Құрастырушылардан

Оқырмандарға ұсынылып отырған «Жалпы психология» оқу құралының авторы Төлеген Тәжібаев (1910-1964) психология, педагогика ғылымдары саласында жоғары ғылыми атақтарға (профессор, доктор, академик) ие болған тұңғыш қазақ ғалымы. Әрине, халқымыздың сан ғасырлық тарихында тәлім- тәрбие мәселелері жайлы сындарлы сыр айтқан ғұлама ғалымдар аз болмаған. Бірақ теориялық ғылым болып табылатын психологияның орны бір басқа. Психология ғылымы жайлы сөз қозғағанда алдымен аузымызға Шәкәрім Құдайбердіұлының (1856-1931) есімі оралады. Бұл кісі 1919 жылы қазақ тіліне аударылған «Психология» кітабына лицензия жазғаны белгілі болып отыр. Кезінде дербес ғылым ретінде бой көтерген психологияның дамуына бір сыдырғы үлес қосқан қазақ зиялыларының қатарына Ш.Әлжанов, С.Қожахметов, С.Балаубаев, Ә.Сыдықов, М.Мұқановтарды жатқызуға болады. Бұл жерде Жүсіпбек Аймауытовтың (1889-1931) орны ерекше. Ол бас-аяғы 5-6 жылдың ішінде «Тәрбиеге жетекші» (1924), «Жан жүйесі және өнер таңдау» (1926), «Психология» (1926), «Комплексті оқыту жолдары» (1929) атты кітаптарды жарыққа шығарды. Оның психологиядан жазған еңбектері бүкіл кеңестік түркі тілдес халықтар тілдеріндегі бірден-бір алғашқы туынды. Өйткені ғасырымыздың қырқыншы жылдарға дейін әзірбайжан, өзбек, түрікпен, қырғыз, башқұрт, т.б. тілдерде мұндай қолтума еңбектер болған емес.

Ұлы Отан соғысынан кейінгі 50 жыл көлемінде психология ғылымы саласында көптеген төл еңбектер жарық көрді, дәріс бағдарламалары мен методикалық басылымдар, терминологиялық сөздіктер, библиографиялық көрсеткіштер шықты, аударма еңбектері де баршылық. Халқымыз егеменді, тәуелсіз ел болып жатқан тұста психология ғылымының ұлттық щеңберде өркен жаюы ерекше құптарлық іс. Мәселен, 1992-1993 жылдар ішінде «Ұлттық психология», «Медициналық психология», «Қазақ тәлімінің тарихы», «Қызықты психология» т.б. кітаптар жарық көрмек. Әлемдік психологияның көрнекті өкілі Л.С.Выготскийдің (1896-1934) «Бала психологиясы» дейтін еңбегі де тұңғыш рет қазақшаға аударылып, жарық көрмек. Республикамызда психолог кадрларын даярлау ісі де жолға қойылуда. Болашақ психологтар республикамыздың халық шаруашлығы мен мәдениетінің сан саласында қызмет істейтін болады. Осындай мамандарды бөбектер үйлері мен жетімдер пансионаттарындағы мыңдаған қазақ бүлдіршіндері (олардың 12 мыңдайы мектеп жасына дейінгідер) күтіп отыр. Өйткені, мемлекетіміз бұларға психолог мамандарын ұстауға арнаулы штат бөлген. Келешекте, әрине, психологтар әр мектепте де болатыны белгілі. Бірақ та Қазақстанда үш мыңдай мектептің бар екенін ескерсек, оған сонша психолог керек екен. Әзірше Қазақстанда маман психологтар саусақпен санарлықтай. Сондықтан, жан бапкерлері қазақтың көзі мөлдіреп, жаутаңдап отырған қаракөз бүлдіршіндеріне ерекше қамқорлық жасап, ұрпағымыздың тегі мен тілін, діні мен ділін біліп, мәңгүрт болып қалмауына көмектесетін, оларды адамгершілігі мол, иманды, қайырымды, елгезек, ақкөңіл адам етіп қалыптастыруға қазақтың психология саласындағы тұңғыш академигі Т.Тәжібаевтың «Жалпы психология» атты кітабының маңызы зор болмақ.

Жиырмасыншы жылдары Шымкент педтехникумында Ж.Аймауытовтан дәріс алған Т.Тәжібаев қазақ психологиясының екінші бір ірі өкілі еді.

1910 жылы қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысында Арыс ауданы (бұрынғы Сырдария губерниясы, Қараспан болысының 9-ауылы) дүниеге келген. 1917 жылдың аштығы мен індеті Тәжібаевтар жанұясына да оңай тимеді. Жеті жасар Төлеген әке-шешесінен, туған-туысқандарынан айырылып, тұл жетім қалды. Арыс теміржолшысы, ақпейіл, қайырымды жан И.Ф.Қабанов кездеспегенде оған жарық дүниені көру екіталай болатын. Үй іргесінде аштықтан әлсіреп жатқан баланың аузына су тамызып, өлімнен арашалап, бесінші баласы етіп тәрбиелеу- тек нағыз адамдардың қолынан ғана келерлік іс.

Төлеген көп кешікпей мектепке барып сауатын ашты, сабақты өте жақсы оқыды. Кейін балалар үйінде тәрбиеленді. Шымкент педтехникумын қздік бітіріп, бірер жыл қызмет істегеннен кейін, Мәскеудің Н.К.Крупская атындағы коммунистік академиясына жолдама алады. Төлеген осы оқу орнындағы мектеп бөлімін 1935 жылы бітіріп шығады да, сол жылы психология кафедрасына оқуға қалдырылады. 1939 жылы Ленинградта белгілі кеңес психологы А.В.Виденовтың жетекшілігімен «К.Д.Ушинский- Ресейдегі педагогикалық психологияның негізін салушы» деген тақырыпта кандидаттық дисертация қорғап шығады. Дисертацияның ресми оппоненттері профессор Ш.Ганелин мен Б.Ананьев оның еңбегін өте жоғары бағалайды. Кейін бұрынғы КСРО Педагогикалық ғылымдар академиясының толық мүшесі болған профессор Б.Ананьев Тәжібаевтың сондағы зерттеулері жөнінде былай деп жазды: «Тәжібаев психология тарихында тұңғыш рет Ушинскийдің педагогикалық теориясын психологиялық негіздері жөнінде мәселе көтерген. Ол орыстың ұлы педагог ғалымына шынайы сүйіспеншілікпен қарап, оның мұрасын асқан мұқияттылықпен терең зерттей алған.»

Жастайынан қалыптасқан зор ұйымдастырушылық қабілетінің арқасында оған 40- жылдардың өзінде-ақ аса жауапты қоғамдық-мемлекеттік, дипломатиялық қызметтер атқаруға тура келді. Мәселен, 1940 жылы республика Оқу халық комиссарының бірінші орынбасары қызметінен жоғарылатылды. Кейінірек Қазақ КСР Оқу халық комиссары болып тағайындалды. 1941 жылдың күзінде, 31 жасында ол Қазақ КСР Халық Комиссарлары Кеңесі төрағасының орынбасарлығына көтерілді. Осы қызметте Төлеген 1944 жылдың тамызына дейін болады. Мұнан кейін Тәжібаев Қазақ КСР Сыртқы Істер Министрлігі болып тағайындалды. Сонымен қатар 1948-1954 жылдар арасында Қазақ Мемлекеттік университетінің ректоры болып істейді. 1954 жылдың қазанында Төлеген Тәжібаев Қазақ КСР Министрлер кеңесі, төрағасының орынбасары қызметіне қайтадан тағайындалды. Т.Тәжібаев біраз жыл дипломатиялық қызметтерде де болды. 1955-1958 жылдары Біріккен Ұлттар Ұйымына кеңес делегациясы басшысының орынбасары, 1956, 1957 жылдары делегация мүшесі, ал 1957-1961 жылдары дипломатиялық қызметке ауыстырылып, КСРО елшісі ретінде Үндістанда болды.

Т.Тәжібаев 1938-1964 жылдары ҚазПИ мен ҚазМУ-де доцент, профессор, кафедра меңгерушісі болды. Осы жылдар ішінде оның қаламынан бірнеше монографиялар, жүзге жуық ғылыми мақалалар жарық көрді. Бұларда психология мен педагогиканың теориясы мен тарихы, мораль, этика мәселелері Қазақстандағы педагогикалық, психологиялық ой-пікірдің даму жолдары туралы жазды. Ол 1949 жылы профессор атағын алды, ал 1954 жылы Қазақ КСР Ғылым академиясының толық мүшесі болып сайланды.

1939-1940 жылдары «Халық мұғалімі» журналының беттеріндегі жарияланған мақалаларында сол кездердегі психология ғылымының көптеген теориялық көкейтесті мәселелері сөз болды. Мұнда классикалық психологияның тарихы, оның дамуы, қалыптасу жолдары жан-жақты таудауға алынды. Оқулық стилімен жазылған бұл мақалалар қазақ мұғалімдерінің психология ғылымы саласында тиянақты да толық білім алуына көп көмегін тигізді. Төл тілімізде психологиялық еңбектер жазу арқылы Тәжібаев бұрын әр жерде шашырап, белгілі жүйеге түспей жүрген қазақша психологиялық терминдерді белгілі қалыпқа түсіріп, олардың ғылыми бет пердесін көрсете алуына мүмкіндік берді. Төлегеннің осы мақалалары психология ғылымының қазақ топырағында шешек атып, гүл жаруына, қанаты қатайып, бұғанасының беки түсуіне, сөйтіп ірге тасының берік қалануына ерекше ықпал жасады.

