1 Жаттығу.

Берілген мәтінді оқып түсінігін айту.

2 Жаттығу.

Төмендегі қайталама қос сөздермен мағыналық жағынан байланысатын сөздерді тауып, сөз тіркесі етіп жазыңдар.

Үлгі: жақын-жақын ағайындар,..

Жақын-жақын, алуан-алуан, ауызба-ауыз, әрең-әрең, әп-әдемі, үйді-үйіне, орынды-орынсыз, қора-қора, мая-мая, сыбыр-сыбыр, бас-басына, тұс-тұсына, бума-бума.

3 Жаттығу.

Қос сөздерді қатыстырып сөйлем құраңдар.

Үлгі: Балалар қатар-қатар тұрды.

Қатар-қатар, жөн-жөніне, бет-бетімен, ауызба-ауыз, түп-түгел, еміс-еміс, дүркін-дүркін, күннен-күнге, бірте-бірте, екеу-екеуден, жап-жақын, жап-жасыл, жарқ-жұрқ, биік-биік.

4-жаттығу

Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойыңыз

Көре - ....., көзбе - ......., қора - ......, сөйлей - ......., алба - ......, көйлек - ......, бала - ......, зәре - ....., әрі - ....., мінез - ......., қазан - ........, уайым - .....,

5-жаттығу

Түбірдің бір сыңары дыбыстық өзгеріске ұшырап жасалатын қайталама қос сөзді тап?

1)Менің дүйсенбі күні сабақа келмеген себебім аялдамада автобусты күтіп қалт-құлт етіп жаурап ,ертесіне қатты ауырып қалдым.

2)Айт күні, үйге атам апам келіп қалды, ал анам сатыр-сұтыр етіп түрлі дәмді тағамдар даярлады.

6-жаттығу

Бір түбірдің қосымшасыз түрде қайталануынан жасалатын қайталама қос сөзді тап?

Біз отбасымызбен демалыс күні шаңғы тебуге биік-биік таулар жақа бардық, үстіміз су-су болып қайттық.

7-жаттығу

Қайталама қос сөздерді тап?

Мен халыққа әйгілі шаншар театрын өте қатты-қатты жақсы көрем,оны көре-көре бергім келеді. Әзіл театрында жастар және үлкен-үлкен ағаларымыз өзі-өзінен әзіл құрап барлығының ойын ортаға шығарып әзіл кеш құрады. Оны халық өте жоғары бағалайды.

8-жаттығу

Мына сөздердің ішінен,қайталама қос сөзді тауып,бір-бірі мен біріктіріп сөйлем құра?

Тау көз

Ыдыс ауылда

Көзбен аяқ

Ауыл тау

Төсек еркін

Қысы ащы

Ап қолына

Емін орын

Қолды жазы

9-жаттығу

Қайталама қос сөзді тауып,ішіндегі қай жасалу жолдарына жататынын тап?

Тіркен-тіркен,бала-шаға,әрі-бері,орынды-орынсыз,бір-біріне,тәлім-тәрбие,ғылыми-көпшілік,ауыл-ауылды,зәре-құт.

Сабақтың тақырыбы: Қосарлама қос сөздер. Ұлттық педагогика.

Сабақтың түрі: теориялық, жаңа сабақты меңгеру.

Сабақты өткізу әдісі: Сұрақ-жауап, интерактивті тақтамен жұмыс істеу.

Сабақтың мақсаты:

Білімділік:

- Тіл білімінің салаларын меңгерту;

- Қос сөздің бір түрі қосарлама қос сөз туралы нақтылай тісіндіру;

-Студенттерге ана тілінің қадір-қасиетін ұғындыру;

-Тілге құрметін, сүйіспеншілігін арттыру;

-Тіл арқылы халықтар достығын насихаттау, сөздікпен жұмыс жасау;

Дамытушылық:

-Студенттерге курстың міндеттерін түсіндіру;

-Тұрмыстық, қоғамдық саяси, оқу-мамандық, ғылыми мәселелерде ана тілінде сөйлеу білуге қажет екендігін түсіндіру;

-Орыс тілі мен қазақ тілінің негізі айырмашылықтарын;

- Әліпби мен сөйлем құрастыру ерекшеліктері туралы мағлұмат беру;

Тәрбиелік:

- Студенттерді әдептілікке тәрбиелеу

• Мемлекеттік тілге деген құрметін нығайту;

• Білімгерлердің өз мамандықтарын сүюге тәрбиелеу;

• Ана тілінің қадір- қасиетін түсініп, оны құрметтей білуге, тапқырлық, іздемпаздық қасиеттерге жетелеу, шығармашылыққа баулу.

Сабақ уақыты: 90 минут

Сабақтың құрылымы:

1. Ұйымдастыру кезеңі 5 мин.

2. Үй тапсырмасын сұрау 20 мин.

3. Жаңа тақырыпты түсіндіру 40 мин.

4. Жаңа тақырыпты бекіту 15 мин.

5. Сабақты қорытындылау 5 мин.

6. Үй тапсырмасын беру 5 мин.

Сабақтың барысы:

Ұйымдастыру кезеңі:

Оқушылармен амандасу. Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру. Оқушылардың сыртқы келбеттеріне көңіл аудару. Сабаққа қажетті құрал-жабдықтарының бары-жоғын тексеру. Оқушыларды сабақтың тақырыбы және

жоспарымен таныстыру.

