14. Türkmenistanyň bank ulgamynyň ösüşi

Türkmenistanyň bank ulgamynyň ösdürilmeginiň maksatlary we wezipeleri ykdysady ösüşiň ýokary we durnukly depginlerini üpjün etmegiň hem-de şol esasda halkyň hal-ýagdaýynyň we ýaşaýyş durmuşynyň hilini gowulandyrmagyň zerurlygy bilen kesgitlenilýär. Ýurduň durmuş-ykdysady ösüşinde bank ulgamynyň roluny güýçlendirmek döwletiň möhüm wezipeleriniň biri bolup durýar.

Häzirki wagtda Türkmenistanda maliýe ulgamyny sazlaýjy bolup Türkmenistanyň Merkezi banky çykyş edýär, ol Türkmenistanyň teritoriýasynda döwlet pul-karz we walýuta syýasatyny geçirýän derejä eýe bolan ýeke-täk edaradyr. Täze Galkysh eýýamynda Türkmenistanyň Merkezi banky milli ykdysadyýeti ösdürmegiň ileri tutulýan ugurlaryň umumy döwlet akymynda pul-karz syýasatyny geçirýär.

Türkmenistanyň territoriýasynda hereket edýän täjirçilik banklary maliýe ulgamynyň işçi zwenosy bolup durýarlar. 2010-njy ýylyň 1-nji ýanwaryndaky ýagdaýa görä TMB we 11 sany täjirçilik banklary milli bank emele getirýärler. Türkmenistanyň banklarynyň umumy gurluşyny bäş sany döwlet-täjirçilik banky (Türkmenistan, Türkmenbaşy, Daşarykdysadybank, Daýhanbank, Halkbank), üç sany paýdarlar-täjirçilik banky (Senagat, Garagum we Türkmen-türk banky) we bir täjirçilik banky (Prezidentbank) we daşary ýurt banklarynyň iki şahamçasy (Sadaratbank we Pakistanbank) emele getirýärler. Bank guramalarynyň ulgamyny giňeltmek, esasan, ýurtda banklaryň şahamçalarynyň sany artdyrmak arkaly alnyp barylýar. Mysal üçin, 2010-njy ýylyň 1-nji ýanwarynda şahamçalarynyň sany 128 birlige barabar boldy.

Döwletiň pul-karz syýasatyny balanslaşdyrmak boýunça özgertme öz wagtynda başlandy. 2008-nji ýylyň 1-nji ýanwaryndan başlap Türkmenistanda ABŞ-nyň dollaryna bolan gatnaşyk boýunça walýutanyň hümmetiniň iki hasaba alnan görnüşi bellenildi: döwlet bahasy – 6250 manat we bazar bahasy – 20000 manat. Bu walýutanyň hümmetiniň manada bolan gatnaşygyny kadalaşdyrmagyň ýolundaky birinji ädim bolupdyr, ol 2008-nji ýylyň 1-nji maýynda bolupdy. Iş ýüzünde Türkmenistanda bir wagtda manadyň walýuta hümmetiniň resmi dewalwasiýasy we bazar dewalwasiýasy geçirildi. Deňleşdirilen walýuta hümeti (döwlet we karz hümmeti) döwletde bazary ösdürmek, sagdynbäsleşigi döretmek, ýurduň eksport mümkinçiligini pugtalandyrmak üçin, şeýle hem ýönekeý sarp ediji üçin ägirt uly oňatlyklary getirildi. Daşary ýurt pullaryna milli manadyň ýeke-täk hümmetiniň girizilmegi bilenTürkmenistanyň täjirçilik banklarynyň pul alyş-çalyş nokatlarynyň sany artdyryldy. 2010-njy ýylyň 1-nji ýanwaryna daşary ýurt walýutasyny nagt manada çalyşmak boýunça Türkmenistanda 178 nokat, şol sanda olaryň 8-si gije gündiz işledi.

15 Sorag. Beỳik Parfiỳa döwletiniñ döremegi.

B.e. öňki III asyryň ortalarynda selewki patyşalarynyň Baktriýadaky dikmesi Diodot hem-de Parfiýadaky satraby Andragor bölünip aýrylyp, özlerini özbaşdak hökümdar diýip yglan edipdirler. Parfiýa hökümdary Andragor bolsa häkimligi öz elinde uzak saklap bilmändir. Gozgalañ b.e. öňki 247-nji ýylda parnlaryň serdarlary, doganlar Arşagyň we Tridatyň ýölbaşçylygynda Andragora garşy halk gozgalañy bolup häkimiýetiň ýerli halkyň eline geçmegi bilen tamamlanypdyr. Parfiýa döwleti döräpdir. Arşak patyşa diylip yglan edilipdir, emma ol tiz wagtda söweşde wepat bolupdyr. Ýurduň patyşalygyna Tridat saýlanypdyr. Parfiýa patyşalary eýýäm Arşagyň döwründen başlap öz ýerlerini giňeltmek, täze ýurtlary basyp almak syýasatyny ýöredilipdirler. Olar ilki bilen Girkaniyany basyp alypdyrlar,beyle yagday olary Selewkiler bilen uzak wagtlap uruşmaga mejbur edipdir. Mitridat I döwründe (b.e. öňki 178-138 ý.ý.) Parfiýalylar selewkilerden belli-külli üstün çykypdyrlar. Mitridat I Midiýany eýeläpdir, häkimligini Mesopotamiýada ýetiripdit. B.er. öňki 141-nji ýylda ol Wawilonyň-da patyşasy diýlip yglan edilipdir. Şeýlelikde, b.e. öňki II asyryň 50-nji ýyllarynda Parfiýa selewkileriň Tigr derýasyna çenli bolan ýerlerini eýeläpdir. Bu bolsa selewkileriň parfiýalylardan gürrüňsiz ýeňlendigini aňladýar.