Тәжібаев еңбектерінің біразы халқымыздың ғұлама перзенттері Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаевтардың психологиялық және педагогикалық көзқарастарын зерттеуге арналған. Ол, әріресе, Абайдың психологиялық көзқарастарын көп жылдар бойына сарыла зерттеген еді. Бұл жөнінде бірнеше еңбектер жазды. Осылардың ішіндегі қомақтысы – 1965 жылы «Қазақстан» баспасынан академик С.Бәйішевтың алғысөзімен шыққан «ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстандағы педагогикалық ой-пікірдің дамуы» атты монографиясы. Бұл ғылыми еңбегінде Тәжібаев Абайдың саяси-әлеуметтік, философиялық көзқарасына жан-жақты талдау жасай келіп, оның психологиялық ойлары мен пайымдауларына көп тоқталады. Ғалымның тұжырымдауынша, Абай тек асқан ойшыл, кемеңгер, ақын емес, ол сонымен бірге қазақтан шыққан ірі философ, ол психологиялық білімдер жүйесін туған халқына насихаттаумен айналысқан ғұлама. Байырғы қазақ тілінің сарқылмас бұлағына сусындай отырып, Абай ұлттық психологиялық ұғымдардың негізін қалады. Ол- қазақтың жазба әдеби тілінің негізін қалаумен ғана шектелмей, сонымен қатар ұлттық философиялық және психологиялық білімдер саласына қатысы бар ұғым түсініктерді саралап, бұлардың ғылыми жағынан пайымдалуы жолында тер төккен адам.

Абайдың психологиялық көзқарастары жайлы кезінде Тәжібаев жасаған түйіндер соңғы кездері жүргізілген зерттеулерде одан сайын тереңдетіле, айқындала түсті. Абай еңбектерінде келтірілген психологиялық ұғымдардың көпшілігі өздерінің ғылыми мәні жағынан қазіргі психология ғылымында қолданылып журген атаулардан оншама алшық кетпейтіндігі байқалады. Т.Тәжібаевтың Абайдың психологиялық мұралары жөніндегі болжамдары мен пікірлерінің ғылыми тиянақтылығын кезінде, кешегі Кеңес Одағының психологтары жақсы бағалаған еді. Мәселен, сол кездегі көрнекті психология тарихының өкілі М.В.Соколов: «Қазақтың әдеби тілінің негізін қалаған Абай Құнанбаевты психологиялық жағынан зерттеу басталды, мұны алғаш қолға алушылардың бірі Тәжібаев болды»,- деп жазған.

Т.Тәжібаев- ұлттық мінез бен этнопсихологияға, қазақ халқының этнопедагогикалық мұрасына байланысты да қалам тартқан ғалым. Мамандығы бойынша психолог бола тұра Төкең, әрісесе, халқымыздың педагогикалық ой-пікір тарихын зерттеу ісінде өзін аясы кең, алымы қарымды, білімі мол ғалым екендігін байқатты. Оған 1962 жылдың желтоқсанында Ленинград пединститутының ғылыми Кеңесінде қорғаған «ХІХ екінші жартысындағы Қазақстанда халық ағарту ісі, мектеп пен педагогикалық ой- пікірдің дамуы» атты докторлық диссертациясы дәлел бола алады. Ол осы тақырыптың төңірегінде кейінірек екі үлкен монография жазды, кейін бұлары өз алдына жеке кітап болып басылып шықты.

Ғалымның жарқын бейнесі жайында осындай ой тербете отырып, оның тамаша ұстаздығымен қатар күміс көмей, жез таңдай шешен болғандығын да айта кеткен жөн. Тәжібаев ширек ғасырдай уақыт бойына Алматының жоғарғы оқу орындарында психология, педагогика пәндерінен дәріс берді деп жоғарыда айттық. Оның лекциялары мазмұны жағынан аса терең, ғылыми өріс өте кең, тыңдаушысына өте әсерлі болатын. Тәжібаевтың ойлау, сөйлеу мәдениеті аса жоғары еді. Ол өз лекциясының сырттай жұп-жұмыр болуына құмартпай, жинақы, арқауы берік, ауқымы кең, мейлінше мазмұны терең болуына баса назар аударатын. Оның байсалды, биязы да майда қоңыр даусы тыңдаушыларын тез баурап алып, жұртты әр сөзін ұғып алуға ынтықтырып отыратын. Ғалымның осы өзгеше қасиеті жайында оның бала кезінен бергі жан жолдасы, профессор Мәулен Балақаев былай дейді: «Үлкен педагог, әрі дипломат академик Төлеген Тәжібаевтың жүзі қандай жарқын болса, ойы да сондай айқын, сөзі де сондай майда, сыпайы әрі салмақты болатын. Біреумен сөйлесе кеткенде, оның сөзінен білімді, мәдениетті адам екені бірден сезілетін. Алғашқыда әдемі көрінетін кейбіреулермен жақындаса келе бұл қасиеттер олардың бойынан дарымағандығын, әлгі әдептілігінің жасанды, бірде олай, бірде бұлай болатыны аңғарылатын. Төлеген Тәжібаевтың ізеттілігі оның әбден қанына сіңген табиғи қасиеті еді».

Төлеген Тәжібаевтың жетекшілігімен онға жуық адам кандидаттық диссертация қорғады, өзі талай диссертанттың ресми оппоненті болды. Республикада 1962-1994 жылдарда өткізген педагогоикалық-психологиялық конференциялардың ойдағыдай өткізілуіне көп атсалысты, Жоғары және арнаулы орта білім министрлігінің жанындағы ғылыми- методикалық кеңестің төрағасы болды.

Оқу құралы ретінде жарық көріп отырған бұл еңбек оның 40-50-жылдары қазақ (ҚазПИ, ҚазМУ) студенттеріне қазақ тілінде оқыған лекцияларының негізінде құрастырып отыр. Мұнда психологияның сол кезеңде қол жеткен жетістігі біршама толық баяндалады. Бұл еңбек 1940-1946 жылдары жарық көрген проф.с.л.Рубинштейннің «Основый общий психологии» (1990 жылы қайтадан 2 том болып басылып шықты) атты еңбегіне ұқсас, классикалық психологияқ негізгі қағидаларынан мағлұмат беретін тіліміздегі төл туынды. Мұнда осы ғылымның тарихына қатысы бар біраз мәселелер де сөз болады. Бұл айтылғандар еңбектің «Психология ғылымының пәні» деген бөлімінде баяндалса, қалған тарауларда «жеке адам» (кісі, тұлға) және оның іс-әрекетінің психологиясы, адамның негңзгң жан қуаттары: түйсіну мен қабылдау, зейін мен елес ес, ойлау мен сөйлеу, қиял, сезім мен ерік- жігер, сондай-ақ кісінің жеке дара ерекшеліктері (темперамент, мінез, қабілет) ғылыми талдуаға алынады. Кітаптың кейбір тарауларында («Психология ғылымының пәні», «Түйсіну», «Қабылдау» т.б.) аталмыш мәселелер біршама толық баяндалған, ал оның кейбіреулері өте ықшам, тезис күйінде айтылғаны байқалады. Бұл айтылған жайт «қиял», «темперамент», «мінез», «қабілет» дейтін тарауларда ерекше байқалады. Біздіңше, мұның себебі: автор көп жылдар бойында мемлекеттік жұмыстармен айналысқаннан, бәрін тәптештеп жаза беруге уақыты жетпеген болуы керек. Сондықтан ғалым архивінен «Сөйлеу пасихологиясы» дейтін тарау табылмағандықтан, бізге оны өзіміз жазуға тура келді.

Осы айтылғандарды оқырман қауым еске алулары тиіс. Соңғы кездері психологиялық дәріске жеке тарау болып енген «Ұжым психологиясы», «Қарым-қатынас психологиясы» секілді тараулар мұнда басқа тақырыптармен жол жөнекей сөз болған. Мәселен «қарым-қатынас» категориясы жайлы мәліметтер «Жеке адамға» арналған тақырып ішінде ішінара баяндалады. Ал дағды мен әдет туралы мәлімет қазіргі кездегідей «Іс-әрекет психологиясы» атты тараумен бірге берілуі, ғылыми жүйелілігі жағынан көңілге ұялайды. Жалпы дәрістің құрылымы қазіргі оқулықтар мен оқу құралдарынан айта қаларлықта й ерекшелігі байқалмайды. Өйткені психологияның негізгі қағидалары өзінің құрылымы жағынан соңғы 60 жыл ішінде пәлендей өзгеріске түсе қойған жоқ. Өйткені, психологиялық дәрістер жылдар бойына оншама көп өзгеріске түсе қоймайтын математикамен, лингвистиканың классикалық курстарына ұқсас екендігін еске алғанымыз абзал.

Кітапты баспаға дайындауда біз негізінде автордың жазу стилін сақтауға тырыстық. Дегеенмен, уақыт-әр нәрсенің төрешісі дегендей, еңбек бұдан 50 жылдай бұрын жазылғаннан кейін, оған біраз редакциялық өзгерістер ( мәселен, қазіргі кезеңде қажетсіз деп танылғандары), қысқартулар енгізілді.

Кітапта сол кездегі терминдердің қазақша баламаларының алынуына байланысты бірен-саран ала-құлалықтар кездеседі. Бұлар жөнінде кітаптың тиісті беттерінде жол-жөнекей сілтемелер арқылы түсінік беріліп отырады.

