§3. Адамның негізгі түрткілері

А. Мұхтаждық *

Адамның бір мұқтаждығының қанағаттанып, оның орнына басқа мұқтаждық пайда болуы оның өмір сүруі- пе, орскет етуіне өте керекті шарт болып табылады. Егер •тдам өзінің мұқтаждықтарын қаиағаттандырумен гана гыпатым болса, онда өмір сүрудің, тіршілік етудің ай- рықша керегі де болмас еді. Адамның қоғамнаи да мұқ- гаждыгы болмаса, коғамның алға дамып отыруы да болмас еді. Сол себсптен мұқтаждық, я қажеттілік .ттамның болсын, қоғамның болсын прогрссснвтік түрде осіп, алға дамып кетуіне өте керекті күш болып табыла- ды. Адам баласы түрлі қоғамдарда өзінің мұқтаждық- іарып еш уақытта толық қанагаттандырған емес.

__________________________

*Қазіргі кезде «мүктаждық» термині қазақша «қажет, қажеттілік» деп алынып жур (Құрастырушылардың ескертуі).

7-152

97

Қоғамның өндірістік қатынастар мен өмдіруші күштері, олардың дәрсжссі қогампың түрлі мұқтаждық- тарына пайда болуыпа себепші болып отырады. Бірақ олардыц өздсрі адам қоғамына сүйеиіп, солардан найда болады. Адамның самасы да, тілі де мұқтаждықтан пайда болғам. Бір-бірімсн қатысып, байланысып отыру үшін тіл қажст. Егер адамдарда мұктаждық болмаса, тіл де, сама да, болмас еді. Бірақ тіл мен сама өздерінің дамуында адамның қажеттіліктеріне әсер стіп жәме қа- жетгіліктер мамда болдыруға себепші болып отыруы мүмкін. Адамныц рухами мұктаждықтарының мегізіне матермалдық мұқтаждықтар жатады. Ең алдымен, адам өмірінің матермалдық мұқтаждығын орындауға жұмыла кірісіп, әрекет етіп отырады да, сонымен бірге бара-бара ол мұқтаждықтар рухани, моральдық мұқтаждыққа ан- налып отырады. Мысалы, адамдарда кнімге мұқтаждық пайда болған кезде адамдар өзінің денесіи суықтан сақ- таиуга әрекег етіп киім табатын болган, бірақ бұл бара- бара қоғамның дамуында бұрынғы материалдық мұк- таждықтан руханн мұқтаждыққа айналады. Адамдар бара-бара кнімді өздерінің абыройын жабу үшін, кейін сән үшін де кие бастайды.

Рухани мұқтаждықтар материалдық мұқтаждықтар- га негізделіп пайда болғанмен, руханн мұқтаждығына әсер етіп және материалдық мұқтаждықтардың дамуы- на себепші болып отырады. Мұқтаждық, яғни қа- жеттілік адамның барлық әрекеттерінің қылығының себеншісі болып, оларды дамытушы күш болып табыла- ды. Адамдүние табуда да, техниканы, өнерді, мәдеппетті дамытуда болсын өзінің, қоғамның мұқтаждығыиа сәйксс әрекет етіп отырады. Егер адамда мұқтаждық, яғни қажеттілік болмаса, алдына мақсат қойып, істейтін ешбір эрекеті де, қылығы да болмайды. Түбінде адам- ның мұқтаждыгы өз қылығының, әрекеттерінің негізі болып, соларды басқарып, меңгеріп отырады. Адам тір- шілік етіп, әрекет ету үшін өмір сүру керек. Бірақ адам өмір сүру үшін тамақ, баспана, кнім.су сияқты нәрселер қажет. Бұл жөнінде Маркс пен Энгельс «Неміс идеоло- гиясы» дейтін шыгармасында: «Адам тіршілік ету үшін өмір сүруі қажет. Адам өмір сүріп, тарихта жасауы керск. Бірақ бұл үшін ең алдымен ас, су, үй, киім және осы спяқты нәрселер қажет» дегенді айгады. Егер адам- дар осы айтылған нәрселерді пайда болдырмаса, оларды жасамаса, осы айтылған мұқтаждықтарыи қанағаттан-

98

ырып отырмаса, адам адам болып күм көре алмай, өмір де сүрс алмас еді. Жоғарыда айтылған иәрселерсіз адам омір сүре алмайтын, тіршілік еге алмаіітын мүқтаждық- тар болып табылады.