Теориялық білімнің қажеттілігі:

Оқытушы бақылау сұрақтарын қою арқылы оқушылардың біліміне тексеру жүргізу.

Жаңа сабақты түсіндіру:

Оқытушы оқушыларға берілген жаңа тақырыпты түсіндіреді.(тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар).

Сабақтың қорытындысы:

Оқытушы сабақты толығымен жүйелейді, әрбір оқушының жұмысын бағалай отырып, олардың жетістігі мен кемшіліктерін ескереді. Олардың сабақты меңгергенін сұрақ-жауап арқылы анықтайды.

Оқытушы төмендегідей критерийлер бойынша оқушылардың жасалған жұмыстарына баға қояды:

• Өткен тақырып бойынша бағалау;

• Жақсы жауаптарды ескеру;

• Жаңа тақырып бойынша білімдерін бекіту және қорытындылау;

• Тақырып бойынша жаттығулардың орындалуын тексеру;

• Қорытынды баға қою

Үйге тапсырма беру:

Ұлттық педогогика мәтіні бойынша түсініктерін айту. Грамматикалық тақырыпты оқып келу. Қосарлама қос сөздерді қатыстыра отырып сөйлем құрастыру.

Қосарлама қос сөздер.

Екі түбірдің қосарланып келіп жасалуы қосарлама қос сөздер тобын құрайды.

Қосарлама қос сөздердің жасалу жолдары

1. Қосарлама қос сөздердің құрамындағы сөздердің мағыналары көбіне бір-біріне синонимдес немесе антонимдес болып келеді: тұрған-өскен, алды-арты, қарғап-сілеп, ертелі-кеш, астан-кестен, тоқты-торым т.б.

2. Бір сыңарының мағынасы қазіргі қазақ тілінде анық, екінші сыңарының мағынасын лексикалық тарихын зерттеу негізінде ғана анықтауға келетін сөздерден болады: келін-кепшек, абысын-ажын,жоқ-жітік,көрші-қолаң т.б. Бұл сөздердің екінші сыңарының мағыналары-тілдің белгілі бір кезеңдерінде дербестігі болған сөздер. Оған дәлел- көбі қазақ тілімен туыстас көптеген түркі тілдерінде (өзбек,қырғыз, қарақалпақ, түркімен, ұйғыр, чуваш) қазіргі қалпында толық мағынаға ие түбірлер.

3. Екі сыңарының да мағынасы қазіргі тілде күңгірт сөздерден құралады: анда- санда, ың-жың, оқтын- оқтын,жым-жылас т.б.

Қос сөздердің құрамындағы сөздер бір ғана сөз табына қатысты болады. Құрамында көбіне-көп біркелкілік тән. Қос сөздер сөздерді қайталау, қосарлау арқылы жинақтау, болжалдау,мөлшерлеу,топшылау сияқты ұғымдарды береді. Қосарлама қос сөздердің құрамындағы түбірлерді бөліп, сөйлемнің біріңғай мүшесі ретінде жұмсауға да болады.: Әке-шешесі білім алуын қалады немесе Әкесі мен шешесі білім алуын қалады.

Қос сөздер дефис арқылы жазылады. Сөз тіркесінде, сөйлемде қосымша қос сөздердің екінші сыңарына жалғанады. Мысалы: ақ-қараны ажырату. Бұл сөз тіркесінде біртұтас ұғымды білдіретін ақ-қара сөзінің екінші сыңарына жалғанған –ны- табыс септік жалғауы екеуіне де ортақ.

Ұлттық педагогика.

Қазақ халқының балажан екенін бұрын да сөз еткенбіз. Жиған бар дүниесін бала жолына арнаған халық оның тәрбиесін басты орынға қойған. «Тәрбие

басы бесіктен»,-деп тегін айтпаған. Тәрбие құралына негізінен тілді дұрыс пайдаланған. Мысалы: мақал-мәтелдер, нақыл-ақыл сөздерді жастайынан санасына жеткізе, тыйым сөздер арқылы жағымсыз ниеттерден аулақтатып отырған. Тәрбиенің басты ошағы- отбасы, мұнда әулеттің қасиетті іс-әрекеттері саналған.

Тәрбие саласында төмендегі қағидаларды баланың санасына жастай жеткізген. Бұған жалғыз өз отбасы ғана емес, ауыл-аймақ түгелдей тәрбие ұрығын сепкен. Әсіресе үлкендердің көмегі көп болған.

Үлкенге сәлем бер, жолын кесіп өтпе.

Үлкен кісілерді, әйелді көлікке қолтықтан демеп мінгізу және көліктен қолынан ұстап түсіру оңды.

Үйге кісі келсе, жайдарлы қарсы ал, киімін іл, төрге шығар.

Байлық құрмет, бақыт іздегенге ақыл керек.

Әркімнің ішкі нұр сәулесінің үш аты бар: ол еңбекқорлық, жақсылық, кішіпейілділік.

Ақыл, ой, білім- әр адамның сәулеті.

Оқу- білім азығы.

Білім- ырысы қазығы.

Қыз-ұлдың, ұл-қыздың киімін кимесін.

Кісінің айыбын бетіне баспа.

Көп сөйлеме.

Үлкеннің бетінен алма.

Халық тәрбие жұмысына діни тәрбиені де пайдаланып, жастарды имандылыққа, тазалыққа, достыққа, пәктікке тәрбиелеген.