«Жалпы психологияның» қосымшасында Т.Тәжібаев қазақ және орыс тілдерінде жарияланған ғылыми еңбектердің тізімі, сондай-ақ кейбір психология терминдерінің ескірген баламалары қазақ-орыс тілдерінде берілді. Бұлардың бәрі ғалымның психология саласындағы мұрасы жайында толық мағлұмат алуға көмектесетіні сөзсіз.

Бірінші бөлім

Психологияның жалпы мәселелері

І тарау Психология пәні. Тарихы мен маңызы

Психология ғылымының тарихынан

А. Жан туралы түсініктің дамуы

Психология ерте заманнан бері келе жатқан ғылым, мұның даму тарихына екі жарым мың жылдай болды. «Психология» термині гректің екі сөзінен тұрады: «псюхе»- қазақ тілінде «жан», «логос»-«сөз», «ұғым», «ой» деген сөздердің мәнін береді. Осы екі сөзді қоссақ: жан туралы ғылым деген мағына туады. Мұндай ұғым психология тарихында көп уақытқа дейін орын алып келген. Оны- жан құбылыстарын зерттейтін ғылым деп түсінген. Жан туралы осындай ұғым адам баласының, қоғамның өсіп-дамуының жоғарғы сатысында ақыл-ой қызметінің дене еңбегінен ажырап, екеуінің арасында айырмашылықтар туа бастаған кезде ғана жан туралы әр түрлі ұғым болған. Мысалы, ерте замандағы адамдар өздерінің дене мүшелерін, оларда болатын физиологиялық құбылыстарды ( жүрек қызметі, қан айналысы, демалу т.с.) жан деп түсінген. Себебі олар кейбір дене мүшелерінсіз күн көріп, тіршілік ете алмайтынын білген. Мәселен аяғы жоқ адамның тіршілік етуі қиын, баратын жеріне бара алмай, жауларын көргенде қашып құтыла алмайды. Ал егер қол болмаса тамақ тауып жей алмай, қару алып жыртқыш аңдарға қарсы тұра алмайтын еді. Аш адамда жағымсыз сезімдер пайда болып, көңіл күйі болмай, жөнді қызмет істей алмайды, ал тамағы тоқ адамның көңілі көтеріңкі болып, жағымды сезімдер туады, осыған орай олар кейде құрсақты да дан өрісі деп санаған. Адам тірі кезінде жүрегі соғып, қаны жүріп, дем алып тұрса, өлген соң бұл әрекет тоқтайтындықтан адамдар жүректің соғуын да, қанның жүрісін де жан деп білген. Сөйтіп, қорыта айтқанда жан туралы жұрт арасындағы ең алғашқы ұғым тұрпайы материалистік сипатта болған. Философия тарихында жан туралы мәселе талай өзгеріске түсті. Материализмнің ең алғашқы түрі Грецияның сол кездегі отары Ионияда, біздің заманымыздан бұрынғы VII ғасырдың аяғында VI ғасырдың басында пайда болды. Мұндай көзқарас ұсақ өнерлі кәсіптің, сауданың, ғылымның өсіп дамуымен байланысты еді. Ғалымдар дүние табиғат жайлы мәселелерімен шұғылданып, ерекше зейін қойып, анайы материалистік, диалектикалық көзқарасты дамытты. Дүниеден және қайдан пайда болды деген ой грек философиясының негізгі проблемасы болды. Милет қаласының ғалымдары Фалес, Анаксимен, сондай-ақ Гераклит дүниенің заттық негізі бар екенін айтты. Фалес жиһан кезіп, көп өмірін теңізде өткізгендіктен су ішіндегі өсімдіктерді, жәндіктерді зерттеп, сусыз ешбір тірі жәндік, нәрсе күн көре алмайды, онсыз дүние жоқ, дүние судан пайда болады деген. Сөйтіп ол жанды судың бір қасиеті деп ұққан. Анаксименнің айтуынша, дүниенің негізінде Апейрон деген бір дерексіз зат жатады, оның екі түрлі қасиеті бар (жылылық пен суықтық). Бұлардың қосылуынан су пайда болып, ол бара-бара құрғап, қатты заттарға айналады. Осыдан жер жиһанның кіндігі жер пайда болады. Дүниеде алғаш пайда болған жәндіктер де, адамдар да суда өмір сүріп, олар қысқыш бақа тәрізді болған. Анаксименде де Фалес сияқты жанның заттан пайда болатынын, оны заттың қасиеті екендігін айтады. Жан- Апейрон қасиеттерінің бірі. Оның айтуынша, дүние пайда болып, қайтадан бастапқы қалпына келу керек, ал бастапқы қалпы ұшы- қиырсыз, сондықтан, дүние шексіз қайтадан пайда бола береді. Анаксимен дүниенің негізі етіп ауаны алады. Оның ұғымынша, ауа ұшы-қиырсыз, бір орында тұрмайды, дүниені кезіп жүреді, оның болмайтын орны жоқ, ауасыз ешбір тірі нәрсе өмір сүре алмайды. Ауаның екі қасиеті бар: бірі- сұйықтығы- бұдан жылылық, от, күн сияқты нәрселер пайда болады, екіншісі- қоюлануы- бұдан жел, бұлт, су, жер сияқты заттар пайда болады; металдар ауаның қоюлануының жоғарғы түрі, жан- ауаның бір құбылысы, басқаша айтқанда заттың қасиеті. Жан денеге тәртіп ендіреді, ауа болса жерді ұстап тұрады. Гераклит Милет материалистерінің дүниеге көзқарастарынан әлдеқайда алға кетеді. Оның айтуынша, жүниенің негізі- от; алдымен от пайда болып, онан кейін дүниелегі басқа заттар пайда болады. Жан оттан шығады, ол оттың бір қасиеті. Гераклиттің дүниеге көзқарасы анайы диалектикалық көзқарас еді. Оның айтуынша, дүниедегі құбылыстар бір орында тұрмайды, өсіп, өніп, пайда болып, өзгеріп, құрып отырады. Мәселен, бір түскен өзен суына екінші рет түсуге болмайды, себебі екінші рет түсем дегенше ол су ағып кетіп, оның орнына басқа су келеді. Сол сияқты дүниеде де еш нәрсе бір орнында тұрмайды, бір қалыпта тұрмайды, бір түрден екінші түрге үнемі ауысып өзгеріп отырады. Гераклиттің айтуынша: «...тұтас бірлікті, дүниені құдайдың ешқайсысы немесе адамдардың ешқайсысы жасамаған, ол заңды түрде тұтанатын және сенетін мәңгілікті тірі от. Барлық нәрсе ағып, жоғалып өзгеріп отырады. Даму қарама- қарсылық күштердің күресінен пайда болады. Пайда болған зат аяқсыз құрып кетпейді. Жан- жанып тұрған от, адам өлгенде оның тәні жаннан айырылып суынады. Адам ақылы сол оттың болуымен байланысты. Ұйқы кезінде біз қиял дүниесіне шарықтаймыз. Біздің жер- жиһанмен ақыл арқылы байланысымыз кейбір жағдайда бұзылады, ұйқы уақытында біздің сыртқы сезім мүшелеріміз әрекет етпейді. Мас адамның ақылынан адасқандығын оның өзінің жанының отына шарап құйғандығынан деп түсіндіруге болады. Сөйтіп Милет материалистерінің де, Гераклиттің де, Иония философтарының да жанға байланысты көзқарасы тұрпайы материалистік тұрғыдан болды. Олар жанды материяның қасиеті деп ұқты. Иония философтары дүние тұтас, оның жеке бөліктері бір- біріне тығыз байланысты деп түсінді. Дүниедегі заттар мен құбылыстар бір- бірен байланысты болады, олар дамып, өзгеріп отырады деп түйіндеді.

Ежелгі Грецияда жан туралы материалистік көзқарасты мейлінше жақтағандардың бірі Демокрит (460-470). Оның айтуынша, дүниеде атомдар мен бос кеңістіктер ғана бар. Атомдар- материяның бөлінбейтін бөліктері. Олар мәңгілік өзгермейді, үнемі қозғалыста болады. Оларды бір- бірінен түрі, көлемі, жағдайы, орны арқылы ғана ажыратуға болады. Жан өте ұсақ, шар тәріздес атомдардан құралған. Адамның түйсіктері айналадағы заттардың көшірмесі, бейнесі, сәулесі. Түйсік пен ойлау сыртқы заттардың бейнелері, олар заттардың әсер ету нәтижесінен пайда болады, бұл бейнелерде көз көрінбейтін ұсақ атомдар. Демокритке қарама-қарсы көзқарасты ежелгі Грецияның белгілі объективтік идиалисі Платон (427-347) дамытқан. Оның айтуынша, екі дүние бар: бірі- сезілетін заттар дүниесі (бұл жалған дүние), екіншісі- идеялар дүниесі (ақиқат дүние). Идеялар барлық нәрселердің негізінде болады. Заттар- идеялардың көлеңкесі. Идея- мәңгі, зат- өтпелі, ол пайда болып, өзгеріп, құрып отырады. Заттар жеке, жалқы елестеулер арқылы пайда болады да, идеялар жалпы ұғымдар арқылы бейнеленеді. Идеяларды түйсік арқылы емес, ақыл, ұғым арқылы ғана ақиқат түрде тануға болады. Осы айтылғанға орай, Платон мынадай бір мысал келтіреді: Сіздің алдыңызда үлкен үңгір бар. Сіз үңгірдің түбіне қарап тұрсыз. Артыңызда үңгірдің есігінен азырақ жерде от жанып тұр дейік, үйгірдің есігінен, жанып тұрған оттың аралығынан түрлі нәрселер (адам, хайуан т.б.) өтіп жатады. Оларды сіз көрмейсіз, себебі олар- идея, сіз олардың үңгірдің түбіне түскен көлеңкесінен ғана көресіз. Сол сияқты адамның күнделікті көріп жүрген заттары да- идеялар, яғни ақиқаттық зат емес, тек қана олардың формасы, көрінісі, бейнесі. Платон «Федон», «Мемлекет» дейтін шығармаларында жан деген не, оның қасиеттері қандай, адам өлген уақытта оның жаны қайда кетеді деген мәселелер жөнінде сан қилы сөз қозғайды. Оның айтуынша, жан алдымен идеялардың арасында болып, онан соң тәнмен біріккен. Платон өзінің жан туралы ілімін тәрбие және қоғам тіршілігіне таратқысы келді. Мысалы, ол жанды үш бөлімге бөліп, бұларға сәкес этиканың және қоғамдағы таптардың түрлерін көрсетті.

