11. Литосфераны ластаушы химиялық заттар,олардан туатын қауіп және қорғану жолдары.

Литосфера (тау жыныстары)−жердің қатты қабаты.Ол екі қабаттан құралған.Үстіңгі қабаты граниттен,оның қалыңдығы 10−40км болады.Ал астыңғы қабаты базальттан тұрады. Жердің қатты қабатының 16км тереңдікке дейінгі химиялық құрамы әртүрлі. Онда бәрінен де оттек көп(50%жетеді). Кремний оның жартысындай. Алюминий 7%,ал темір 4% шамасында кездеседі.Магний,калий,кальцийнатрий масса бойынша 10% орын алса,қалған 80 элементтің меншігіне тек 3−3,4% қана тиеді.Табиғатта адам баласы, жан−жануарлар дүниесі, өсімдіктер әлемі табиғи радиоактивті сәулеленудің сыртқы және ішкі әсерімен шектелініп тұрады.Жер бетін мекендейтін бүкіл тірі организмдердің жиынтығы өмір сүретін картасымен қосыла отырып,өзгеше қабат құрады.Ол биосфера деп аталады. Литосфера осы биосыераның бір қабаты болғандықтан, биосфераның ластануын литосфераның ластануы деп қарастыруға болады.Дүние жүзінде ең үлкен проблемалардың бірі−адамзат баласының тұрмыс қажетіне байланысты пайда болатын қалдықтардың мөлшерден тыс көбеюі болып отыр.Көне заманда тау жыныстарынан темірді,мысты,жезді бөліп алу кезінде керексіз топырақтар тау−тау болып үйіліп қалған.Ал қазіргі уақытта адамзат баласының қоғамдық қызметі тым шапшаң қарқынмен өрістеп келеді.Сондықтан да қоқыстар мен радиоактивті элементтердің қалдықтарының көлемі жыл сайын өсіп отыр.Айналадағы ортаны қорғау,яғни экология проблемасы бүгінгі таңда жер бетіндегі бүкіл адамзат баласын толғандырып отыр.Біздің заманымызда адамзат баласы табиғатты өзгерте түсуде.Оны халық игілігіне толық пайдалану әрекеттері күннен күнге күшейе түсуде. Жер қойнауынан ағыл−тегіл алынып жатқан кен байлықтардың көлемі жыл сайын ұлғаюда.Қазіргі кезде адамзат құрлықтың 50%−ін пайдаға жаратып,өзен суларының 12%−ін,орман−тоғай көлемінің 50%−ін пайдаланады,жыл сайын құрылыс және тау−кен жұмыстары кезінде 4мың км−ден астам жыныстар аудастырылып жер қойнауларынан  100миллиярд тоннадан астам кен алынады. 7миллиярд тонна шарты отын жағылып,дүниежүзілік мұхит суларына 600 миллиард тонна кәсіптік−тұрмыстық қалдықтары мен 1,5миллион тонна мұнай төгіледі, 800миллион тоннадан астам металл балқытылып,егістіктерге төрт миллион тонна улы химикаттар шашылады,биосфераға 25мллиярд тоннаға дейін түрлі заттар шығарылып тасталады. Қолда бар болжамдарға қарағанда, 2000 жылға қарай бұл көрсеткіштер 4-5 есе өсетіні сөзсіз.

12. Өндіріс орындарының күрт артуы кезеңінде, ғылыми-техникалық революцияның дамуына байланысты, қоршаған ортаны сақтау, қорғау және табиғи ресурстарды үнемді пайдалану қазіргі проблемаларының бірі болып отыр. Бұл мәселелерге түсініксіздікпен селсоқ қарау мен техникалық экологиялық қате саясаттар, қоршаған ортаның ластануына және жер бетіндегі организмдердің қалыптасқан жағдайларына негативті әсерін тигізеді. Қордаланған негізгі проблемаларды шешуде, табиғат пен адамзат қоғамының арасындағы қарым-қатынастардың орны ерекше. Бұл қарым-қатынастардың дұрыс дамумауы адамзатқа үлкен қауіптер туғызуы мүмкін.