тәрбие- воспитание

қағида-правила

жалғыз- одиноки

түгелдей- во всю

әсіресе- в основном

үлкендер- взрослые

көмек- помощь

1- жаттығу.

Мәтінді оқып түсініктеріңізді айтыңдар.

2- жаттығу.

Қос сөздердің мағыналарын айқындап, жасалу жолына қарай топ-топқа бөліп жазыңдар.

Алпыс-жетпіс, тату-тәтті, құда-жекжат, ел-жұрт, ағайын-туған, сый-құрмет, апақ-сапақ, апай-топай, апыл-ғұпыл, апас-қапас, әуре-сарсаң, әлек-шәлек, алақ-жұлақ, сүйек-саяқ, аралас-құралас, апалаң-топалаң,аңғал-саңғал, оқта-текте, қант-шай, сегіз-тоғыз, келін-кепшік.

3 -жаттығу.

Берілген қос сөздерді пайдаланып,сөз тіркесін жасаңдар.

Үлгі:ойын-тойдың сәні,...

Ойын-той,оқ-дәрі,оқу тәрбие,ән-күй,аяқ-қолы,бас-аяғы,артық-кем,азды-көпті,ат-арба,көші-қон,үлкен-кіші,талап-тілек,ойлы-қырлы,дабыр-дүбір,балдыр-бұлдыр,үш-төрт.

4-жаттығу

Қос сөздерге сөйлем құраңыз

Азды-көпті, үлкен-үлкен, бала-шаға, ес-түс, ашу-ыза, әрі-бері, емін-еркін

5-жаттығу

Қосарлама қос сөзді сыңарлары болып келетін сөзді тап?

Сымбат маған кеше ащу-ыза мен қатты қапа болып кетті,және де ертесіне дос болдық,ол менің үйіме қонды,ал азан да анам екеумізді дүкенге бір зат алып келіндерші деп жіберген еді.Ал біз дүкенде әрі-бері іздеп таппай келдік,енді барғанымыз да дүкенді жақсылап оңды-солды біліп алуымыз керке себебі дүкен өте үлкен екен.

6-жаттығу

Қосарлама қос сөздерді тауып,қай жолда тұрғанын тап?

Үлкенді-кішілі,кіп-кішкене,жатса-тұрса,көрші-қолаң,анда-санда,үй-үйге,тарс-тұрс,қарғап-сілеп,жым-жалас,абысын-атын.

7-жаттығу

Қосарлама қос сөздердің ішінен бір сыңары мағыналы,бір сыңары мағынасыз болып келетін сөздерді тауып біріктіріп,сөйлем құра.

Ес көншек

Көйлек текте

Анда түс

Оқта шаға

Бала қолаң

Көрші санда

Ілгері кейін

Емін еркін

8-жаттығу

Қосарлама қос сөздердің екі сыңары да мағынасыз болып келетін сөзді тап?

Әрі-бері, емін-еркін, ту-талақай, анда-санда, ыдыс-аяқ, оқта-текте, қым-қуыт, төсек-орын, саяси-әлеуметтік, ығы-жығы.

Сабақтың тақырыбы: Қысқарған сөздер. Жастық шақ.

Сабақтың түрі: теориялық, жаңа сабақты меңгеру.

Сабақты өткізу әдісі: Сұрақ-жауап, интерактивті тақтамен жұмыс істеу.

Сабақтың мақсаты:

Білімділік:

- Тіл білімінің салаларын меңгерту;

- Қысқарған сөздер және оның жасалу жолдары туралы тісінік беру;

-Студенттерге ана тілінің қадір-қасиетін ұғындыру;

-Тілге құрметін, сүйіспеншілігін арттыру;

-Тіл арқылы халықтар достығын насихаттау, сөздікпен жұмыс жасау;

Дамытушылық:

-Студенттерге курстың міндеттерін түсіндіру;

-Тұрмыстық, қоғамдық саяси, оқу-мамандық, ғылыми мәселелерде ана тілінде сөйлеу білуге қажет екендігін түсіндіру;

-Орыс тілі мен қазақ тілінің негізі айырмашылықтарын;

- Әліпби мен сөйлем құрастыру ерекшеліктері туралы мағлұмат беру;

Тәрбиелік:

- Студенттерді әдептілікке тәрбиелеу

• Мемлекеттік тілге деген құрметін нығайту;

• Білімгерлердің өз мамандықтарын сүюге тәрбиелеу;

• Ана тілінің қадір- қасиетін түсініп, оны құрметтей білуге, тапқырлық, іздемпаздық қасиеттерге жетелеу, шығармашылыққа баулу.

Сабақ уақыты: 90 минут

Сабақтың құрылымы:

1. Ұйымдастыру кезеңі 5 мин.

2. Үй тапсырмасын сұрау 20 мин.

3. Жаңа тақырыпты түсіндіру 40 мин.

4. Жаңа тақырыпты бекіту 15 мин.

5. Сабақты қорытындылау 5 мин.

6. Үй тапсырмасын беру 5 мин.

Сабақтың барысы:

Ұйымдастыру кезеңі:

Оқушылармен амандасу. Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру. Оқушылардың сыртқы келбеттеріне көңіл аудару. Сабаққа қажетті құрал-жабдықтарының бары-жоғын тексеру. Оқушыларды сабақтың тақырыбы және жоспарымен таныстыру.