Психология (жанның бөлімдері)	Этика	Социология (қоғамдағы топтар)
Ақылды жан Ерікті жан Сезімді жан	Даналық Ерлік Көнбістік	Философтар Жауынгерлер Диқандар және қолөнершілер

Ежелгі заманның данышпан ойшылы, ғұлама ғалым, философ Аристотель «384-322» жан туралы ілімді дамытып, оны бір жүйеге келтіруге көп еңбек сіңірген. Аристотель Платонның шәкірті болғанымен, ұстазының идея туралы идиалистік теориясын мойындамады, оған қарсы пікірлер айтты. Аристотельдің айтуы бойынша, идея өздігінен дербес өмір сүрмейді, заттармен бірге болып, ылғи да соларға бейімделіп отырады. В.И.Лениннің айтуынша, таным мәселесінде Аристотель идеализм мен материализм арасында ауытқып жүрген. Дүниенің негізінде қозғалмайтын, оны бірінші рет қана кимылдататын және дүниенің ақырғы мақсаты құдай болады дейтін, объективті идиализмді жақтағанымен аристотель дүниетаным теориясында материалистік көзқараста біртабан жақынырақ болған. Аристотель Платонның айтқанына қарсы білім- сезімдік дүниеден пайда болады, дүниені қате, теріс тану, сезімдік тәжірибенің қорытындыларын теріс түсінуден шығады деген пікір айтты. Ол жан мен тән бірігіп өмір сүреді, бұл екеуін бір- бірінен ажыратуға болмайды деді. Тән- материя, жан- форма, материясыз форма болмайды, тән жанның өмір сүруіне керекті шарт. Бірақ жан болмаса да форманың өзінде де әрекеттердің болуы мүмкін.

Аристотель жанның үш түрін ажыратты. Оның бірі- өсімдіктердің жаны, екіншісі- хайуанаттардың, үшіншісі- адамдардың жаны. Бұл екі түрден басқа, ойлану, дүниетану үшін ақылды жан болады. Өзінің жан туралы ілімінда Аристотель адам жаны мен жануарлар жанының арасында сапалы айырмашылықтың бар екенін айтты. Ол өзінің психологиялық көзқарасын, яғни жан туралы ілімін педагогткамен байланыстырғысы келді. Мәселен, жоғарыда көрсетілген жанның түрлеріне сәйкес тәрбиенің де түрлі салалары болатынын айтты. Оның айтуынша, дене тәрбиесі- өсімдік жанымен, адамгершілік тәрбиесі жануарлар жанымен, ақыл-ой тәрбиесі- адам жанымен байланысты болады екен. Аристотельдің түсінігінше, жан жоқ жерде өмір жоқ, жан мен тән бірігіп өмір сүреді, жан мен тәннің бірлігі ақиқат. Өмір сүрудің қандай түрі болмасын, оның негізі- іс- әрекет, даму. Адамның әр түрлі жан әрекеттері бар, олар ойлау, дүниетану және ерік- жігер. Адамның ең жоғарғы жаны- ақыл, одан даналық, құдайды танушылық шығады. Құдай- дүниенің негізі және оның ақырғы мақсаты. Оның бұл пікірлері объективтік идеализм принциптерімен астарласады. Аристотель психология тарихында жан туралы ұғымды алғаш рет жүйеге келтірді. Сөйтіп ол психологияның атасы дейтін атаққа ие болды. Кейбір зерттеушілердің айтуынша, Аристотель өлгеннен кейін оның шәкірттері, ізбасарлары өз ұстазының барлық айтқандарын, жазғандарын жинап, екі кітап етіп шағарған. Оның бірінен «физика» деп ат қойған. Бұған барлық материалдық дүниеге қатысты сөздер жинастырылған, ал екінші кітаптың аты «метафизика», яғни физикаға қарсы деп аталып, оған Аристотельдің жан, рух, ақыл-ой туралы айтқандарын енгізген деген сөзі бар.

Замана ағымында психология ғылымының дамуында айтарлықтай жаңалықтар бола қойған жоқ. Бұл дәуірдегі философтар мен психологтар Аристотельдің психологиялық ілімін өздерінше өзгертіп, қосымша енгізген болды. Бірақ мұнымен сол кездегі метафизикалық психологияның негізгі принциптері өзгерген жоқ. Орта ғасырларда мәдениет пен ғылым атаулының тоқырағаны психология ғылымының дамуына да әсер етті. Тіпті, психология үстем таптардың, дүние дін иелерінің қолында, еңбекші халықтарды жаншу, олардың көзін бояп, алдап-арбап, қанау үшін пайдаланатын идеологиялық құралдың біріне айнала бастады. Психологияда адамның жан дүниесінің ғылыми негізінде зерттеудің орнына, тек қана жан деген не, оның қандау қасиеттері бар, адам өлгенде онымен бірге жаны да өле ме, жоқ па, егер өлмейтін болса ол қайда кетеді, қандай адамның жаны жұмаққа, қандай адамның жаны тозаққа барады, бір иненің ұшына неше періште отыра алады немесе бір иненің көзінен бірден неше періште өте алады дегендей құрғақ ешкімге керексіз мәселелермен шұғылданатын ғалымдар көбейе түсті. Мұндай психология- жанды материя мен ешбір байланысы жоқ, абсолюттік ұшы- қиырсыз, еш уақытты өзгермейтін субстанция (негіз) деп білді. Олар жалаң оймен ғана жанның маңызын танып білмекші болды.

Метафизикалық психология- нақты өмірмен байланысы жоқ, тәжірибеге сүйенбейтін, тек қана құрғақ оймен шұғылданған схоластикалық философияға негізделген еді.

Ә. Рационалистік психология

XVII ғасырда француз ғалымы Рене Декарт (1596-1650) рационалистік психологияның негізін салды («рацио»- латын сөзі, қазақша «ақыл» деген мағынаны білдіреді). Рационалистік психология- дүниетану мен ақиқат білім алудың жалғыз ғана дұрыс жолы- ақыл-ой деп есептеді. Декарт дуалист (латынша «дуа»- қазақша екі деген сөз), яғни дүниенің қос негізі бар деп уағыздаушы ғалым. Декарттың айтуынша, дүниенің қос негізі бар: ол материя мен ойлаушы жан. Материя кеңістіктен орын алады, оның өлшемі, белгілі салмағы болады. Ал жан- рухани нәрсе, кеңістіктен орын алмайды, өлшенбейді, салмағы болмайды. Материя мен жан бір-біріне қарама-қарсы: бірімен бірі ешбір байланыспайды, екеуі қатар жүрмейді, бірі барында екіншісі болмайды, әрқайсысы өз алдына жеке өмір сүрмейді.

Декарттың дүниеге, жаратылысқа, ондағы сан алуан құбылыстарға көзқарасы материалистік көзқарас. Ол жанды рухты жаратылыстану ғылымдарымен түсіндіруге тырысты. Декарт сондай-ақ физика ғылымын материалистік жолмен танып, алға басуына да көп еңбек сіңірді. Бірақ оның материализмі шолақ, аяқталмаған материализм болды; жан, рух мәселелерін түсіндіруге келгенде ол идиализмге бой ұрды. Декарт метафизикалық психологияның шеңберінен шыға алмады. Өзі де схоластикалық қателерге ұрынды. Әйтсе де ол адамның психологиялық әдеттерін, сана құбылыстарын зерттеудің керектігіне ерекше көңіл бөліп бұл жөнінде өзінен кейінгілерге жол салып кетті. Оның психология ғылымына сіңірген еңбегі- жануар психикасының рефлекстік сипатта болатынын, оның тәнмен байланысты жақтарын көрсеткені болды. Бірақ, адамның жан дүниесі туыстан пайда болады дейтін қате пікірді уағыздады. Ол Аристотельдің «жан- өмірдің принципі» деген қағидасының орнына «жан-сананың принципі» деген ұғымды алға тартты.

