15. Асэнсаванне і.Шамякіным Чарнобыльскай трагедыі і Афганскай вайны ў рамане "Злая зорка", аповесці "Зона павышанай радыяцыі" (на выбар).

Раман "Злая зорка" — першы празаічны твор пра чарнобыльскую бяду ў беларускай літаратуры. Напісаны з сацыяльна-публіцыстычным і гуманістычным пафасам, ён раскрывае адну з драматычных старонак у жыцці нашага народа. Дзеянне ў рамане адбываецца ў адным з раёнаў Гомельскай вобласці. Пачынаецца твор са сцэны вяселля Глеба Пустахода і Ірыны Пыльчанка, якое, на жаль, прынесла не радасць, а бяду. Аўтар паказвае трагічны лёс людзей, якія, пражыўшы ўсё жыццё на гэтай зямлі, вымушаны ехаць на чужыну. Ахвярамі Чарнобыля становяцца Ліза Пустаход і Глеб Пыльчанка.Трагічнае гучанне ў рамане набываюць прыродаапісанні і пейзажныя вобразы. Туман, напрыклад, становіцца ўвасабленнем сілы зла. Сонца перастала несці людзям святло і жыццё, яно нібы адарвалася ад неба, спыніла свой ход і павісла: "I гэтак будзе вісець, І не здолее ўзысці, страціўшы сілу". Прырода як бы спыніла сваё развіццё, пратэстуючы супраць безгаспадарлівых адносін да ўсяго навакольнага, надбайнасці і бяздушнасці. Аўтар крытычна паказвае кіруючую, камандна-бюракратычную сістэму рэспублікі, на сумленні работнікаў якой перакрэсленыя чалавечыя жыцці, пакалечаныя лёсы, страчаныя надзеі (вобразы першага сакратара раённага камітэта партыі Сінякова і яго стрыечнага брата Лявонція Мікалаевіча). Увесь жа цяжар чарнобыльскай аварыі абрушваецца на плечы старшыні райвыканкама Уладзіміра Паўлавіча Пыльчанкі, які ў крытычных абставінах адчувае адказнасць за людзей, востра перажывае бяду роднай зямлі, кіруе высяленнем з атручанай зоны.

Іван Шамякін – творец незвычайнай духоўнай і творчай актыўнасці – заўсёды выходзіў на самыя вострыя тэмы сучаснасці, уздымаў і асэнсоўваў надзённыя праблемы жыцця. Беручыся за распрацоўку той ці іншай сучаснай тэмы, І. Шамякін меў выразную маральна-этычную пазіцыю, а таксама дэманстраваў сацыяльную крытычнасць, глыбока ўдумлівы падыход да рэчаіснасці. Раман Івана Шамякіна «Злая зорка» - першы празаічны твор пра чарнобыльскую бяду ў беларускай літаратуры. Напісаны з сацыяльна-публіцыстычным і гуманістычным пафасам, ён раскрывае адну з драматычных старонак у жыцці нашага народа. Аўтар паказвае трагічны лёс людзей, якія, пражыўшы ўсё жыццё на гэтай зямлі, вымушаны ехаць на чужыну.

16. Жыццёвы і творчы шлях в.Быкава. Асаблівасці творчасці пісьменніка.

Нарадзіўся ў сялянскай сям'і. У самым пачатку Вялікай Айчыннай вайны быў мабілізаваны на абарончыя работы. Творчая біяграфія пісьменніка пачынаецца ў пасляваенныя гады. Працаваў мастаком у гродзенскіх майстэрнях, у рэдакцыі абласной газеты «Гродзенская праўда». Служыў у Савецкай Арміі. Канчаткова дэмабілізаваўшыся, працаваў літаратурным супрацоўнікам, літаратурным кансультантам газеты «Гродзенская праўда». Выступаў як журналіст. Тэматыка ранніх апавяданняў, як і многіх далейшых твораў Васіля Быкава, прысвечана падзеям вайны. Першыя апавяданні Васіля Быкава былі надрукаваны ў часопісе «Вожык», газеце «Гродзенская праўда». Першы зборнік «Ход канём» (1960) раскрывае пасляваеннае жыццё савецкіх людзей, іх узаемаадносіны ў працы, побыце, паказвае нараджэнне новых якасцей у характары чалавека, асабліва моладзі. Канец 1950-х — пачатак 1960-х гадоў для В. Быкава — час пошукаў самога сябе. Ён піша сатырычныя мініяцюры, гісторыка-прыгодніцкую аповесць «Апошні баец», серыю навел на маральна-этычныя тэмы, другі цыкл ваенных апавяданняў, нарысы, рэцэнзіі. Гэтыя творы сведчаць пра тое, што іх аўтар ішоў да свайго адкрыцця свету, да аналітычнага даследавання чалавечага быцця, рашуча адмаўляючыся ад дробнатэмнасці, апісальнасці. Кожны твор быў для яго своеасаблівай школай майстэрства, пяро пісьменніка сталела, почырк набываў большую індывідуальную афарбоўку, мова — выразнасць і дакладнасць. В. Быкаў набліжаўся да раскрыцця тых трагічных падзей 1941—45, з якімі сутыкаецца галоўны герой яго аповесцей. У «Жураўліным крыку» (1959) пісьменнік звярнуўся да ваеннай тэмы, каб застацца ёй верным амаль увесь час. У наступных яго аповесцях паўстае перад чытачом гранічна праўдзівае адлюстраванне вайны. Яго творы нязменна нясуць ў сабе моцны зарад маральнай энергіі, неабходнай чалавеку сёння. Шырокая вядомасць прыйшла да Быкава пасля публікацыі аповесці «Трэцяя ракета» (1961). Тэма чалавека на вайне таксама праходзіць праз аповесці «Пастка» (1962), «Альпійская балада» (1963), «Праклятая вышыня» (1968).