Теориялық білімнің қажеттілігі:

Оқытушы бақылау сұрақтарын қою арқылы оқушылардың біліміне тексеру жүргізу.

Жаңа сабақты түсіндіру:

Оқытушы оқушыларға берілген жаңа тақырыпты түсіндіреді.(тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар).

Сабақтың қорытындысы:

Оқытушы сабақты толығымен жүйелейді, әрбір оқушының жұмысын бағалай отырып, олардың жетістігі мен кемшіліктерін ескереді. Олардың сабақты меңгергенін сұрақ-жауап арқылы анықтайды.

Оқытушы төмендегідей критерийлер бойынша оқушылардың жасалған жұмыстарына баға қояды:

• Өткен тақырып бойынша бағалау;

• Жақсы жауаптарды ескеру;

• Жаңа тақырып бойынша білімдерін бекіту және қорытындылау;

• Тақырып бойынша жаттығулардың орындалуын тексеру;

• Қорытынды баға қою

Үйге тапсырма беру:

Жастық шақ мәтіні бойынша түсініктерін айту. Грамматикалық тақырыпты оқып келу.Қысқарған сөз және олардың түрлерін қатыстыра отырып сөйлем құрастыру.

Қысқарған сөздер.

Сөздердің бірқатары қысқартылып, ықшамдалып та жасалады. Қысқарған сөздер мемлекет, мекеме, ұйым, термин тіркестерінен құралған күрделі сөздердің, атаулардың қысқартылып қолданылуынан болады. Мысалы: ТМД ( Тәуелсіз Мемлекеттер Достығы), ҚазМҰУ (Қазақ Мемлекеттік Ұлттық Университеті) т.б.

Күрделі сөздердің қысқартылу жолдары

1. Күрделі сөз құрамындағы бас әріптер алынады: ҚХР (Қытай Халық Республикасы), ҚРҰҒА ( Қазақстан Республикасы Ұлттық ҒылымАкадемиясы) т.б. Қысқарған сөздер құрамындағы атаулардың алғашқы әріптері бас әріппен алынып, сөзге қосылған қосымша соңғы дыбыстың айтылу әуеніне қарай дефис (-) арқылы жалғанады: БҰҰ-ның құрамына ҚР да мүше.

2. Алғашқы сөздердің бірінші буыны мен кейінгі сөздердің бас әріптері алынады: АлМУ (Алматы Мемлекттік Университеті) т.б. Қосымша соңғы дыбыстың ыңғайына қарай дефиспен (-) қосылады: Гүлжан АлМУ-ға оқуға түсті.

3. Күрделі атаулардың құрамындағы әрбір сөздің басқы буындары қысқартылады: колхоз, совхоз.

4. Күрделі атаулардың құрамындағы алғашқы сөздердің бастапқы буыны және соңғы сөз толығымен жазылады: пединститут,медколледж т.б. Бұндай қысқартылымдар қосылып жазылады, қосымша екінші сөздің соңғы буынының ыңғайына қарай қосылады: пединститут+қа т.б.

5. Түрлі техника белгілерін көрсету үшін алынған атаулар қысқартылып беріледі: ЯК-40, ИЛ-18, ГАЗ-53, АН-2 т.б.

6. Тілде көптеген өлшем атауларының да қысқартылып жазылуы қалыптасқан: кг, см, км, г, т, га. Қысқартылған сөздердің тілде көрсетілген қалпында жазылуы дәстүрге айналған. Бұлардың ерекшелігі сөйлем ішінде, сөз тіркесінде кіші әріппен жазылып, қосымша дефис(-) арқылы жалғанады: Екі ауылдың арасы 50км-ден асады.

Жастық шақ.

Адам баласы тіршілік кезеңінде төрт түрлі шақтан өтеді. Олар: балалық, жастық, ересек және қарттық кезеңдер.Әр шақтың өз ерекшелігі болады.

Соның ішіндегі ең қызулысы –жастық шақ. Бұл шақты да өз ішінде үш кезеңге бөлуге болады.

Алғашқысы-балауса кез, мұны мектептің жоғарғы сыныбындағы жастарға беруге болады. Осы кездегі жаста аңқаулық, аңғалдық, сенгіштік және сезімталдық басым келеді. Алғашқы махаббат қызуын да осы сәтте бастан кешіруі мүмкін.

Ортаңғысы балдаурен кез.Бұл- жастық шақтың есею сәті. Мамандық таңдап, әрі оны білім арқылы жетілдіретін, өмірге жолдама алатын, әскерге барып, Отан алдында борышын ақтайтын,еңбекке төселіп, алғаш табыс табатын т.б. жоспарлы жұмысты еркін іске асыратын қайсар шақ. Студенттік өмірдің ең қызулы кезі де осы уақытта бастан өтеді. Өмірді, махаббатты танып білу осы жастар үлесіне тиеді.

Жастық шақтың үшінші кезеңі- бақытты шақ. Аты айтып тұрғандай тіршіліктің қалған кезеңін бірге өткізетін, ұрпақ өсіріп, әулетті жалғастыратын, адал махаббаттың көрінісі- үйлену, тұрмысқа шығу сәті.

Жұбайлардың үйлену тойында беташар жасалып, ақ тілектердің тиегі ағытылады. Той дастарханы жасалып, ұлттық дәстүрлер көрсетіледі.