Б.Эмпирикалық психология

Капитализнің пайда болып дами бастауы, әсіресе, жаратылыстану ғылымдарының өрістеп алға басуына себепші болды, Ғылым атаулы тұрмыспен байланысып, тәжірибелі ғылымдарға айнала бастады. Осындай тәжірибелі ғылымдарға негіз салған ағылшынның белгілі философы Бэкон болды. Орта ғасырдағы схоластикалық әдістерге қарсы шығып, Бэкон ғылымда индуктивтік әдісті дамытты. Бұл әдіс бойынша дүниетану, оны зерттеу жолы жай құбылыстардан күрделіге, оңайдан- қиынға, жақыннан- алысқа, деректіден-дерексіздерге көшіп отыру керек. Бұл әдіс жаратылыстану ғылымдарына ерекше әсер етті. Жаңадан бас көтеріп, экономикада өз орнын ала бастаған буржуазия тобы, өздерінің өндіріс орнындағы жұмысшылардың психологиясын біліп, оларға ықпалын жүргізіп, билеп, басқарып отыру үшін адамдардың ақиқаттық нақты реалдық, психологиялық процесстерін зерттеуді керек қылды. Буржуазияның осынау мақсаттарын орындауға эмпириялық (тәжірибелік) психологияның аренаға шығып бастауы қолайлы болды. Бұл психология Бэконның эмпириялық философиясына негізделді. Ф.Бэкон тек жаратылыстану ғылымдарын емес, философия, психология ғылымдарын да схоластикадан арылтып, олады тұрмысқа, өмірге үйлестіріп, ғылыми түрде дамуға негіз салды. К.Маркс Бэконның материалистік философиясына жоғары баға беріп, оны ағылшын материалистерінің атасы деп атады. Бэкон әдейілеп психология ғылымымен шұғылданбаса да, эмпириялық психологияның негізін салса да, оны толық дамыта алмады.

Эмпириялық философияның принциптерін психология ғылымын ағылшынның келесі ғалымы Джон Локк (1632-1704) таратып, әрмен қарай дамыта бастайды. Психологияда метафизикалық схоластикалық құрғақ әдістерге шабуыл жасалып, конкретті нақтылы білімдерге көшу мәселесі қолға алынды. Жанның мазмұндарының орнына сананың ақиқаттық сипаттары зерттеле басталды. Бұрынғы жан туралы ғылыми есебінде көрінген психологияның орнына сана құбылыстарын зерттейтін психология бой көтерді. Сөйтіп, XVIII ғасырдан бастап сананы зерттейтін «жансыз психология» ғылымы сахнаға шықты. Дж.Локк эмпириялық психологияның теориялық негіздерін белгіледі. Ол өзінің философия-психологиялық концепциясында сенсуалистік (сезімдік) көзқарасты дамытады. Бұл көзқарас бойынша жан нәсіл арқылы берлімейді. Адам туғанда оның жаны- табула расса (таза тақта) есебінде болады. Елестеулер сыртқы дүниеден келіп бірте-бірте сананы толтырады; елестеулердің бұлағы (негізі) – түйсіктер, сыртқы дүниенің әсерлерін түсіну арқылы ғана елестеу пайда болады. Локк «негізгі принципке білімдердің және идеалардың сезімді дүниеден пайда болуына» (Маркс пен Энгельс-Шығармалары. ІІІ том, 158-б.) толық түрде түсінік берді. Бірақ сыртқы және ішкі тәжірибелерді ажыратуда Локк дуалистік философияның жолына түсті. Ол өзінің «сыртқы тәжірибесін» дәлелдеуде – материалист, «ішкі тәжірибесін» дәлелдеуде – идеалист болып көрінеді. Оның ұғымынша, біз сыртқы тәжірибе арқылы ғана дүниедегі заттарды сезім мүшелерімізбен түйсіну, қабылдау арқылы ғана танимыз, онсыз сыртқы дүниеден ешбір мағлұмат ала алмаймыз.

Локктың айтуынша, біздің біліміміз заттар туралы білім емес, тек қана заттардың елестеулері туралы білім. Ақиқаттың, сыртқы дүниенің біздің санамызға сәуле түсіруі емес, елестеулер мен ұғымдардың бір-бірімен келісімі. Бұл айтылғандардан Локктың сенсуализмі дуалистік философияға негізделгенін, оның «сыртқы тәжірибесі» материализмге, «ішкі тәжірибесі» идеализмге негізделгенін көруге болады. Эмпирикалық психологияның белгілі ірі ғалымдарының бірі, ағылшын философы және психологы Давид Юм (1771-1776) ассоциациялық эмпирикалық психологияға негіз салды. Кейіннен психологияның бұл ағымын Милл, Спенсер т.б. дамытты. Юм адамның өте күрделі диалектикалық жолмен дамитын санасын механистік жай элементттерге, түйсіктерге және олардың көшірмесін елестеулерге бөлді. Оның ұғымынша, адамның күрделі психикалық әрекеттері, қылығы осы элементтердің жай қосындысынан ғана, елестеулердің бір-бірімен жай байланысуынан (ассоциациясынан) ғана құралады.

Объектив дүние бар ма, жоқ па деген мәселені шешіп болмайды, дүниедегі заттардың қандай екенін білу түгіл, олардың барын да, жоғын да білмейміз деген пікірді айтып, Юм дүниені танып болмайды деген агностицизм жолына түседі. Юмның айтуынша, дүниедегі себептік байланыстар жаратылыстың заңы емес, оған жаратылыста да адамның елестеулерінде де негіз жоқ, дүниедегі құбылыстардың бірінен кейін бірі болуын байқаудан туатын субьективтік әдет. Дүниеде заттардың материялық негізі де, себептік те болмайды; адамның санасында тек қана психикалық әрекеттердің ағымы бар, ғылымның мақсаты жаратылыстың заңдарын ашу емес, тек қана жаратылыстың құбылыстарын және сананың психикалық әрекеттерін сипаттау. Адамның тұрмысы, тәжірибесі Юмның агностицизмнің және субьективтік көзқарастарының қате екенін көрсетеді. Адам баласы жаратылыста әсер етіп және оны өздігінше өзгертіп, дүниенің адамға тәуелсіз, дербес, обьективтік түрде өзгеретіндігін және оны адамның тани алатындығын байқатты.

Юмға замандас және отандас Гартли мен Пристли деген оқымыстылар Эмпирикалық ассоциативтік психологияның материалистік ағымын дамытты. Бұлардың пікірінше ассоциациялық байланыстар, Юм айтқандай елестеулерде емес, мидың өзінде болады; әсер етуші қоздырғыштар мидың түрлі салаларын қоздырып, бір-бірімен байланысып отырады, кейіннен мидың бір саласы қозса еріксізден – еріксіз ассоциация арқылы мидың басқа салалары да қозады.

Өткен ғасырдың орта шенінде көп табыстарға жетіп, өршіп алға басқан табиғат ғылымдары психология ғылымына зор әсер етті. Табиғат ғылымдарында қолданатын тәжірибе жасау әдістері психология ғылымына да ене бастады. Психология бара-бара өзінің зерттеулерінде дәл аппараттарды пайдаланатын тәжірибелік әдістерді қолдана бастады. ХІХ ғасырдың аяғында тәжірибелік психологияны дамытуда көп еңбек сіңірген белгілі психологтар: Германияда – Вундт, Эббингауз; Францияда – Рибо; Англияда – Спенсер, Бен; Америкада – Джемс, Титченер; Ресейде – Челпанов, Ланге т.б. болды.

Эмпирикалық психологияның өзінде-ақ кейбір психологтар, әсіресе, Вундт пен Джемс ассациативтік психологияның шыли өрескел жетімсіздіктері мен қателеріне қарсы шыға бастады. Вундт – заттарды қабылдау – түйсіктері мен елестеу – тездің жай ғана қосындысы, шумағы емес екендігін, перцепция мен апперцияны өндіріп отыратын өте күрделі психикалық процесс («түйсіктердің синтезі») екендігін айтты. Джемс – сана әрекеттерінің сыртқы ақиқаттық дүниеден айрықша өзгешеліктеріне көбірек көңіл бөлді; психикалық әрекеттердің өне бойы өзгеріп, бір қалыптан екінші қалыпқа ауысып, толқып отыратын «сана ағымы» екендігін айтты. Әйткенмен, бұлар ассоциативтік психологияға ашық қарсы тұрып, оның қателерін түгео көрсете алмады. Эмпирикалық психологияның мынадай қателері болды:

22

1. психология ғылымын «жан құбылыстары», «сана құбылыстары» ғылымы ссебінде түсініп, психиканы сыртқы дүниенің санадағы сәулесі ессбінде қарамай, жалгыз іштен шығатын әрекет дей білуі. Эмпирикалық психология идеалистік психология болды;

2. психика сыртқы дүпиенің әсерсіз өзінен-өзі іштен пайда болып, ез бетімен дамиды деген ұғымға сүйеніп, әрбір адамның өзін-өзі байқау әдісін психологияның не- гізгі әдісі деп білу. Әр адам өзінің ғана психикалық әрекеттерін біле алады, басқа адамдардың психикалық әрекеттсрін зерттеп білуге болмайды. Объективтік бай- қау әдісінің орны психологияда емес, философияда, фи- зиологияда деген ұғымды жақтау. Психологияның бұл ағымы «эмпирикалық психология» делініп аталғанмен, эмпирияны (тәжірибені) объктивтік түрде қарамай, әр адамның жеке өзін-өзі байқайтын субъсктивтік тәжіри- бесі деп түсінді;

3. психикалық әрекеттерді механистік көзбен қарау. Адам жеке тұлға есебінде емес, тек қана бір-бірімен механистік түрде қосылған бөлшектер есебінде қарал- ған. Ол — сезімдердің жинағы сезімдердің бір түрі есе- бінде қаралған;

4. адамның психикалық әрекеттерінің тарихта өз- геріп отыруын, адам баласының пайда болып, өсіп-да- мып отыруын зерттемеді.