17. Праўда вайны ў "франтавых" творах В.Быкава 1950 - 1960-х гадоў (апов. "Жураўліны крык", "Здрада", "Трэцяя ракета", "Пастка", "Мёртвым не баліць") (на выбар): праблематыка, ідэйна-мастацкі змест.

Вайна... Гэта тэма наклала вельмі глыбокі адбітак на творчасць В. Быкава, які сам прайшоў праз жахі вайны, не раз бачыў жорсткасць фашысцкіх захопнікаў і жудасныя карціны: смерць сяброў, аднавяскоўцаў. У сваіх творах В. Быкаў расказаў пра барацьбу беларускага народа, пра мужнасць партызан і падпольшчыкаў, пра жыццё франтавікоў. Акрамя гэтага, аўтар з усёй шматграннасцю і глыбінёй даследаваў прыроду страху і здрадніцтва, у фінале якіх — заўжды смерць і пагарда. Ваеннай тэме Быкаў прысвяціў аповесці «Знак бяды», «Жураўліны крык», «Дажыць да світання» і інш. Станоўчыя героі гэтых твораў — мужныя, непакорныя людзі, якія змагаюцца на фронце, у прамысловасці, у сельскай гаспадарцы, у партызанскім тыле за агульную справу: перамагчы фашызм, дабіцца перамогі. Гэта людзі сумленныя, справядлівыя, гатовыя аддаць жыццё за сваю Радзіму. Іх увасабляюць Свіст, Карпенка, Фішар, Глечык з аповесці «Жураўліны крык», партызан Сотнікаў з аповесці «Сотнікаў», настаўнік Алесь Мароз з аповесці «Абеліск» і інш. Трэба зазначыць, што ўся ваенная проза В. Быкава вылучаецца ўвагай да непаўторных дробязяў вайсковага быту, акопнага жыцця, складаных перыпетый бою і чалавечай псіхалогіі ў баі. Мастак не можа сабе дазволіць забыць не толькі важнейшыя падзеі той цяжкай пары, але нават яе дробязі, і, што важней за ўсё, — псіхалогію людзей вайны, іх пачуцці, настрой, святло іх душаў. Так, напрыклад, у аповесці «Знак бяды» вайна паказана праз успрыманне яе мірнымі жыхарамі. У аповесці «Жураўліны крык» В. Быкаў паказаў здрадніцтва на прыкладзе адлюстравання вобразаў Аўсеева і Пшанічнага. Паказаў іх баязлівасць, подласць, нізасць. Яны пайшлі супраць сябе і заплацілі за гэта сваім жыццём. Станоўчых герояў у гэтым творы аўтар вызначыў як сапраўдных людзей. Салдаты гінуць проста і без скаргаў, сумленна і да канца выконваюць свой абавязак. Яны прымаюць смерць, выразна ўсведамляючы, што якім бы дарагім ні было іх уласнае жыццё, лес Радзімы і чалавецтва нашмат важней. Проза В. Быкава — гэта сур'ёзны набытак для беларускай літаратуры. Яна з'яўляецца своеасаблівым абеліскам памяці тым, хто загінуў у час Вялікай Айчыннай вайны.