Лдам өмір сүруіне керекті жағдаііды және нсгізгі мұқтаждықтарды скігс бөлугс болады: I) матерналдық мүқтаждықтар, оларга айрықша баспана, киім-кешек т. б. осы сияқты нәрселер еніп огырады; 2) рухаии мұқ- таждықтар: бұларға адамныц басқа адамдармсн қаты- пасии, қогамда болуы, бостандықта болуы, өзін еркіи сезінуі т. б. кірсді. Адам түрлі зац есесінде тіршілік ету үшін онда зат алмасуы қажет. Адамнын, ііикі дене мүше- лері әрекет етіп отыруы тиіс. Егер адам тамақтанбаса, өзінен шыққан куатты қаіітарып, орнына келтіре алмай- ды, ішкі дене мүшелері арекет ете алмас еді. Адам өмір сүріп, тіршілік те ете алмайды. Егер адамда баспана, үй болмаса, денесін жылыта да алмайды, суық тиіп.тоцып, өліп қалады. Сол себептен біз бұл қажеттерді өте ке- рскті, негізгі мұқтаждықтар деп атаймыз.

Адам — қоғамның жемісі. Адамдар бір-бірімен қо- гамдасып, еңбек ету арқылы ғана адам болған, қоғам- сыз, еңбексіз адам күн көре алмайды. Әр уақытта адам басқа адамдармен қатынасып, солармен бірге байланыс- та болып, еңбек етіп отыруы керек. Егер адам жалғыз өзі болса, ол тіршілік етіп, адам қалпында қалуы екі- талай, сол себептен адамдардыц бірі мен бірі қатына- сып, қоғамшыл болып отыру рухани мұқтаждықтары- пыц ең керекті негізгі түрі болып табылады. Адамныц көңілдегідей әрекет етіп тіршілік жасауы үшін бостан- дық қажст. Егер адамда бостандық болмаса ол еркін өмір сүріп, ецбек етіп, тіршілік ете алмайды. Сол себеп- тен адамдардыц бостандығын жою, абақтыға қамау, жер аудару сияқты әрекеттер оларға берілетін жазаның ең бір қатаң түрлері болып табылады. Хайуанаттарда да мұқтаждық бар. Бірақ олардыц мүқтаждықтары — био- логиялық мұқтаждық. Хайуаиаттардыц қылығыныц барлығы биологиялық мұқтаждықтарын қанагаттанды- руга багытталгаи, сол себентен адамдагы тэн әлеуметтік мұқтаждықтар оларда болмайды.

Жаратынды, ягни табиги мүқтаждықтар адамда бо- латын биологиялық өзгешеліктермен, ағымдармен бай- ланысты. Бірақ түбіиде ол биологиялық ағымдардыц өзі хайуаиаттардағы бнологиялық агымдардан өзгеше. Адамныц демесіиде болатыи биологиялық процестер

99

аму барысында өзгеріп, адамныц әлеуметтік дамуының ықпалына түскеп әрекеттер болып табылады.

Адамныц мұқтаждықтары бір қалыпты тұрмайды. Қоғамның өзгеруімен бірге адамның қажеттіктері де өз- геріи, дамып отырады. Егер хайуанаттардыц мұқтажды- гын алсақ, олардыц негізгі мұқтаждықтарының жүзеге асу формалары, түрлері өзгергенмен, иегізгі мұқтаж- дықтары өзгермей, бір қалыиты болады. Мысалы, хайуа- наттардыц әрекеттерін алайық, оларда тамақтапу, қорғану, нәсіл қалдыру сияқты соқыр сезімдері эволю- циялық дамуда өсіп, көп миллион жылдар басынан өткізгенмен, бұл биологиялық мұқтаждықтар сол бойын- ша өзгермей қалган. Ал адамда болса, әлеуметшілік, коғамдық тұрмыста қоғамныц өзгеруімен бірге адамныц мұқтаждықтары да өзгеріп, сскі мұқтаждықтары жойылып, олардың орнына жаца мұқтаждықгар пайда болып отырады. Мәселен, бұрынгы адамдарда тсатр, кино, түрлі опсрацияларды көру мұқтаждықтары бол- маған, осы ксздегі адамдардыц ол мұқтаждықтарға қол жсткізіп, қогамныц өзгеруімсн бірге мұқтаждықтары- ның да өзгеріп отырғанын байқауға болады.