Parfiýalylaryň günbatar syýasatynda Mitridat II döwründe (b.er. öňki 123-87 ý.ý.) häzirki Eýran we Mesopotamiýanyň ýerlerini özüne birikdiripdirler. Mitridat II-ä “patyşalar patyşasy” ady hem berlipdir.

B.e. öňki 65-nji ýylda uzaga çeken Parfiýa-Rim urşy başlanypdyr. Parfiýa-Rim urşundaky esasy söweşleriň biri Parfiýa serkerdesi Süren bilen Rim serkerdesi Krassyň arasynda b.e. öňki 53-nji ýylda Demirgazyk Mesopotamiýanyň Karry şäheriniň golaýynda bolupdyr. Söweş Krassyň goşunynyň derbi-dagyn edilmegi, özüniň bolsa ölümi bilen gutarypdyr. Bu söweşden soň Parfiýa patyşalary ýurduň paýtagtyny Tigr derýasynyň çep kenarynda ýerleşen Ktesifon şäherine göçüripdirler. Soň Parfiýa, Siriýany, Kiçi Aziýany, Palestinany hem basyp alypdyr. Parfiýa patyşalaryna dünýäniň 100-den gowrak şäheri boýun bolupdyr.

Şol welaýatlaryň, şäherleriň üstünden uly gatnawly ýöllar geçip, halkara ähmiýete eýe bolupdyr. “Beýik ýüpek ýoly” adyna eye bolan ol ýollar Hytaýyň, Hindistanyň, Ýewropanyň arasyndaky halkara söwda bilen baglanyşykly bolan haryt ýükli kerwenleriň gatnawlaryny amala aşyrmakda möhüm ähmiýeteýe bolupdyr.

B.e.I asyrynyň ahyrlarynda II asyryň başlarynda Parfiýa imperiýasy gowşap başlaýar. Imperiýanyň welaýatlary özbaşdaklyga ymtylýar. Girkaniýada bölünip aýrylmak islegi güýçlense, Margiana özbaşdakdygyny yglan edýär.I asyrda Baktriýa topragynda Kuşan imperiýasy döräpdir. Ol Parfiýa döwletiniň gündogaryndaky gazaply bäsdeşe öwrülipdir. Bu döwletleriň arasynda uzaga çeken uruşlar bolupdyr. Bu uruşlar ysgyndan düşüp barýan Parfiýa döwletiniň has-da gowşamagyna täsir edipdir.II asyryň birinji ýarymynda dargap barýan Parfiýanyň üstüne Rim goşunlary birnäçe gezek çozuş edýär. 200 ýyl çemesi dowam eden Rim-Parfiýa bäsleşigi iň soňunda Parfiýanyň ýeňlişi bilen tamamlanyp,netijede, 224-nji ýylda, 471 ýyl ýaşan we dünýäniň iň güýçli imperiýalarynyň biri bolan Parfiýa patyşalygy ýaşamagyny bes edýär.

Parfiýa patyşalygynyň ilatynyň hojalygy köp pudakly bolupdyr. Ilat, ekerançylyk, maldarçylyk, hünärmentçilik, söwda, awçylyk we hojalygyň beýleki pudaklary bilen meşgullanypdyr. Parfiýaly ekerançylar bugdaý, arpa, jöwen, süle, künji, pagta, üzümçilik, şaly we beýleki ekinleri ekipdirler. Bu ýer-de irrigasion kanallar, suw desgalary gurlupdyr. Maldarçylykda iri şahly mallary we gara mallary idedipdirler. Köpetdagyň eteginde atlar, gylýallar, düýeler şol wagtyñ adamlarynyň esasy ulag serişdeleri bolupdyr. Mundan başga-da Parfiýada hünärmentçilik we söwda uly orun tutupdyr. Mitridat I döwründe kümüşden zikgelenen “drahma” pul birligi bolupdyr. Parfiýa zamanynda goňşy ýurtlarynda ata watanymyzyň kä bir ýerini özine birikdiren bir näçe döwlet döräpdir. Şolaryň biri Grek-Baktriýa döwletidir. Bu dowlet ilkinji döwürlerde selewkilere garşy göreşde Parfiýany goldap çykyş edipdir. Soň – soňlar bu syýasaty Grek-Baktriýa döwletiniň greklerden ybarat bolan ýokary gatlaklary goldamandyr.