Нақты тарихи жағдайларда тіршілік ететін адамдар- ды зерттемей, ешбір қоғамға тән емес, тарихта болма- ған абстрактылы, дерексіз адамның психикалықәрекет- терімен шұғылданды;

5. психофизикалық теорияға негізделу. Рухани әре- кеттер мен физикалық (физиологиялық) әрекеттердің әрқайсысы өз алдына өмір сүреді, олардың әрқайсысы өз алдына болғанымен араларында байланыс бар, бір-бірі- не әсер етеді деген теорияны жақтайды.

Эмпирикалық психологияның қателерімен бірге олар- дың алға басқан жақтары да болды. Олар психология ғылымының дамып, алға кетуіне себептерін тигізді. Құр- ғақ оймен шұғылданып, дэлелсіз құрғақ қорытындылар шығарған ескі схоластикалық метафизика психология- сына қарсы, тәжірибелік әдістерді қолданып, психоло- гияны тұрмысқа жақындатуға тәжірибелік ғылымга айналдыруға ұмтылды. Психология ғылымының мағлұ- маттары тәрбие жұмысында, медицинада, өнер саласын- да, әдебиетте, өндіріс орындарында, түрлі еңбек сала-

23

ларында тағы басқа жсрлерде мейлінше мол қолданыла бастады.

Эмпирикалық психология капитализмиің дамуымеи бірге пайда болып, оның негіздерінің шіріп, өмір суруі- нің ақырына таялуымен бірге бәсеңдеп төмен түсе бас- тады.

В. Ресейде психологияның дамуы

Ресейде отандық психологияның гылыми нсгіздері XIX гасырдың ортасында гана қолданып, оригнналдық психологиялық теОриялар дами бастады. XIX ғ. 60—70 жылдары матсриалистік философия мен идеалистік фи- лософияның арасыида болған күрес психологняға белгі- лі әсер етті. Психологиядағы материалистік ағымды И. М. Сеченов қолдап, идеалистік ағымды К. Д. Кавелин жақтады.

«Ми рефлекстері» (1863 жыл) деген кітабында Се- ченов психологияның міндеттерін, әдістерін, мазмұнын белгілеуде матсриалистік көзқарасты дамытты. Оның механистік материализмге негізделген бұл еңбегі Ресей- де материалистік психологияның дамуына зор осер етті. Ұлы орыс педагогы К- Д. Ушинский «Адам—тәрбие иәні» (1867 жыл) деген кітабында дербсс, өте қызық пси- хологиялық жүйесін дамытып, психология гылымының алға басуына үлкен еңбек сіңірді. Психологияны оку- тәрбие жұмысына мейлінше мол қолданып, Ушинский педагогикалық психологияға негіз салды.

Социалистік Қазан төңксрісіне дейін Рссейде пснхо- логиялық ағымдардың ішінде көрнекті орын алған ме- тафизикалық психология Франк, Лосский болғанымен, тәжірибелік психология қатты дами бастады (Челпанов, Ланге, Лазурский т. б.). Академик И. П, Павловтың шартты рефлекстер туралы зерттеулсрінің психикалық әрексттердің анатомия, физиологиялық негіздерін түсіну- ге және материалистік психологияның дамуында атқар- ған еңбегі зор болды.

Г. Психологиякың осы кездегі кегізгі ағымдары

XX гасырдың басынан психология ғылымы екі жолмен дами бастады: 1) механистік материализм; 2) субъек- тивтік идеализм. Амсрикада мсханистік материалнзммен байланысты бихевиористік (бихевиор — ағылшынша кы- лық), яғин кылық исихологиясы дамыды. Психология-

24

ныц бұл ағымына нсгіз салған бслгілі америка психолог- тары Торндаик, Уотсон т. б. субьективтік психологияға қарсы шығып, обьективтік пснхологияны дамытты. Олар жаратылыстану ғылымдары заттарды, болмыстарды ка- лай зерттесе психология гылымы да, адамдардыц кылы- ғын сондаіі обьективті түрде зергтеу керегін айтты.

Психология ғылымын табиғи ғылым деп біліп, олар адамныц кылығын, (әрекеттерін, рефлекстерін) сана орексгтерінен бөліп қарады. Қылык пснхологиясы адам- дардың «қылығын баскаруды» ойлады. Олардыц ойын- ша: адамның қылығы бүтінден сыртқы дүниедегі сти- мулдердің (әсер етуші қоздырғыштардың) әсерінсн пайда болды; адам әсер етуші заттардыц құлы, сыртқы әсер- лер қандай болса, адамныц қылығы да сондаіі болады. Адам машина. Егер машинаны біреу жүргізсе ғана, ол әрекет етеді, ал ездігінен ешбір әрекет ете алмайды, міне, адамды да сондай деп білді. Адамның санасы бар екенін, ол саналы түрде эрекет ететінін, сананыц жалғыз ғана әсср етуші заттардың қорытындысы емес екендігін, адамның санасыныц белсенді болып, айналасындағы дү- ниені өзгерте алатындығын, оны мецгеріп өзіне бағынды- рып, билей алатынып қылық психологиясы ескермейді. Адамныц әрекеттерін зерттеуге оның қылығын санадан ажыратып алып, қылықты санасыз деп білу — сананы психологиялық зерттеуден шығарып тастаумен бірге адамныц әрекеттерін механистік түрде түсіну болып та- былады. Қылық психологиясы эмпирикалық психология- ның сананы қате түсінуіне дұрыс қарсы тұрумен бірге, психиканы типтен алып шығарып тастауы, адамның қылыгын санасыз, белсенсіз қылық деп білуі орасан қа- телік болды.

Қылық психологиясы капитализмнің империалистік сатысына өткен уақытта пайда болып, үстсм таптық мақ- сатын көздеуге бағышталды. Қылық психологиясы ксзін- де біздің елімізде де өріс алды. Қылықтың әрбір актісіи тәинің сыртқы дүниедегі әсер етуші қоздырғыштарга қайтаратын жауабы ғана дсп санап, қылықты алып барып рсфлекстсрмен, рефлекстердің шумағымен шатастыру- шылар болды. Бұл жолға академик Бехтерев түсіп, өзінің қылық психологиясыи рефлексология — рефлскстер ту- ралы гылым деп атады.

Бұл психологияның Ресейге таралғаи екінші агы- мы — реактология, реакция туралы ғылым. Бұл ағымды профессор Қорнилов басқарып, адамдардың қылығы

25

жалғыз ғана реакциялардан кұралады, сондықтан сырт- қы дүниенің әсерінен санада паііда болатын реакциялар- ды (жауаптарды) зерттеу керек дегенді айтты. 1928 жы- лы Корнилов «Реакция туралы гылым және марксизм» деген кітап шыгарып, өзінің механнстік материализм философиясына иегізделген, жалған жолға түскен реак- тологиясын марксистік психология деп көрсетпекші бол- ды. Бехтеревтің «рсфлекс» деген ұғымы мен, Корниловтың «реакция» ұғымының арасында кейбір айырмашылықтар ғана болмаса, екеуінің бір-бірінен көп өзгешеліктері жоқ, екеуі де қылық психологиясына негізделеді. Эмпирика- лық психологиядан кейін XX гасырдың басынан психо- логия гылымында бірнеше механистік қылық психоло- гиясымен бірге идеалистік буржуазиялық ағымдар пайда болып, дами бастады. Олардың бірі — гешталь психоло- гиясы (гешталь — немістің бейне, көрініс, форма деген сөзі).

Психологияның осы ағымы Германияда пайда бол- ды. Мұның басында тұрған белгілі психологтар — Верт- геймер, Келер, Левин, Коффка және басқалар. Ассоция- лық эмпирика психологиясының сананы майда элемент- тергс бөлінуіне, күрделі психикалық әрекеттердің жалгыз гана механистік ассоциация байланыстарымен түсіндіруі- не қарсы шығып, гештальт психологиясы психикалық әрекеттердің тұтастығын алға тұтты, күрделі психикалық процестердің жай ғана белшектердің қосындысы емес екенін, тұтастықтың қашан да болса жай қосындыдан кеп екендігін, жеке элементтерден бөлек өзгеше сапа- ларының барын айтты. Мысалы, бір күйді жоғарғы я тө- мен дыбыстармен бірнеше түрде айтқанмен, тыңдаушы адам дыбыстардың түрлі болуына қарамастан қайсысын болса да бір мазмұнда түсінеді. Бірақ бұл жагдай дұрыс болганмен гештальт психологиясының тұтастық туралы ұғымы шынында, идеалистік ұғым. Себебі, психикалық ағымдардың тұтастығы сыртқы дуниедегі әсер етуші зат- тармен байланыссыз психология бастапқы кезден таңыл- ган қасиет деп саналады. Бұл психологияның көзқа- расынша адамның әрекеті қабылдаудың құрылысымен меңгеріліп отырады. Қабылдаудың құрылысы, формасы қабылданатын ақиқаттың, объектердің құрылысының формасының сәулесі емес, олар субъекте болатын жүйке қозуларының және соларға сәйкес психологиялық ағым- дардың нәтижесі. Гештальт психологиясы алдымен өзінің тұтастық туралы идеясын қабылдау жөнінде жа-

26

салған тәжірибелерге сүйеніп дамытты, онан соң бұл идеяны психофизикалық проблемаға, одан да әрі пси- хологияның барлық басқа проблемаларына таратты.