К. Маркс пен Ф. Энгельс «Неміс идеологиясында» адамныц матсриалдық тұрмысы олардыцдамып жетілген мұқтаждықтарымсн байланысты дейді. Бұл — мұқтаж- дықтардыц пайда болуы және оларды қанағаттандыру болады. Сондықтан мұндай мұқтаждықтарды олардыц турліше қанағаттандырып отыруы хайуанаттарда бол- майды, жалгыз ғана адамда болады дсген пікірді айта- ды. Мұқтаждықтардыц жүзеге асып отыру формалары оларды қаиағаттандыру жолдарымен байланысты. Жо- ғарыда айтылған негізгі материалдық және рухани мұқтаждықтар адам қоғамыпыц барлық сатысында орын алса да, оларды қанағаттандыру, жузеге асыру түрлері өзгеше болып келді. К. Маркс аштықты қана- ғаттандырудыц түрлі-түрлі жолдары болатындығын көр- сетеді. Мәселен, адам ашыққанда нісірген етті пышақ- пен және шанышқымен жсп карнын тойғызуы бұрыиғы анайы адамдардыц шнкі етті қолымен, тырнағымен, тісі арқылы жұлып жеуінен өзгеше дейді. Бүл мысалдаи адамдардыц мұқтаждықтары бір болғанымен, қогам- ныц түрлі сатыларында ол мұқтаждықтарды орындау, қанағаттандыру түрлері өзгеше болын отыратындығын көругс болады.

Адамныц мұқтаждықтары адамныц орекетіи мец-

100

геріп, басқарып отырады. Егер адамда мұқгаждық бол- маса, адам тіршілік те, орекет те егпейді. Сопдықтан адамның бір мүқтаждықтары қанағаттанатын болса, олардыц орпына басқа мұқтаждықтар пайда болып отырады. Қанағаттандырылған мұқтаждықтар орнына басқа мұқтаждықтар пайда болуы адамныц орекеттері- ніц, кылығыныц прогресснвтік түрде ғылымды, өнерді, мәдениетті т. б. орқашан да алға қарай дамытып отыра- тындығын көрсетеді. Егер адамдардың мұқтаждықтары бір қалыпта тұрып, өзгермесе, жаңа мұқтаждықтар пайда болмаса, адамныц әрекегі де бір қалыпта тұрған болар еді. Олай болса, тарих та болмас еді. Сондықтан тарих пен қогамның дамуы үшін, адамныц мұқтаждық орекегтері өсіп, дамып отыруы қажет.

Ә. Ыитығу (құмарту)¹

Ынтығу, яки кұмарту заттардың адамға тікелей әсер етуінен адамда бір түрлі қозулар пайда болдырудыц нә- тижесінен шығады. Егер адам өзі жақсы көретін тамақ- ты көрсе, онда сол асқа құмартын, жегісі келеді. Мұндай орекстті ынтыгу деп айтуға болады. Бірақ адамныц ынтығулары хайуанагтардыц тамақгану соқыр сезімдері- нен, яғни олардың тамаққа ынтығуларынан айырмасы үлкен. Адам өзінің ынтығуларының құлы болмай, неғе құмартса, соған ерік бере бермей өзінің құмарту- ларын басқарып, меңгеріп бір жобаға салып отырады. Егер дәмді асқа кұмартып, жегісі келіп отырған адам дорігердің «жеме» деген ескертуі бойынша, ол бұл асты қанша жегісі келіп, кұмартып тұрса да оиы жемеуі мүмкін. Ал егер жануарларды алсак, ас көрсе, ай- налып кетпейді, оны міндетті түрде жейді. Бұл мы- салдан адам баласы өзінің құмартуларын басқарып отырғандығын көруге болады. Құмарту адампың мұқ- таждыгынан пайда болады. Құмарту адамның мұқтаж- дыгын қанағаттандырудың, мұқтаждықтың пайда бо- луындагы бір түрлі әсері дсп айтуға да болады. Кейбір пснхологтар құмарту биологиялық әрекет, ол өзінен-өзі пайда болады дейді. Оның мұқтаждыққа ешбір қатына- сы, байланысы жоқ, олардап шықпайды, адам өздерінің құмартуларының құлы, кұмартулар адамда қайта пай-

_____________________________

Қазіргі кезде «ынтыгу», «құмарту» дейтін ұғымдар «кұштар- лық» деп алынып жур.