Адамдар және олардың шаруашылық әрекеттері жер бетіне тікелей және жанама зор ықпал әсерін тигізіп келеді. Егерде жылына ауаға дүние жүзі бойынша 1 млрд. т деңгейінде антропогендік заттар (СО2-ні есептемегенде), гидросфераға шамамен 15 млрд. т ластағыштар енгізіліп отырса, топыраққа түсетін техногенді қалдықтардың мөлшері 90 млрд. т. жетеді. Кейбір ғылыми мәліметтерге сүйенетін болсақ, ХХ-шы ғасырдың 90-шы жылдарының аяғында топырақта жинақталған қалдықтар көлемі 4000 млрд. тоннаға дейін көтерілген. Топырақтың ластануына байланысты қазіргі уақытта құрлықтың жартысына жуығы антропогендік ландшафтқа айналған. Ғалымдардың арасында тараған пікір бойынша дүние жүзі шөлдерінің барлығының шығу тегі де антропогендік.

Топырақты зиянды ластағыштардан қорғау адамның негізгі мақсаты, өйткені оның құрамындағы зиянды қоректік қосылыстар қоректік тізбек арқылы адам ағзасына түседі. Біріншіден, ластағыш заттар сумен шайылып ашық су көздері мен ыза суларына қосылады, ал ол суларды адам ауыз су ретінде және әр түрлі қажеттілігіне пайдаланады. Екіншіден, бұл ластағыштар топырақ ылғалы, грунт сулары мен ашық су көздерінен өсімдіктер мен жануарлардың ағзаларына түседі. Үшіншіден, зиянды қосылыстардың көбісі адам ұлпасы мен сүйегінде шоғырлану қауіпіне ие.

Зерттеулер көрсеткендей биосфераға жыл сайын 20 - 30 млрд. тонна қатты қалдықтар және 1 млрд. тоннаға жуық газды, аэрозольді ластағыштар түсуде. Сонымен қатар топырақты ластаушы негізгі көздер автркөліктер болып табылады. Бір автокөлік жүргенде атмосфераға, орташа есеппен, СО – 200 кг, NO - 60 кг, СН - 40 кг, SO2 – 2 кг,  Pb - 0,5 кг, бензопирен - 2 кг шығарылады, сондықтан да автокөлік атмосфера мен топырақтың айтарлықтай бөлігінің ластануына себепші болады.

Өндіріс орталығы болып табылатын ірі қалаларға тән бұл жағдай Тараз қаласында да экологтардың негізгі проблемаларының бірі.

Жамбыл облысының өндірістерінің жетекші салалары – тау-кен өндірісі, химия өндірісі болған. Бірақ экономикалық қыйындықтарға байланысты бұл салалардың мекемелері жұмыстарын толық тоқтату алдында. Соған қарамастан, жеке шаруашылықтар, кіші кәсіпорындар, әсіресе көліктердің көбеюі ауаның ластану дәрежесінің әлі де болса жоғары деңгейде болуына себеп болып отыр.

Жамбыл облысы өңірінің ластануы ұзақ уақыт бойы химия өндірісімен тікелей байланыстылығы мәселесі өз маңызын жойған жоқ. Бұл жағдайда қоршаған табиғи орта сапасын реттеу стратегиясының  ең маңызды мәселесі  - халық денсаулығына және биосфераға ең күшті әсерін тигізетін факторлар мен көздерді анықтайтын және осы әсерге көбірек ұшырайтын биосфера элеметтерінің анықтайтын жүйе ұйымдастыру мәселесі болып табылады. Мұндай жүйеге қоршаған орта жағдайының антропогендік өзгерістерінің мониторингі жатады.