірттердің оқу, жазу, есептсу т. б. жаттығуларыныц мақсатты болуы үшіи олардыц не үшін қажеттігіп ор кез оларга айтып, жаттығудың нәтижесі жемісті болуын қадағалап отыру керек.