18. Знешнепалітычнае становішча рэчы паспалітай у другой палове 16 – 17 ст. Лівонская вайна 1558 - 1583

У сярэдзіне 16 ст. абвастрыліся адносіны паміж каралеўствамі Шведскім, Дацкім, Польскім, ВКЛ і царствам Маскоўскім. Асноўная барацьба – за землі аслабелага Лівонскага ордэна.

У 1558 г. Лівонскі ордэн адмовіўся плаціць даніну за эстонскія землі і Юр’еў маскоўскаму цару Івану ІV. Апошні ў студзені 1558 г. пачаў вайну супраць Ордэна. Вялікі князь літоўскі Жыгімонт ІІ Аўгуст ўзяў Лівонію пад апеку і запатрабаваў ад Расіі вывскі свае войскі.

У 1561 г. Лівонскі ордэн спыніў сваё існаванне і быў падзелены паміж Швецыяй, Даніяй, Польшчай і ВКЛ на чатыры часткі. Апошні магістр Готард Кетлер стаў васалам караля Польшчы і вялікага князя Літвы.

Расія авалодала Астаханню і Казанню. Цяпер імкнулася атрымаць выхад да Балтыйскага мора.

У 1562 г. Іван ІV пачаў вайну з Жыгімонтам ІІ Аўгустам. 31 студзеня 1563 г. пачалася аблога Полацка. Абарону ўзначальваў Станіслаў Давойна. Працягвалася 16 дзён. Горад здаўся 15.02.. Цар меў намер рухацца ў бок Менска і Наваградка.

Аднак 26 студзеня 1564 г. у бітве пад Улай (каля Чашнікаў) яго войскі былі разбіты арміяй гетмана М.Радзівіла. Пасля гэтага вайна набыла пазіцыйны характар.

Адной з прычын заключэння Люблінскай уніі (1569) былі цяжкасці вайны. Аднак, Польшча не спяшалася дапамагаць Княству. У канцы 1569 г.э паміж Рэччу Паспалітай і царствам Маскоўскім было заключана часовае пагадненне.

У 1576 г. пасля абрання каралём Рэчы Паспалітай венгерскага князя Стэфана Баторыя, пачаўся новы этап вайны.

Баторый упарадкаваў польска – літоўскае войска, узмацніў яго нямецкімі і венгерскімі наёмнікамі, абнавіў артылерыю.

У 1579 г. быў адваяваны Полацк. У бітве вызнчыўся ратнік Перавал. У 1580 г. – узяты Вялікія Лукі, у 1581 г. – абложаны Пскоў (не захапілі).

1582 г. –Ям – Запольскі дагавор аб часовым (на 10 гадоў) перамір’і. Рэч Паспалітая вяртала сабе Полацк, Лівонію, далучала паўднёвыя землі Эстоніі і Курляндскае княства, да Швецыі адыходзіла паўночная частка Эстоніі.

Т.ч. Маскоўская дзяржава не здолела замацавацца ў Прыбалтыцы, аднак вярнула тэрыторыі, якія былі захоплены ў 1579 – 1581 гг.

Вайна Рэчы Паспалітай са Швецыяй (1600 – 1629)

У пачатку 17 ст. спробу зацвердзіцца ў Прыбалтыцы зрабіла Рэч Паспалітая. Але на яе шляху паўстала Швецыя.

У 1599 г. Шведскі сойм скінуў польскага караля і вялікага князя літоўскага Жыгімонта Вазу са шведскага прастолу. Імкнучыся вярнуць сабе трон Жыгімонт пачаў вайну.

У 1600 г. Войска пад камандаваннем герцага Карла (з 1604 г. – кароль Карл ІХ) уступіла ў Лівонію. Яно хутка захапіла Эстонію, падышло да Рыгі і аблажыла яе.

Супраць шведаў – войска пад камандаваннем гетмана Крыштафа Радзівіла і Яна Хадкевіча.

27 верасня 1605 г. каля Кірхольма (Саласпілс) адбыла рашаючая бітва. Шведская армія была разбіта і страціла дзве трэці свайго складу.

Аднак шведы не былі выгнаны з Лівоніі і вайна працягвалася.

У 1621 г. кароль Швецыі Густаў ІІ Адольф (сын Карла ІХ), узмацніўшы армію і падпісаўшы мір з Даніяй і Расіяй, захапіў большую частку Лівоніі і Рыгу. У хуткім часе шведы занялі Падзвінне, Панямонне і пачалі наступленне на Польшчу.

1622 г. – падпісана асобнае перамір’е магнатаў ВКЛ са Швецыяй.

1629 г. – у Альтмарку (цяпер г. Новы Тарг у Польшчы) – перамір’е паміж дзвюма дзяржавамі на 6 гадоў.

Прыбалтыка была падзелена: Швецыя атрымала Эстонію, Відзьме (з Рыгай), Рэч Паспалітая – Латгалле і Курляндскае герцагства.