Әркімнің жастық шағы тағдырға, тұрмысқа, жағдайға, т.б. байланысты әртүрлі өтуі ықтимал. Десе де жастық шақтың ортақ қасиеті сол- жастық жалын,жастық жігір,жастық қуат пен жасқа тән көркемдік.

1- жаттығу.

Мәтінді оқып түсініктеріңізді айтыңдар.

2- жаттығу.

Қысқарған сөздерге қосымша жалғап,сөз тіркесі мен сөйлемдер құраңдар

Үлгі:Қазақстан Республикасы ҰҒА-ның (Ұлттық ғылым академиясы) жылдық жалпы жиналысы болады.

ҚР ҰҒА,ГАЗ-69,ИЛ-62,АҚШ,МТС,колхоз,совхоз,БҰҰ,мм,км,пединститут.

3- жаттығу

Төмендегі қысқарған сөздерді қатыстырып,бірнеше сөйлем құрап айтыңдар.Қысқарған сөздердің толық атауын жазыңдар.

Үлгі:см-сантиметр,...

См,км,кг,л,т,пединститут,педколледж,ҚарМУ,колхоз,медпункт,ҚХР,ТУ-104.

4-жаттығуБерілген сөздерді қысқартып жазыңыз

Кеңестік шаруашылық, физика-математика, ұжымдық-шаруашылық, килограмм.

5-жаттығу

Сөйлемдердегі қысқарған сөздерді теріп жаз.

Біздің мектептің мұғалімі Ақтай Нұрышұлы ағай- облмәслихатының депутаты. Біздің сыныптың сабақ үлгерімі мен тәртібі педкеңесте жақсы бағаланды. Дәуреннің ағасы педколледжде оқиды.

6-жаттығу

Төмендегі қысқарған сөздердің толық мәнін біліп, қосымша жалғап сөйлем құраңдар.

БХР, ВДР, АҚШ, КХДР ЙХДР, ҚШТЖ, ҰҒА.

Сабақтың тақырыбы: Тіркесті сөздер. Сан қырлы талант.

Сабақтың түрі: теориялық, жаңа сабақты меңгеру.

Сабақты өткізу әдісі: Сұрақ-жауап, интерактивті тақтамен жұмыс істеу.

Сабақтың мақсаты:

Білімділік:

- Күрделі сөздер және оның бір түрі тіркесті сөздер туралы түсіндіру;

-Студенттерге ана тілінің қадір-қасиетін ұғындыру;

- Тіл білімінің салаларын меңгерту;

-Тілге құрметін, сүйіспеншілігін арттыру;

-Тіл арқылы халықтар достығын насихаттау, сөздікпен жұмыс жасау;

Дамытушылық:

-Студенттерге курстың міндеттерін түсіндіру;

-Тұрмыстық, қоғамдық саяси, оқу-мамандық, ғылыми мәселелерде ана тілінде сөйлеу білуге қажет екендігін түсіндіру;

-Орыс тілі мен қазақ тілінің негізі айырмашылықтарын;

- Әліпби мен сөйлем құрастыру ерекшеліктері туралы мағлұмат беру;

Тәрбиелік:

- Студенттерді әдептілікке тәрбиелеу

• Мемлекеттік тілге деген құрметін нығайту;

• Білімгерлердің өз мамандықтарын сүюге тәрбиелеу;

• Ана тілінің қадір- қасиетін түсініп, оны құрметтей білуге, тапқырлық, іздемпаздық қасиеттерге жетелеу, шығармашылыққа баулу.

Сабақ уақыты: 90 минут

Сабақтың құрылымы:

1. Ұйымдастыру кезеңі 5 мин.

2. Үй тапсырмасын сұрау 20 мин.

3. Жаңа тақырыпты түсіндіру 40 мин.

4. Жаңа тақырыпты бекіту 15 мин.

5. Сабақты қорытындылау 5 мин.

6. Үй тапсырмасын беру 5 мин.

Сабақтың барысы:

Ұйымдастыру кезеңі:

Оқушылармен амандасу. Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру. Оқушылардың сыртқы келбеттеріне көңіл аудару. Сабаққа қажетті құрал-жабдықтарының бары-жоғын тексеру. Оқушыларды сабақтың тақырыбы және жоспарымен таныстыру.

Теориялық білімнің қажеттілігі:

Оқытушы бақылау сұрақтарын қою арқылы оқушылардың біліміне тексеру жүргізу.

Жаңа сабақты түсіндіру:

Оқытушы оқушыларға берілген жаңа тақырыпты түсіндіреді.(тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар).

Сабақтың қорытындысы:

Оқытушы сабақты толығымен жүйелейді, әрбір оқушының жұмысын бағалай отырып, олардың жетістігі мен кемшіліктерін ескереді. Олардың сабақты меңгергенін сұрақ-жауап арқылы анықтайды.

Оқытушы төмендегідей критерийлер бойынша оқушылардың жасалған жұмыстарына баға қояды:

• Өткен тақырып бойынша бағалау;

• Жақсы жауаптарды ескеру;

• Жаңа тақырып бойынша білімдерін бекіту және қорытындылау;

• Тақырып бойынша жаттығулардың орындалуын тексеру;

• Қорытынды баға қою

Үйге тапсырма беру:

Сан қырлы талант мәтіні бойынша түсініктерін айту. Грамматикалық тақырыпты оқып келу. Тіркесті сөздері бар сөйлемдер жазу.