18. "Партызанскія" аповесці В.Быкава (аповесці "Дажыць да світання", "СотнікаЎІ', "Воўчая зграя", "Праклятая вышыня" "Мёртвым не баліць", "Круглянскі мост", "Пайсці і не вярнуцца" і інш) (на выбар): тэматыка, праблематыка, ідэйны змест. Экзістэнцыяльнасць выяўлення часу і чалавека.

Аповесць Быкава “Круглянскі мост”. У аповесці «Круглянскі мост» ёсць «закадравы» герой Ляховіч, з якім пісьменнік знаёміць нас прыёмам рэтраспекцыі, гэта значыць звароту ў мінулае. Брытвін, расказваючы Сцёпку пра Ляховіча, абураецца яго ўчынкамі, лічыць іх недарэчнымі, абсурднымі.

У першым выпадку Ляховіч парушыў загад, адмовіўшыся забіць паліцая, бо той «з дзіцем на ложку сядзеў, карміў, і гэты дурань не адважыўся ў яго кулю пусціць». Напарнік Ляховіча Сураў нават «адмовіўся больш з ім хадзіць» на заданні: «Дурань, кажа, або кантужаны». Другі раз, як лічыць Брытвін, «зноў канфуз выйшаў». Вяртаючыся з задання, партызаны наткнуліся на немцаў, калі тыя штурхалі буксуючую машыну. «Ну, хлопцы, вядома ж, узрадаваліся, кажуць: ударым! Ляховіч, які быў за старага, зноў не дазволіў, бо вёска была блізка. Маўляў, машыну знішчым - вёску з агнём пусцяць. А ўжо трэці выпадак і наогул не ўкладваецца ў свядомасці Брытвіна і такіх, як ён. Ляховіч з Шусцікам трапілі, як вярталіся з задання, у палон. I вось там, у круглянскай паліцыі, Ляховіч «выкінуў фокус. Гэта ўжо наогул дзіва. Самая бязглуздая дурасць», паводле ацэнкі Брытвіна. Калі іх схапілі, яны сказалі, што акружэнцы, хадзілі па вёсках, на хлеб зараблялі. А шэф паліцыі паставіўся да гэтага нястрога. Шусціка выцяў кіем і атрымаў вялікае задавальненне, гледзячы, як той прыніжаецца. Асабліва спадабалася немцу, калі на сваё пытанне, ці прызнае Шусцік уладу вялікага фюрэра, атрымаў халуйскі адказ: «Прызнаю, пан,ён жа ўвесь свет зваяваў». А Ляховіч адмовіўся прызнаць уладу фюрэра. Паліцай, які перакладаў адказ Ляховіча немцу, зашыпеў, дакладна сфармуляваўшы сутнасць выбару: «Не прызнаеш - памрэш сёння ж». - «Магчыма, - адказвае, - але памру чалавекам, а ты будзеш жыць скацінай». Шусціка адпусцілі, а Ляховіча павесілі. «Прыгожа, як у кіно, ды што толку... Ну, хіба не дурань?» - рэзюміраваў Брытвін. Для такога мастака, як Васіль Быкаў, гэтых трох эпізодаў было б дастаткова, каб пабудаваць на іх уласцівую яго стылю вострасюжэтную аповесць, зрабіць свайго «закадравага» героя галоўным, тройчы выпрабаваўшы яго экстрэмальнымі сітуацыямі выбару, адна з якіх - памежная. Аднак менавіта «закадравасць» героя, успрыманне яго ўчынкаў іншымі ўжо пасля яго смерці садзейнічае рэалізацыі пісьменніцкай канцэпцыі і думкі пра непарыўную пераемнасць руху жыцця, пра галоўнае і марнае. Сам таго не ўсведамляючы, Брытвін таксама прычыніўся да ўзвядзення абеліска Ляховічу, бо не брытвінскае меркаванне, а інфармацыя пра ўчынкі Ляховіча будзе вызначальнай у выбары Сцёпкі. I Сцёпка неўзабаве стане перад выбарам: кампрамісу з Брытвіным і як вынік кампрамісу - жыццё ці вернасць свайму сумленню, праўдзе, памяці цаною жыцця. Сцёпку папярэджваюць, што задумаў ён нядобрае, што сам жа і пашкадуе, але ён ужо падрыхтаваўся, як і Ляховіч, зрабіць свой выбар. Сцёпка, як і Сотнікаў з аднайменнай аповесці, ужо падняўся на такую духоўную вышыню, на якой кампраміс з Брытвіным, як і кампраміс Ляховіча з шэфам паліцыі, ужо немагчымы. Усялякай велічы сладарожнічае крайнасць, усялякай пасрэднасці - схільнасць да кампрамісаў.

