V тарау жеке адам психологиясы

§1. Жеке адам туралы түсінік

Жске адам — әлеуметтік қатынастармеп саналы іс* • ірекетті жүзеге асырушы, нақты қоғамныц мүшесі, өзін ".іекалардап ажырата білетін, өзінің кім екснін түсінс- іін ееі кіргеи ересек кісі. Лдам қоғамнан гыс, тәуелсіз "мір сүре алмайды. Өііткені онын тәні де, жаны да ай-

н. і і.ісындагылармеп қарым-қатынас жасау үстінде, тек ■ і іеуметтік әсер жағдайында ғана адам кісілік мән- мнгыиага не болады. Адам санасының дамып, өеіп же- гілуі оныц ортасымен (от басы, мектсп т. б.) тыгыз

о. ііі.іанысты. Әлеумет әсері тимейтін, әлеуметтік құрық- і.ні іііыгып кететін сшбір адам болмақ емес. Сондық- і .мі а іам психологиясын дүрыс ұгыну үшін, ец алдымен, "ііың әлеуметтік жагдайын, ягни оныц қандай ортаныц "КІ.іі екендігіне, сондай-ақ оның қандай көзқарасы, и.іпым-сенімі, бағыт-бағдары, білімі меп іс-тәжірибесі, нкем бейімділігі, нақты кәсібі, білімі бар екендігіне на- нір аударуымыз қажет. Осы айтылғандар жөніндс мағ- .■ңмат алғанда гана біз оның психологиясы жайлы .мды-копті пікір білдіруге мүмкіндік аламыз. Ғ.р жетін, еі білетін кісінің өмір жолын, үстаган багытын білдіре- 1111 мотивтер (түрткі, себеп) көп.

§2. Жеке адам психологиясы туралы теориялар

Жеке адам, оііың мүқтаждықтары туралы теорнялар "ге ерте кезде, Грсцняда пайда болған. Ең әдепкі кезде

п.міда болып жайылған теорняның бірі — материалистік іеория, мұиы жақтаушылар Греция философтары \риеіарах Эпикур. Бүл теорня бойынша, адамныц әре- м ггері, қылықтары, оныц жагымды сезімдерге ұмтылып, м іарды қайтарып тастаумен байлапысты. Олардыц ай- іүы бойынша, ада.м өзініц тұрмысында, тіршілігінде әр- і..1111а11 да жагымды сезімдерді тудырын, сол сезімдер үніін дрекет ету, соған үмтылу, жағымсыз сезімдерді коюга талпынады. Бұл теорияны жақтаушылар 18- і асырдагы француз материалист-ағартушылары болып габылады. Олар жағымсыз сезімдерге қарсы шыгып, іүппепіц ец қызығы ешбір алацсыз өмір сүріп, дүнненіц бар қызығыи көріп калу, сол себептен адамдар өздері-

95

ің тұрмысьшда жагымды ссзімдерге көбірек ұмтылып, оларды қайтарып тастауы керек дейді.

Француз психологтары мұқтаждық туралы физиоло- гиялық теорияға негіз салды. Бұлар адамиың мұқтаж- дықтары тәиде болатыи түрлі биологнилық жәис фи- зиологиялық ағымдармен байланысты, мұқтаждық адам- ның тәніиде болатын биологиялық жағдайларды санадап өткізіп танпды дейді. Бұл биологиялық теорпя, олар еш уақытта адамның мұқтаждыгып биологиялық, физиоло- гиялық агымдарға апарып теңсуге болмайтындыгын ес- кереді.

Сексуалдық тсория. Иемістің оқымысты психоналнс- гік-психоневрологі 3. Фрейд (185(> 1939) адамиың мұқ-

гаждықтарын ынтығуларға, ягпи құмартуларга апарып теңейді. Оның айтуынша, адамиың екі гүрлі ынтығулары болады. Бірі — сексуалдық, ягни жыныстық ынтыгу; екіншісі — «меидік», яғни өзін-өзі қоргауга ынтыгу. «Мен- дік», яғни өзін-өзі қорғауға ынтығуы сексуалдық ынты- гудан кейін панда болады. Ол адамның өзін-өзі қор- ғануына, өзінің өмір сүруіне керекті ынтығу болып есеп- теледь Фрейдтің айтуынша сексуалдық, яғни жыныс құмартулары өте ерте кезде пайда болады. Олар адам- ның әрекеттерінің, қылықтарының барлыгына негіз бол- лып, соларды басқарып отырады. Адам қасиеттері материалдық және руханн қажет болып екіге бөлінеді.

Адамда екі түрлі күш бар: бірі — бнологиялық күш, ол жыныс ынтығуы, екіншісі — элеуметтік. Біріншісі — санасыз, екіншісі — саиалы. Осы екі куштің арасында күрес болады. Бірақ күресте биологнялық, санасыз күш жеңіп шығады, себебі — ол сапалы күштен ертерек пай- да болып, оның бпологиялық жағы күштірек болып, адамды басқарып отырады.^ Адамның жыныс ынтығу- лары, яғни құмартулары өте ерте кезде пайда болып, бірнеше ксзеңнен өткен. Мысалы, емшектегі балалардың да өзіне лайықты жыныс ынтығулары болады. Мұны баланың аиасының емшегін емуінен байқауға болады. Ме болмаса, жас балалардың жыные мүшслерін снпаса, оларда жағымды сезімдер пайда болады. Екінші кезең- де балалардың жыныс ынтығуы, өздерінің жеке тән мүшелерімен байланысты көрінеді. Бала өзінің тэніне, тән мүшслерінің сұлу көрксмдігіне құмартады, бұларды бір түрлі әусс көріп, өзін-өзі жақсы көре бастайды. Үшінші кезеңде баланың ынтығуы басқа жеке заттарга беріледі. Бала түрлі заттарды, болмысгарды жақсы кө-

96

>ііі, соларға құмар болып, ынтығып отырады. Төртінші кс.теиде балалардыц ымтығулары өзіие қарама-қарсы /кынысты адамдарға беріледі. Мундай балаларда кәдім- і ідеіі жыныс сезімдері ояна бастайды.

'Фрейдтіц айтуынша, ыптығу іштен туады, ол биоло- гнилық, яғни адам тәпіне ерте бастан берілген, өзінен-өзі п.тііда болып отыратыи күш. Бұл күш еш уақытта сырт- қы жағдайдың әсерінеи пайда болмайды. Сөйтіп Фрейд- піі геориясы бойынша, адамныц жыныс ынтығулары о.трлық әрекеттеріне негіз болып, оларды басқарып оты- рады. Өйткені ол әлеуметтік дамудың жемісі емес, бпо- логиялық дамудың жемісі, адамның әрекетін мұқтаж- дыктары меңгермейді ынтығулары меңгеріп отырады,— тейді. Құмарту, ынтығу жайлы тағы бір теорияда адам .ірскеттерінің негізі оның санасы, ойы, көңілі, қылығы, еркі тағы сол сияқты психикалық күйі делінеді.

Пеміс психологы Курт Левин (1890—1947) адам сыртқы дүниедегі оеер етуші заттардың ықпалында бо- іып, еріксізден-еріксіз әрекст етеді дейді. Егер адам- ның алдында суы бар графпн тұрса, сол су адамга бір түрлі әсер етіп, өзіне тартады, адам еріксізден барып суды ішетін болады. Лдам сыртқы осер етуші заттар- дың құлы солардың ықпалында ғана болады деген түжырым айтқан.