Тіркесті сөздер.

Екі немесе одан да көп сөздердің тіркесуі арқылы бір ұғымды білдіретін сөздерді тіркесті сөздер деп атайды.Мағынасы жағынан тұтастық қасиетке ие бұл сөздер бір- бірінен бөлек жазылады. Мысалы: балақ бау, қара ала, қара шұбар, сары май т.б.

Тіркесті сөздердің құрамы

1. Күрделі зат есімдерден: ауыл шаруашылығы, Сәтбаев көшесі, кәрі жілік, суық торғай т.б.

2. Күрделі сын есімдерден: қоңыр ала, қара көк, ақ сұр, торы төбел т.б.

3. Күрделі сан есімдерден: он сегіз, жиырма жеті, екі мың үш т.б.

4. Күрделі үстеулерден: күні бүгін, ертеден қара кешке, күн ілгері, күні кеше т.б.

5. Есім сөздер мен көмекші етістіктердің тіркесінен: қызмет қыл, жәрдем ет, сабыр ет, көмек ет т.б.

Сан қырлы талант.

Ілияс Есенберлин 1915 жылы Ақмола облысы Атбасар қаласында дүниеге келді. 1940 жылы Қазақ кен-металлургия институтын бітірді. Әскер қатарына шақырылып, майданда ауыр жарақаттанды, 1942жылы Қазақстанға қайтып оралды. 1947 жылға дейін Қазақстан Компартиясының ОК-нің аппаратында істеді. 1947—1951 жылдары Қазақ мемлекеттік филармониясының директоры қызметінде болды. Қуғын-сүргін көріп, қамалды, 1953 жылы бостандыққа шықты.

Содан соң Қазақ КСР-ның Геология министрлігінде, сосын Берсүгір шахтасының басқарма бастығы болып істеді. 1958—1967 жылдары — Қазақфильм киностудиясының сценарий-редакция коллегиясының редакторы, 1967 жылға дейін — Қазақ мемлекеттік әдебиет баспасының редакторы, 1971 жылға дейін — «Жазушы» баспасының директоры, сосын Қазақстан жазушылар одағының басқарма хатшысы.

Шығармашылығы

1945 жылдан Есенберлин өлеңдер және поэмалар жинақтарын жариялай бастады. Кейінірек драматургияда күшін сынап, «Таудағы тартыс» (1962) пьесасы Республикалық жас көрермен театрының сахнасында қойылды. Қазақ тіліне Константин Дмитриевич Ушинскийдің шығармаларын аударды. Бірнеше романдар да жазды: «Айқас», «Қатерлі өткел», «Ғашықтар», «Алтын құс», «Көлеңкеңмен

қорғай жүр», «Манғыстау майданы», «Аманат».

1969 жылы «Қаһар», 1971 жылы «Алмас қылыш», 1973 жылы «Жанталас» романдарын жазды. Романдар 15-ші ғасырдан 19-шы ғасырдың ортасына дейінгі қазақ тарихы суреттелген «Көшпенділер» трилогиясына біріктірілді. Сөз болатын тақырыптар: қазақ халқының қалыптасуы, Қазақ хандығының Жоңғар хандығымен арпалысы, Қытай, Хиуа, Бұхара, Ресей империясы секілді көршілерімен аумалы-төкпелі қарым-қатынастары. Бұл трилогияның негізінде «Көшпенділер» фильмі түсірілді.

Кейінірек жазушы «Алтын Орда» трилогиясын жазды (1982, 1983).

Жазушының кітаптары көптеген тілдерге аударылған, миллиондаған тиражбен шыққан. Есенберлиннің тарихи романдары Қазақстан мәдениетінде ерекше орын алады.

Марапаттары

• Еңбек Қызыл ту ордені

• «Құрмет белгісі» ордені

• «За боевые заслуги»

• «За оборону Ленинграда» медалі

• Қазақ КСР мемлекеттік премиясының жүлдегері, 1968 жыл («Айқас» романы үшін).

Майдан-война

Жарақат-рана

Жинақ-том

жариялау-объявить

көрермен-зрители

көшпенділер-кочевники

1- жаттығу.

Мәтінді оқып түсініктеріңізді айтыңдар.

2 -жаттығу

Араластырыла берілген түбір сөздерден біріккен сөз жасаңдар.

Үлгі:ақсақал,...

Ақ,соқыр,тоғыз,ақ,қара,айыр,сақал,құмалақ,сүйек,теке,торғай,бас,әр,әлде,кей,бір,қайсы,кім,кезде,деме,келкі.

3- жаттығу

Берілген сөздердің мағыналарын анықтап,олардың қалай жасалғанын және емлесін айтыңдар.

Қолма-қол,жап-жақсы,алуан-алуан,ата-ана,жоғары-төмен,бала-шаға,ат-мат,шай-пай,төрт-бес,жеңіл-желпі,емін-еркін,ұшан-теңіз,ың-шың,қысы-жазы,тап-таза,бара-бара,оңды-солды,жақсы-жаман,төсек-орын,ыдыс-аяқ.

4 -жаттығу

Сөйлемдердегі қос сөздердің арасына дефис қойып көшіріңдер.

1.Қазы қарта,жал жая қазанда бұрқ-бұрқ қайнайды.Оқ дәрімен,азық түлікпен,киім кешекпен қамтамасыз ету ауыр қиындықтыр арқылы жүзеге асты.