Пад гнётам абставін, як зазначае В. Быкаў, «адзін чалавек гнецца, другі ломіцца, трэці становіцца, магчыма, яшчэ больш загартаваным». I ў кожнага свой запас трываласці, свой болевы парог.

19. Своеасаблівасць рэалізацыі тэмы вайны ў творах В.Быкава 1970 - 1980-х гадоў ("Альпійская балада", "Яго батальён"), асэнсаванне праблемы гераізму (аповесці "Дажыць да світання", "У тумане", "Абеліск", рамане "Кар'ер") (на выбар).

Адным з самых запамінальных твораў В. Быкава з'яўляецца аповесць "Абеліск". Гал герой — вясковы настаўнік Алесь Іванавіч Мароз. Ад дзейнасці настаўніка залежыць маральнае здароўе нацыі, яе будучыня. У Мароза была ўнутраная патрэба рабіць людзям дабро. Нікому ні ў чым не адмаўляючы, ён быў не толькі настаўнікам, але і дарадчыкам, доктарам, ветэрынарам. Са сваімі вучнямі ён паводзіў як роўны з роўнымі, імкнуўся далучыць іх да вяршыняў агульначалавечай і нац культуры. У часы фашысцкай акупацыі Мароз з-за калецтва не змог ваяваць на фронце ці ў партызанскім атрадзе. Ён уступіў у няроўнае змаганне (магчымымі сродкамі) за душы моладзі. I, калі яго выхаванцы былі арыштаваны, ён кінуўся ў партызанскі атрад, каб знайсці выратаванне вучням. Фашысты ж паставілі страшную ўмову: калі настаўнік з'явіцца ў паліцыю, хлопцаў адпусцяць. Нягледзячы на забарону партызанскага кіраўніцтва, Мароз дабравольна здаўся фашыстам. Ён хацеў у апошні міг жыцця быць побач са сваімі выхаванцамі, духоўна падтрымаць іх перад пакараннем. Цудам застаўся жыць толькі адзін вучань — Павел Міклашэвіч. Як прадаўжальнік справы свайго настаўніка, ён дабіваецца справядлівай ацэнкі ўчынку Мароза. Яго клопатамі ў вёсцы Сяльцо быў збудаваны абеліск, дзе побач з пяццю юнацкімі імёнамі было выведзена і імя Мароза. Пра герояў твора і акалічнасці тых падзей мы даведваемся з успамінаў былога камандзіра партызанскага атрада Ткачука і чыноўніка-дагмата Ксяндзова. Яны па-рознаму (нават супрацьлегла) ацэньваюць учынак настаўніка. Не асабліва мэтазгодным, бессэнсоўным лічыць яго Ксяндзоў, які з-за сваёй абмежаванасці не ўяўляе сапраўднай ролі настаўніка ў грамадстве і не разумее таго, што выхоўваць можна і ўласным прыкладам. Для Ткачука Мароз — герой, барацьбіт, увасабленне духоўнай велічы чалавека, які ўласнай смерцю прадэманстраваў непарыўнасць слоў і спраў настаўніка, вернасць высокаму настаўніцкаму прызванню. Спрэчка, якая вядзецца ў аповесці, прымушае задумацца над сэнсам гераізму, подзвігу і самаахвярнасці, дапамагае адшукаць маральныя вытокі гераічных учынкаў, мнагастайнасць іх праяўлення не толькі ў ваенныя гады, але і ў мірны час. На кантрасце, сутыкненні розных думак і поглядаў дасягаецца вастрыня і палемічнасць у вырашэнні складанага пытання пра абавязак кожнага чалавека перад грамадствам, сваім сумленнем, пытання даволі актуальнага і для нашых сучаснікаў. “Дажыць да світаняя” апавядае пра пошукі групай Іваноўскага варожай базы. Паказ гэтага рэйду дазваляе зрабіць абагульненне адносна магчымасцей чалавека, які дзейнічае на захопленай ворагам роднай зямлі. У групе Іваноўскага новыя байцы, паколькі яго батарэйцы усе забіты. Ды і новыя байцы ўжо пачалі гінуць, да ўсяго яшчэ і базы ворага неаказалася на месцы (праціўнік змяніў месца дыслакацыі). І Іваноўскі прымае рашэнне: вярнуць назад уцалеўшых. Для выканання задання ён пакінуў толькі юнага Піваварава — сына настаўніцы з Ленінграда. Яны зблізіліся яшчэ больш, калі даведаліся, што ім абодвум падабаюцца кнігі. Ім пашанцавала адшукаць варожы штаб, але перадаць звесткі сваім яны ўжо не змаглі. Юнак загінуў, а Іваноўскі апошняй гранатай узрывае сябе і падводу з немцамі. Перад смерцю ён шукае сэнс ва ўсім тым, што здарылася на вайне з ім і тысячамі да яго падобных. Герой лічыць, што пакуты яго былі недарэмнымі, бо ён загінуў за гэту непрытульную, мёрзлую, але такую сваю зямлю.