101

да болса, адам соиыц ықпалынан шықпайды деген қате тұж ы р ы мда рды а іітады.

Б. Қызығу және мүдде, олардың дамуы

Адам аііналасыпдағы сан алуаи заттарға ерекше көціл бөліп, қызығып отырады. Қызығуда үлкен орын алатыи пснхикалық әрекеттердіц бірі — тілек. Адам бір нәрсені тілеііді, бір нәрсені қалайды, мұпыц бәрі мұқ- таждықтан пайда болады. Бұл жөнінде Маркс пен Энгельс «Неміс идеологиясында» мұқтаждық тілсктіц негізінде пайда болады дегепді айтады. Қызығу — әр уақытта адам зейінініц қызығатын заттарына, бет алып түйдсктслуді ксрек стсді. Адам бір нәрсеге қызыгу үшін қызығатын нәрселер адамға жағымды эмоциялық сезім- дер туғызу керек. Егер адамға заттар таңқаларлықтай әсер етпесе, онда адам ол заттарға еш уақытта қызық- пайды. Адам кызығу үшіи оныц көцілі көтеріцкі болуы қажет. Мысалға, науқас кісіні алсақ олар сау адам си- яқты ор нәрсеге қызыга бермейді, олар өздеріпіц ауруы- мен әлск болып, тек «жазылсам» сксп деген мақсатты алдына қояды. Сондай-ақ қарт адамдар да түрлі зат- тарға, болып жатқан құбылыстарға қызықпайды, боріне де селқос қарайды. Өйткені олардыц күш-қуаттары әлсірсген. Әрине, бұл жерде қарт адамдардың қызығуы мүлдем жоқ деген ой тумауы керек. Олардың да өздері- не тан қызығуы болады. Бірақ жас адамдай өте көрнекі болып келмейді. Қызығу деп мұқтаждықты, ізгілікті қанағаттандыруға жұмсалатын, белсенді зейін мен жа- ғымды эмоциялық сезімдер туғызатын психикалық күйді айтамыз дедік. Қызығу өте күрделі процесс. Оны жай адамныц зейінініц бет алуымен теңеуге болмайды. Қей- бір кезде әсер етуші заттар өте көрнекі болғандықтан, я болмаса кейбір жаңа заттар пайда болғандықтан, адам заттарға еріксіз зейін қоюы мүмкін. Ол заттар адамға бір түрлі таңсық болып көрінуі мүмкін. Мысалы, көшеде көп адам топтанып тұрса біз не болып жатқа- нын білу үшін, сол топқа барамыз немесе қарап өтеміз, мұндай әрекетті қызыгу деп айтуға болмайды. Бұл жай зейін бұру әрекеті болып табылады.

Адамныц қызығуын оныц әдеттерімен салыстыруга болмайды. Адам бір әрекетті бірнеше рет қайталап, әбдеп жаттығыи, өзінде одет пайда болдырудыц иәти- жесінен оның еңбегі бір түрлі қонымды, қиыстырулы, тортіпті болып келеді. Мысалы, адам күнде оқуга саға

102

8-ден ксшікпей келетін болса немесе күпде жүмыс іс- тейтін жеріне ерте келетін болса, оны жаксы әдет деп антуға болады. Бірақ оны адамиыц қызығуы екен, сон- дықтан ертс түрып, ерте келеді деп аіітуға болмаііды. Көбінесе жаца заттар адамды қызықтырады, егер адам бұрын көрмеген заттарын көрстін болса, оған тацырқап қарайды. Қеііде оған түсінбегендіктен қызықпауы да мүмкін, сондықтан жаца нәрсе гана қызықты болмаіі, бұрынгы тәжірибсмен байланысты жаца заттар да қы- зық болады.