2.Көші қоң тағы да тауға бет алды.Өзен бойлай үйір-үйір жылқы,отар отар қой,мөңіреген сиырлар кетіп барады.Жүк тиеген керуен.Адамдардың айқайы,кісінеген құлын тай,маңыраған қой қозы,бақылдаған бота түйе у да шу.Қызыл жасыл киінген қыз келіншек ән шырқайды.

5-жаттығу

Тіркес сөздерді дұрыс жазыңыз

Кер қара, өңді бидай, бойлы ұзын, бес он, отыр келіп, бойы күні, жаздай ала, сағат алтын, жол тас.

6-жаттығу

Сөйлемдерді оқып шығып күрделі сөздерді теріп жаз.

Игілік Қызылжардан бұл жолы да рендіп қайтты. Үш ақжал күрең жеккен пәуескемен келе жатса да, көңілі көтерілер емес. Қараөткел базары да көңілін көтере алған жоқ. Өзін-өзі асқан баймын деп ойлаушы еді, Ушаковтың байлығымен салыстырғанда түк емес екен.

7-жаттығу

Берілген сөздерден күрделі сөз құрап жазыңдар.

Көк, боз, соқыр, ала, тоқпан, тоң, су, тоғай, өкпе,ішек, жылан, жөтел, жілік

8-жаттығу

Мәтіннен тұрақты тіркестерді тауып, олардың мағынасын анықтаңдар.

Серәлі көз ілеспес жылдамдықпен Ерденнің оң аяғынан шалып қалды. Ерден кескен теректей жалп ете түсті. Серәлі оның басынан аттап күш алып кетті. Күресте жеңгеннің бас бәйгесі бір ат еді.

Сөзжасам саласы бойынша тест сұрақтары

1.Екі түбірдің қосарлануынан қандай сөз тобы пайда болады?

а) қосарлама қос сөз в) қысқарған сөз с) тіркескен сөз д) туынды сөз е) жай сөз

2. Тәрбие туралы 5 мақал жаз.

3. Қысқарған сөз дегеніміз не?

4. Жастық шақты қалай түсінесің, өз ойыңды жаз.

5. Екі немесе оданда көп сөздердің тіркесуінен қандай сөздер пайда болады?

а) қосарлама қос сөз в) тіркескен сөз с) қысқарған сөз д)туынды сөз е) жай сөз

6.Қосымшасыз түбірдің қайталануынан жасалған қос сөзді көрсетіңіз.

а) орынды- орынсыз в)айтып- айтпай с)бет-бетімен д)қора -қора

е)ауызба- ауыз

7 «әлдеқалай»-құрамына қарай қандай сөз, белгілеңіз.

а) дара сөз в)қос сөз с)тұрақты тіркес д)қысқарған сөз е)біріккен сөз

8.Кейінгі кезде қалыптасқан қосарлама қос сөзді көрсетіңіз.

а) жүн- жұрқа в)көйлек- көншек с)кәрі- жас д)үгіт- насихат е)бала- шаға

9.Тіркесті сөздердің қалай жазылатындығын анықтаңыз.

а)бірге жазылады в)дефис арқылы жазылады с)бөлек жазылады д)дәнекер арқылы жазылады е)дыбыстық өзгеріске ұшырап бірігіп жазылады

10. «Кейде» мағынасын білдіретін қосарлама қос сөзді табыңыз.

а) оқта- текте в)некен- саяқ с)алым- берім д)айыл-тұрман е)ел- жұрт

11.Дара сөзді табыңыз.

а) ер- тұрман в)өнімділік с)өнеркәсіп д)үлкен -кіші е)Қарасаз

12.Сөздердің қосарлануы арқылы жасалған сөзді белгілеңіз.

а) өн( діргіш) в)жел(тоқсан) с)Арманның(ауылы) д)алты(бақан) е)жан(жануар)

13. «ҚазМҰУ»- сөзі қай қатарға жататынын анықтаңыз.

а)жалпы сөз в)дара сөз с)дерексіз сөз д)туынды сөз е)күрделі сөз

14.Қос сөздің нешеге бөлінетінін анықтаңыз.

а)1 в)5 с)3 д)4 е)2

15.Ойын атауына байланысты біріккен сөзді кқрсетіңіз.

а) бұзаубас в)қосаяқ с)соқыртеке д)алтатар е)қазтабан

Сабақтың тақырыбы: Атауыш сөздер. Мені қоршаған орта.

Сабақтың түрі: теориялық, жаңа сабақты меңгеру.

Сабақты өткізу әдісі: Сұрақ-жауап, интерактивті тақтамен жұмыс істеу.

Сабақтың мақсаты:

Білімділік:

- Тіл білімінің салаларын меңгерту;

- Атауыш сөздер және оның сөйлемдегі қызметі туралы тісінік беру;

-Студенттерге ана тілінің қадір-қасиетін ұғындыру;

-Тілге құрметін, сүйіспеншілігін арттыру;

-Тіл арқылы халықтар достығын насихаттау, сөздікпен жұмыс жасау;

Дамытушылық:

-Студенттерге курстың міндеттерін түсіндіру;

-Тұрмыстық, қоғамдық саяси, оқу-мамандық, ғылыми мәселелерде ана тілінде сөйлеу білуге қажет екендігін түсіндіру;

-Орыс тілі мен қазақ тілінің негізі айырмашылықтарын;

- Әліпби мен сөйлем құрастыру ерекшеліктері туралы мағлұмат беру;

Тәрбиелік:

- Студенттерді әдептілікке тәрбиелеу

• Мемлекеттік тілге деген құрметін нығайту;

• Білімгерлердің өз мамандықтарын сүюге тәрбиелеу;

• Ана тілінің қадір- қасиетін түсініп, оны құрметтей білуге, тапқырлық, іздемпаздық қасиеттерге жетелеу, шығармашылыққа баулу.