Ғ. Маркстік психология

Шын ғылыми психология жалғыз ғаиа дұрыс жолда тұрған диалектикалық материализм философиясына не- гізделіп пайда болуы мүмкін. Мұндай жолға біздің марксистік-лепиндік кеңсс психологиясы түсіп отыр. Ке- ңес өкіметінің психологиясы өзінің өсіп дамуына маркс- изм-ленинизмнің философиясы және таным теория- сы — диалектикалық материализмге негізделіп, Маркстің, Энгельстің, Лениннің адамның психологиясы, рухани әрекеттері туралы айтқандарын толығымен пайдалануы керек. В. И. Ленин өзінің «Халық достары» деген не және олар социал-демократтарға қарсы қалай күреседі?» (1894 ж.) дегсн атақты шығармасында реакциялық ха- лықшылар философиясының пегіздсрін қатаң сынға ала келіп, марксистік психологияның дамуындағы негізгі бет алысын көрсетіп өтті. Ленин бұл кітапта метафизик- психологтардың «Жан деген не?» деген мәселемен шұгыл- дануларының қате беталыс екендігін, жеке психикалық әрекеттердің мазмұнын ашып, процестерін түсіндірмейін- ше — жан туралы талқылаудың болмайтындыгын «Жан деген не?» туралы керексіз философиялық теорияларды тастап, психикалық процестерді сипаттайтын фактілерді ғылыми түрде және психикалық құбылыстардың ма- териялық негіздерін — жүйке процестеріне зергтеудің керектігін айтты.

Ғылыми психологияның мазмұнының қандай болуын және оның метафизикалық психологиядан принципті айырмашылыгының бар екенін көрсетіп, Ленин гылы- ми психологияның материализмге негізделуін айрықша сілтеп көрсетті. Жоғарыда көрсетілген шығарманың бір жеріндс Ленин — материализм анализді қоғами идея- лардың пайда болуына дейін жеткізеді және «жалғыз гана оның (материалистік) идеялардың жүрісі заттар- дың жүрісіне тәуелді болуы туралы қорытындысы ғылы- ми психологияға үйлесті» деген пікір.терінің мағынасы өте зор. «Материализм және эмпириокритицизмде» (1908 жыл) В. И. Ленин материалистік сәулс теориясын дамы- тып, адамның психикалық әрекеттерінің негізгі заңдарын ашып көрсетіп, «Философиялық дәптерлерінде» психоло- гняны таным теориясын және диалектиканы құрайтын ғы-

27

лымдардыц санына қосты. Қеңес психологиясы дүниеге ғылыми көзқарастың — диалектикалық материализм- нің негізінде пайда болды. Философия және психология тарихтарында кейінгі уақыттарға дейін шешіле алмай келген психологнялық проблемаларды енді ғана психо- логия ғылымы диалектикалық материализмге, Лениннің психология жөніндегі тікелей нұсқауларына сүйенгенде ғана шешуге мүмкіншілік туды. Кеңес психологиясы дүниеде жоқ «жанга» да, «жашіың құбылыстарына» да сүйенбей, психикалық әрекеттерді идеалистік философия багытында түсінуге қарсы тұрып, өзінің негізіне диалек- тикалық материализмнің методологиялық принциптерін қояды. Кеңес психологиясының бағыты нақты тарихи жағдайларда өмір сүретін адамдардың психикалық әре- кеттсрін, олардың өсіп-даму заңдарын зерттейтін болу керек. Сондықтан психология дегеніміз — адамның пси- хикалық эрекеттерінің өсіп-даму заңдарын зерттейтін ғылым. Жалпы айтқанда, психологмя ғылымы психика- лық сатылардың өсіп-даму заңдарын зерттейтін ғылым.

Психология ғылымының бұл анықтамасын түсіну үшін ең алдымен «психика» деген ұғымның мазмұнына түсіну керек. Психика айрықша ұйымдастырылған материяның ең жоғарғы қасиеті. Материяның бэрінде психика бола бермейді. Өзінің өсіп-дамуында ең жоғарғы сатыға шық- қан, айрықша ұйымдастырылған матермяда ғана психи- ка болады. Күрделі түрде ұйымдастырылмаған, өте тө- менгі сатыда тұрған жайөлік материяларда жалғыз ғана физикалық және химиялық өзгерістер гана болады. Өмір — жоғарғы сатыға шыққан биологиялық материя- ларда, яғни белоктік тәндерде ғана болады. Бірақ, өмірі бар материалдардың барлығында психика бола бермей- ді. Мысалы, өсімдіктер өмір сүреді, бірақ оларда ешбір психика жоқ. Психика өзінің өсіп-дамуына өте жоғарғы сатыға шыққан материяларда ғана, яғни тірі жәндіктер- де ғана болады. Басқаша айтқанда, айрықша ұйымдас- тырылған материя дегеніміз —ми, жүйке, сала; психи- ка — мидың қасиетті функциясы.

Материя психиканың негізі, матернясыз психика да жоқ; психика материяның қасиеті, қуаты. Психика мен материяның, сана мен болмыстың бір-біріне қатынасуы туралы жалгыз ғана материалистік диалектика филосо- фиясы дұрыс жауап береді. Энгельстің айтуынша: «Біз өзіміз де ішіне кіретін, сезім мен таныған заттық дүние бірден-бір шын дүние... Біздің саиамыз бен ойымыз қан-

28

шалықты асқан сезімді болып көрінсе де заттық, тәндік мүшенің, мидың жемісі. Матсрня рухтың жемісі емес, ал рухтың өзі материяның жоғарғы жемісі ғана». (К. Маркс. Таңдамалы шығармалар, I том. 332-бст) Материя мсн ой- лау мәселелері жөнінде Маркс былай дейді: «Ойлауды, ойлайтын материядан бөліп тастауға болмайды. Материя •барлық өзгерістердің субьектісі» деген материализм дү- ниені, табиғатты бірінші орынға, рухты, идеяны, жанды екінші орынга алады, ал идеализм керісінше идеяны бірінші, материяны рух екінші дейді. Материализм әр түрлі болады. Мысалы диалектикалық материализм және метафизикалық материализм. Екіншісінде — дүние және ондағы құбылыстар дамымайды, өзгермей бір қалыпта ғана тұрады деп біледі. Психикалық әрекеттерге меха- нистік квзқараспен қарайды. Ендеше, оның психикалық әрекеттерді, олардың өсіп-даму заңдарын түсінуі де қа- те. Сондықтан табиғат құбылыстарын диалектикалық жолмен танып, оларды материалистік түрде түсіндіретін диалектикалық матернализм психология ғылымына негіз болып, психикалық әрекеттер жөнінде дұрыс түсі- ніктер бере алады.

Жалғыз ғана табиғат құбылыстары емес, адамның психикалық әрекеттері де бір-бірімен өте тығыз «органи- калық байланыстары бар, біріне-бірі бағынышты және біріне-бірі шарттас» болады. Сондықтан, адамның пси- хологиясын, оның психикалық функцияларын бір-бірінен механикалық түрде ажыратып, бөліп алмай, бірін-біріне байланыстырып, бірлестік. тұтастық түрде қарау керск.

Энгельстің айтуынша: «Диалектика заттарды және олардың ақыл-ойдағы сәулесін, ең алдымен, олардың өз- ара байланысы, олардың ілінуі, олардың қорғануы, олар- дың тууы және жоғалуы күйінде алады». Адамның пси- хикалық әрекеттері бір қалыпта тұрмайды, қоғамның сыртқы обьективтік дүниенің әсері арқылы және адам баласының өсіп-дамуы арқылы оларда да пайда болып, өсіп, дамып, өзгеріп, төменгі процестері жоғалып, я жоға- ры процестерге айналып отырады. Осы сияқты адамның психикалық әрекеттері де біркелкі революция жолымен өспей, диалектика жолымен — сан өзгерістерінен сапа өзгерістеріне айналуы арқылы, секірмелі, өрлеп өсу, іл- герілей қозғалу жолымен дамып отырады. Психикалық әрекеттсрдің бір түрі—процесі сан жағынан жасырын түрде бірте-бірте косылып, көбсйтіп, ұлғайып, бір деген- нен «абайсызда» секірмелі түрде жаңа сапаға (басқа

29

түргс айналып кетуі мүмкін. Мысалы, жаңа туған бала бір дегеннен сөйлей алмайды, ол түгіл кәдімгі жай дыбыстарды да естімейді. Бірақ, біраз өскен соц, айна- ласындағы ересек адамдардың сөздерін есіте, солардьщ сөздерініц дыбыстарына еліктеу арқылы жоне дыбыс шығаратын аппараттарының дамуы арқылы өміріиің екінші жылында сөйлей бастайды. Сөз пайда болу — жаңа сапа; бірақ, ол ксздейсоқ, ешбір дайындықсыз пайда болғаи сапа емес, ол,—«болымсыз жәнс жасырын сан өзгерістерінеи ашық өзгерістерге, негізгі өзгерістерге, сапа өзгерістеріне, ягни дыбысты сөзге айиалғандағы дамуының нәтижесі.