Қызығу—адамныц саналы әрексті. Адам алдына мақсат қойып, өздерініц ерік-жігерін жұмсап, кейбір заттармен үнемі шұғылдандырып отырады. Мәселен, оқушылар оқуға қызығу үшін олар оқулықтың маз- мұнын түсінулері қажет. Нгер олардың окуға ешбір тү- сінігі болмаса, оларда қызығу да болмайды. Адамның негізгі қызығуларын мына төмендегілерге бөлуге бола- ды: 1. Мақсатты қызығу. Адам кейбір уақытта алдына бір мақсат, міидет қойса сол мақсатына жетуді қызық көреді. 2. Әрексттік қызығу. Мұнда адам алдына бір үлкен міндет қоймай, істейтін ісінің нәтижесі қандай бо- латынына қызықпай, тек атқаратын еңбегінің ағымына қызығады. Мысалы, кейбір адамдар биллиард, не шахмат ойнаған адамдарды көріп, ойынга қатысуға қы- зығып тұрады. Бірақ ол сол ойыннан пайда келтірейін деп, я болмаса оны ойнап бір нәтижеге жетейін деп ал- дына мақсат қоймаса да, уақыт өткізу үшін жаңағы айтылғаи әрскеттердің агымына ғана қызыгуы мүмкін. 3. Қорытындыға (нәтижеге) қызығу. Адам кейбір кезде істейтін еңбегінің нәтнжесіне қызығады. Бір нәтижеге жстуді көздеп, әрекет етеді, барлық күшін соған жұм- сайды. Адамның қызығуын осылайша үш түрге бөлу — шартты нәрсе.

Қызығу туралы психологтар арасында бірнеше тео- риялар бар. Олардың ең көрнектісі мыналар.

У. Мак Дугалл (1871 —1938). Адамның қызығуларын соқыр сезімдерге алып барып теңейді. Адамның қызы- ғулары ертс бастаи нэсіл арқылы соқыр сезімдер, ин- стннктер ретінде ата-анасынан баласыиа көшіп отыра- ды. Қызығу мұқтаждықтан пайда болмайды, ол әсер етуші заттармен, сыртқы дуниемен байланыспайды дейді. Э. Торндайктың (1874—1949) айтуынша, адамның қызығулары сыртқы дүнненің, қоғамның әсерімен жүре пайда болады. Бұлар дағдылану мен әдеттепудің нәтиже-

103

і ретінде ғана паііда болып, бұл екеуінсіз ешбір кызыгу пайда болманды дейді. Бірінші теория қызығуды биоло- ғиялық тұрғыдан түсіндірсе, екіншісі — мсханнстік би- хеоризм (қылық психологиясы) принципімен орайлас- тырады.

Қызығу оқу-тәрбие жұмысында өте керекті шарттар болып табылады. Оның балалардыц жақсы оқуына, оқыгапын жақсылап ұғып алуына, балаларды әдепті етіп тәрбнелеуде, олардыц бойынан адамгсршілік қа- снеттерді енгізуде ықпалы зор. Егер баланыц алдына тұтқан мүддесі, қызығуы болмаса, ол оқу пәндеріне, тар- бие жұмысына ешбір қызықпаса, оқудыц да, тәрбиенін де жемісі болмас еді.

Қызығу нақтылы қоғамдық жағдаймеи байланысты. Балалардың қызығуы өз бетімен пайда болмайды, орта- ныц әсерінен, үлкендердің қылықтарынан пайда болып отырады. Бала қандай әлеуметтік-коғамдық жағдай- ларда тәрбиеленсе, сол қоғамныц алға тұтқан мақсат- тары, міндеттері нақтылы жағдайда оган әсер етіп, оның қызығуларын белгілсп, ксректі қалыпқа салып, бағыт- тайтын болады. Осы айтылғанға орай, оқу-тәрбие жұ- мысында балаларды айналасындағы тұрмыспен таныс- тырып, олеуметтік құрылыстың түрлі табыстарымен хабардар етіп отыру керек. Баланың қызығулары — оның жас өзгешелігімен де байланысты, сол себептен, оку-тор- бне жұмысында түрлі жастағы балалардың өздеріне ла- йыкты қызығулардың болатындығын есксріп отыру қа- жет. Мектеп жасына дейінгі балзлардың қызыгуы көбі- несе ойынмен байланысты. Олар тұрлі ойын арқылы айналасындағы заттармен, болмыстармен танысып оты- ратын болса, ал мсктеп жасындағы балалардың қызығу- лары көбінесе оқу-торбне жұмысымен, мектепте жүре- тін түрлі пондерді мазмұндарымен таныса бастауымен байланысты. Ерссек адамдарды алатын болсақ, олардыц қызығулары көбінссе іс жүзіндегі орскеттсрмен, жұмыс- тармен, түрлі білімдердіц салаларымсн банланысты бо- лып отырады. Қызығудыц пайда болуы мен жақсы да- муында білім өте үлксп орын алады. Адамныц білімі көп болса, қызығушылығы да көп болады. Егер моде- ниеттіц, ғылымның, тұрмыстыц кейбір салаларымен адампыц жөнді хабары болмаса, адамныц қызығуы да солғын болады.