Складаны лёс чалавека ва ўмовах фашысцкай акупацыі пісьменнік паказвае ў повесці “У тумане” (1989). Пасля аварыі на чыгунцы немцы арыштавалі пуцейцаў. Траіх пакаралі смерцю, а Сушчэню, які не захацеў супрацоўнічаць з ворагам, адпусцілі. На яго ўзвялі паклёп, быццам той выдаў сваіх. Трагічныя абставіны заганяюць чалаевка ў тупік і немагчыма знайсці выйсце з гэтага туману. Герой разумее, што ад яго па сутнасці нічога не залежыць, бо ён апынуўся ў бязвыхаднай сітуацыі. Быкаў завастрае праблему выбару перад чалавекам, які асуджаны на смерць. Маральныя пакуты прыводзяць Сушчэню да пераканання, што ў дадзены момант немагчыма апраўдацца перад людзьмі і бессэнсоўна супрацьстаяць абставінам, якія вышэй чалавечай волі. Знікае надзея на паратунак у свеце, дзе жахлівая рэальнасць вайны з яе неразбярыхай і хаосам укрыжоўвае чалавека, робіць яго кволым, адчужаным. Сушчэня прымае смерць як наканаванне, востра адчувае непазбежнасць таго, што мусіць здарыцца. Быкаўскі герой свядома ідзе на ахвяраванне дзеля іншых людзей, у імя дабра і будучыні.

Повесть «В тумане» - гл.герой Сущеня, путевой рабочий со станции Мостище, арестованный немцами за участие в диверсии возле Выспянского моста, с ходу отвергает предложение «доктора» Гроссмайера о сотрудничестве. Подвергается пыткам понимает что приняв условия этого немца из СД. Он сохранит себе жизнь. Герой осознает что надо выбирать одно и то и другое вместе не получается. У него была любимая семья – женя Анеля и сын Гришка они то остающиеся в качестве заложников, не позволяли пойти на обман немцев. Судьба семьи вот что движет отказом героя. Сюжетное течении повести круто меняет русло, когда герой вторично избежавший смерти, остается один на один с собой и ему снова приходится принимать решение – на этот раз связанного с защитой своего доброго имени от подозрения своих. Партизанский разведчик Буров с бывшим инспектором райзо Войтиком, посланы командиром отряда Трушкевичем в Мостище с о конкретным заданием – застрелить предателя Сущеню. Сущеня послушно пошел туда, куда повел его Буров, захватив собой лопату, чтобы самому вырыть себе могилу – и в один миг все перемешалось. Вместо Сущени был убит Буров, апотом застрелили и Войтика, Сущеня остается с трупами двух партизан. Для Сущени смерть Бурова означала конец всему. Именно Буров успел выслушать признание Сущени и он поверил ему, что он никакой не предатель, а наоборот настоящий патриот, человек мужественный и стойкий. Человеческая жизнь в повести поставлена в прямую зависимость от необходимости доверия. Тема трусости, ведущей к предательству также отражена. Трижды струсивший Войтик (в тот раз когда не подал сигнал Бурову; чуть позже, когда обнаружил карателей по дороге в пущу,где находился их с Буровым партизанский отряд им.Суворова; и еще в перые годы войны, когда испугавшись, навел полицаев на хутор рыжего Климки, став причиной гибели людей), кот.всегда не доставало внутренней твердости в его обобщенных представлениях о жизни, в горячие дни лесной войны, партизанства пытается всякий раз обрушить на головы других. Он не допускает мысли, что Сущеня, просидев две недели в СД, остался таким же порядочным человеком, каким был всегда. Он не верит что он мог выстоять , не покорился, что немцы не завербовали его. Война загнала Сущеню в тупик из кот.он не видел выхода. Поверивший ему Буров, кот.один только и мог рассеять зловещий туман подозрительности, был.мерт.. За секунды до выстрела Сущеня думает о том, что «война или злая судьба» оказались сильнее его, и что его любовь к семье стала для него той ловушкой, кот.умело расставил Гроссмайер.. Но хотя немец исковеркал его судьбу он не победил его воли.