Сондықтан адамның да психикалық әрексттерінің дамуы қарама-қарсы қайшылық күштерінің күресінен пайда болады. Адамның өзіндегі жоне онымен сыртқы дүниенің арасындағы қарама-қарсылық күштердің кү- ресі, ескі өмірі өшуге айналған нс өзгеруге бет алғапәре- кетпен и<аңадан пайда болып дами бастаған келешегі мол психикалық әрекеттер арасындағы күрес — дамудың ішкі сапалы мазмұныи белгілсп отырады. Психология ғы- лымы жан дүниесіиің заңдылықтары, оның проңестері, қасиеттері, қуаттары диалектикалық даму жолымеи жүріп отырады. Олар бір-бірімен тыгыз байланысты, ка- рама-қарсылықтардың күресі арқылы, сандық өзгеріс- терден сапалық өзгерістерге өтіп, секірмелі түрде дамып, өзгеріп отырады. Психика жан қуаттары жоғарғы сатыдағы айрықша ұйымдастырылған матсрняның, яғни жүйке саласы, мидың қасиеті болса, бұлардың барлыгы да (түйсіну, елестету, ес, ойлау, т. б.) сол материяиың, яғни мидың жемісі. Психика биологиялық (физиология- лық) жонс физикалық құбылыстардың бірлігінің нәти- жесінен туындайтын құбылыс. Психиканың биологиялық негізі — мига сыртқы дүниедегі заттар мен кұбылыстар әсер етпесе, мн өздігінен психиканы туғыза бермейді. Айналадағы ақиқат дүнис біздің жүйке сапамызға, ягни миға әсер еткенде ғана соның бейнесі, сәулесі, суреті ретімде психика пайда болады. Жан қуаттары сыртқы дүниенің адам жҮйкесінде сәулеленуі болып табылады. Психикалық әрекеттердің мазмұны түгелімен миға әсер етуші сыртқы дүниенің мазмұнына тәуелді, соған сәйкес туындап отырады.

Олай болса, идеалистердің психика — бұл сананың «тап-таза» құбылысы, яғни тск қана көңілдің толғануы, жан қуаттары сыртқы дүниенің әсерінсіз іштсн өздігінен

30

шығатын құбылыс. Бір адамның психикалық өмірін екін- ші адам біліп болмайды, әр адамның психикасы өзіне ғана тән, сондықтан адам өзінің ғапа жан дүниесін біле алады. Алдымен психика, руханн әрскеттер пайда болып, бұлардың нәтижесі ретінде материя, табиғат, болмыс найда болады деген тұжырымдары ақиқатқа ешбір үй- леспейтін қате пікір болып табылады.

Психика — айрықша ұйымдастырылған материяиың (мидың) қасиеті болғандықтан жан мен тән бірыңғай бірлікте болып келеді; екеуін бір-бірінен ажыратуға бол- майды, екеуі қосылып, психофизикалық әрекет болып та- былады. Физикалық орекетсіз психикалық әрекет бол- майды. Бірақ, жан қуаттарын тәнге апарып теңеуге бол- майды, өйткені олар бір-біріне тең әрскеттср смес. Психи- ка материяның (мидың) функциясы, бірақ жай ғана емес, өте күрделі, ішкі қайшылықтармен, диалектикалық жолмсн дамитын процесс. Жан қуаттары тұрпайы мате- риалнстердің: «бауыр өтті қалай бөліп шығарса, мн да психикаиы солай бөліп шығарады» деген ұғымдары қате болып табылады. Себебі, бауырдан өттің шығуы — сырт- қы дүниенің әсерінсіз, өздіғінен пайда болатын жай ме- ханистік, автоматтық физиологиялық процесс. Ал, мида психикаиың пайда болуы—сыртқы дүписнің загтар мен құбылыстарының әсерінен гана пайда болатын диалек- тикалық күрделі психофизиологиялық процесс.

§ 2. Психофизикалың проблема

Психикалық орексттер мен физиологиялық әрекеттер- дің қарым-қатыпастарымен шұгылданатын проблема- ны — психофизикалық проблема дейді. Психологиялар- да жоне фнлософияларда бұл жөнінде бірнеше теория- лар бар. Оларды қорытып келгенде, төмендегі үш түрлі теорияларға бөлуге болады: 1) психофизикалық паралле- лизм теориясы. Бұл теорияның ұгымынша адамның тә- нінде физикалық орекеттер өз алдына, психикалық әре- кеттер өз алдына орекет етеді. Олардың арасында ешбір байланыс, қарым-қатынас жоқ, бір-біріне себеп те бол- май, әсер де стпсйді, тоуелді де болмайды. Қайта бұдар бір-біріне қарама-қарсы, бір-бірімен еш уақытта косыл- майтын параллель сызықтары сияқты әрскеттер. Байла- ныстар физикалық орекеттердің арасында өзара, психи- калық орекеттердің арасында өзара байланыстар болуы мүмкін. Бұл теория, әсіресе, Рене Декарттан кейін, со-

31

ның дуалнстік фнлософиясына негізделіп, өршіп Лсііб- ннцтің, Спинозаның философняларында көрнекті орын алды;

6. психофизикалық қарым-қатынас теориясы (Вуид, Джемс, Эббингауз, Титченер т. б.). Бұл тсорня да дуалистік философияға, ақырында келіп психофизикалық параллелизм теориясына соғады. Бұл теория бойыніпл да физикалық әрекеттер өз алдына, психикалық әрекет- тср өз алдына өмір сүреді, бірақ екеуінің арасында қа- рым-қатынас, байланыс бар, бір-біріне әсер етеді дегеп- ді айгады;

7. психофизикалық тепе-теңдік теориясы (Қассирзр, Лешли, қылық психологиясы). Бұл теорияның көзқара- сыпша психикалық әрекеттер меп физикалық әрекеттер- дің арасында ешбір принципиалдық айырмашылық жоқ, екеуі де бір-біріне тспе-тең әрекеттер. Бұл теорня психикалық әрекеттср мен физикалық орекеттердің арасындағы объективтік айырмашылықтарды тск субъск- тнвтік көзқарастардың айырмашылықтарына тецемекші.

Бұл теорияны жақтаушылардың ішінде психикалық әрекеттерді алып барып тіреушілерді — механистік ма- териалистер ағымына, физикалық әрекеттерді психика- лық әрекеттерге тіреушілерді — ндеалистер қатарыпа косуға болады. Бұл теорияның үшеуі де қате теориялар. Психофизикалық проблеманың акиқаттық дұрыс ше- шуін жалғыз диалектикалық материализм философиясы ғана бере алады. Жогарыда айтылғандай: психпка ай- рықша ұйымдастырылған, жоғарғы сатыға шыққан ма- терияның қасиеті, материя мен психика бірлікте болға- нымен екеуін бір-біріне теңеуге болмайды, олардың бір- бірінен айырмашылықтары бар.

§ 3. Сана туралы түсінік

Психика хайуанаттарға да, адамдарға да бірдей тои әрекет болғанымен олардың психикалық әрекеттеріиің арасында жалғыз сан жагынан ғана емес, сапа жағыпан да көп айырмашылықтар бар. (Адамныц психикасыиың айрықша өзгешелігі адамда сананың болуымен байла- нысты. Хайуанаттарда сана жоқ, олардың өздерінің био- логиялық мұқтаждықтарымен байланысты нәсіл аркы- лы көшіп отыратын сокыр сезім (инстинкт) орскеттері жоне туысынан кейін тіршілік ету үшін күресінде паііда болатын санасыз дағдылану әрекеттері ғана бар.

32

Сана психиканың дамуында ец жоғаргы сатыга шык- қан, сапа жағынаи айрықша өзгешеліктері бар, адамға ғана тәп норсе./Сана деп — сцбек арқылы иайда болып, адамныц жаратылысқа және басқа адамдарға максат- іы түрде бет алып қатысуында орыи алатын психикалық арекетті айтамыз. Адамда сана пайда болу үшін, ол п;іін қоршауындағы дүниеден айыра алып, сол дүние- ғе және өзінен басқа адамдарга қатысын белгілеп, өзі- ііііі кім екенін саналы түрде ажырата алуы керек. Бү^тл жөнінде Маркс: «Менің өз қоршауыма катысу — менің санам»—дейді. Адамныц саналы әрекеттерінің негізгі белгілері: өздігінен құрал-саймандар жасап, ецбек ар- қылы айналасындағы дүниені мақсатты түрде өзгертіи озіне бағындырып, игілігін көре алуда. Сана социалды түрмыстыц, тарихи қоғамдық дамудыц жемісі. К. Маркс- тің айтуынша, сана бастапқы пайда болу кезіиен-ақ қоғамдық жеміс болып табылады. Адамның материал- дық қатынастары: өндіріс қатынастары мен өндіруші күштер сананыц негізі болып табылады, оларсыз сана да жоқ. «Адамдардың болмысын,— деііді К. Маркс,— олардың санасы белгілемейді, керісінше, олардың санасын өздсрініц қоғамдық болмысы белгілейді».

Бірақ адамның санасы тек қана тұрмыстың нәтижссі болып қоймай, сол тұрмыстыц езін қайта құрып өзгерте алады. Адам белгілі, нақты тарихи қогамдық жағдай- ларда өмір сүріп, тіршілік ететіндіктен, оыыц санасы қо- гамныц тұрмысыиың ықпалында болып, сол тұрмысты еәулелендіріп отырады. Соидықтан, таптық қоғамда адамдардыц сапасы таптық сана болады. Қогамдық тә- жірибеніц өзгеруімен бірге адамның санасы да өзгеріп отырады.