Қорытыи айгқанда, балаиы ел-жұрт байлығымен, ту- ған жер-суымен, қогамдық құрылыстыц түрлі салалары-

104

си таныстырып, қызықтырып отыру қажет. Егер бала- лардың Солтүстік мұзды мұхит туралы сшбір білімі болмаса, онда оның қызыгуы да болмайды.

Қызығудың дамуында балалар өздсріпің күшіие сенетіндей болып, өздерінің атқаратын жұмысына ынта- лы түрде кірісуі қажет. Бала өзінін істейтін жұмысынан бір нәтиже шыгарып, табысқа жетіп отырса, онда олар- дың көңіл күйі де, рухы да көтеріліп қалады. Басқа жұмыстарды да кызыгып, ынтыга істентін болады. Сон- дықтан бала әр уақытта істсйтін жүмысыиа, оның бере- тін нәтижесіне сенімді болуы қажет. Ол үшін оларға онша қиын жұмыс бермей, қолдарынан келетін тірлікті тапсырып отырған жөн.

Мектеп жасына дейінгі балалардың қызығулары ойын әрекетіне байланысты болғандықтан, қызығулары онша тұрақты болмайды. Олар бүгін бір нәрсеге, екінші күні екінші норсеге қызығуы мүмкін. Бұл жастағы ба- лалар көбінесе өзіне айрықша әсер еткен заттарға көңіл бөліп, қызығып отырады. Мектеп жасындағы (9—12 жастағы) балалардың қызығулары тұрақтала бастайды. Олар әр нәрсеге әуес болады, көп заттарды білгісі келіп, ол заттардың қайдан пайда болғанын, неге олай екенін түсінгісі келеді. Қластағылар өз қызығуларын іс жүзін- де тәжірибелермен байланыстырып, оларды жүзеге асыра алатынын, не аспайтынын белгілеп, ескеріп оты- рады. Қөбінесе жүзеге асатын заттарға, болмыстарға қызығады. Бұлардың қызығуы тұрақты келеді. Олар неге қызығатынын ерте бастан ескеріп, алдына мақсат қойып, сол мақсатты жүзеге асыру үшін әрекет етеді, олардың бслсенділігін арттырып, көңіл күйін де көтере- ді. Сол себептен жоғары класс оқушыларының арасында мамандық таңдау мәселесі жөнінде түрлі әңгімелер л<ургізіп, балаларға әрбір мамандықтың қандай екенді- ғін, оның айрықша өзгешелігін түсіндіріп отыру қажет. Оларды жоғары оқу орындарына алып барып, ондағы факультет, лабораториялармен таныстырып отырған жөн. Балаларды тәрбиелегенде, мынадай жайттарды ес- керген дұрыс: 1. Балаларда танымдық қызығулар дамн түсу үшін оку сапасын жақсарту керек. Оқу мазмұнды, идеялы, тартымды болыи келгені жөн. 2. Балалардың көркем әдебиетті көбірек оқу жағын қарастыру ксрск. Себебі, осы арқылы оқушылар көп нәрссмсн танысады, көп білім алады, сөйтіп олардың оқуға деген қызығуы артады. 3. Балалардың өз бетімеи дербес жұмыс істсу

105

жағын үйретіп, олардың оқуыныц, еңбегінің моденн түрде жүзеге асу жағын қарастырып отыру қажет. Түрлі шараларды қолданып, мұгалім балалардың сабагыпан артта қалмауып қарастырғаны жөн. 4. Балалардың бі- лімі әр уақытта жүйелі түрде бағаланып отырылуы тиіс. Бағаның нәтижесін өздеріне айтып, талапты, зсрек ба- лаларды мадақтап отырған дүрыс. 5. Мұғалім балалар- дың оқуын, тортібін бағалау мәселесіие жауапты қарағаны жөн. Мұғалімпің оқушыға қойған қатс бағасы оларға өте қатты әсер стеді, олардың көңілін қалдыра- ды. Мұпдай жағдайда бала сабағын дайыидамаптын, мұғалімге сенбейтін болады.