Сабақ уақыты: 90 минут

Сабақтың құрылымы:

1. Ұйымдастыру кезеңі 5 мин.

2. Үй тапсырмасын сұрау 20 мин.

3. Жаңа тақырыпты түсіндіру 40 мин.

4. Жаңа тақырыпты бекіту 15 мин.

5. Сабақты қорытындылау 5 мин.

6. Үй тапсырмасын беру 5 мин.

Сабақтың барысы:

Ұйымдастыру кезеңі:

Оқушылармен амандасу. Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру. Оқушылардың сыртқы келбеттеріне көңіл аудару. Сабаққа қажетті құрал-жабдықтарының бары-жоғын тексеру. Оқушыларды сабақтың тақырыбы және жоспарымен таныстыру.

Теориялық білімнің қажеттілігі:

Оқытушы бақылау сұрақтарын қою арқылы оқушылардың біліміне тексеру жүргізу.

Жаңа сабақты түсіндіру:

Оқытушы оқушыларға берілген жаңа тақырыпты түсіндіреді.(тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар).

Сабақтың қорытындысы:

Оқытушы сабақты толығымен жүйелейді, әрбір оқушының жұмысын бағалай отырып, олардың жетістігі мен кемшіліктерін ескереді. Олардың сабақты меңгергенін сұрақ-жауап арқылы анықтайды.

Оқытушы төмендегідей критерийлер бойынша оқушылардың жасалған жұмыстарына баға қояды:

• Өткен тақырып бойынша бағалау;

• Жақсы жауаптарды ескеру;

• Жаңа тақырып бойынша білімдерін бекіту және қорытындылау;

• Тақырып бойынша жаттығулардың орындалуын тексеру;

• Қорытынды баға қою

Үйге тапсырма беру:

Мені қоршаған орта мәтіні бойынша түсініктерін айту. Грамматикалық тақырыпты оқып келу. Кітаптардан, газет-журналдардан сөйлемдер алып, олардың әрбір сөзінің мағынасын ашу.

Атауыш сөздер.

Сөйлемде қолданылған сөздердің мағыналары бірдей бола бермейді. Сөздердің көпшілігі белгілі бір ұғымның атауы болады да, жеке тұрғанда белгілі бір лексикалық мағынаны білдіреді. Ал кейбір сөздер жеке тұрғанда ешбір мағына білдіре алмайды, сөйлемде басқа бір сөздің жетегінде қолданылып, сол сөздің мағынасын толықтырып, күшейтіп тұрады немесе сөздерді бір-бірімен байланыстыру қызметін атқарады. Мысалы: Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін (Абай). Бұл сөйлемдегі бес сөздің төртеуі жеке тұрып белгілі бір мағынаны білдіреді:

Мен-айтушы адам;

Жазбаймын-қағаз бетіне түсіру немесе түсірмеу;

Өлеңді- белгілі бір ұйқаспен айтылатын сөз;

Ермек- уақыт өткізу үшін жасалатын әрекет.

Сөйлемде белгілі бір мағынаны білдіретін, белгілі бір ұғымның атауы болып табылатын сөздерді атауыш сөздер деп аталады. Атауыш сөздерөз бетімен белгілі бір мағынаны білдіретіндіктен, белгілі бір сұраққа жауап бере алады, сондықтан сөйлем ішінде оның белгілі бір мүшесі бола алады.

Мені қоршаған орта.

Біздің жеріміз мейлінше жомарт. Оның шалқыған кең даласын, орман- тоғайлары, тау –қыраттары табиғи өсімдіктерге бай. Көз жетпес байтақ өлкеміз неше түрлі пайдалы өсімдіктерге тұнып тұр. Алқаптарда, өзендер мен бұлақтардың жағасында таңқурай, тошала, итмұрын, мойылдар және де басқа өсімдіктер. Өсімдік ауаны тазартады. Ол оттегін бөліп, көмірқышқыл газын жұтады.

Құстардың сайрауы, бұлақтың сылдыры адам денсаулығына оң әсер етеді.

Қазіргі кезде адамның шаруашылық әрекеті қоршаған ортаны ластаудың басты көзіне айналып отыр.

Табиғи ортаға айналаны ластайтын сұйық, қатты және газ тәрізді заттар көптеп түсіп жатыр. Өндіріс қалдықтары, машиналардан шыққан газдар су қоймаларын, тоғандарды, топырақ пен атмосфераны ластайды. Осының бәрі тірі организмге, әсіресе адам денсаулығына теріс әсер етеді.Бұдан адам әртүрлі ауруларға шалдығып, өзінің қорғаныш қасиеттерінен айырылады.

Ауаны тазарту үшін терек, үйеңкі, қызыл тал, жөке емен, қайың сияқты ағаштарды еккен пайдалы. Әрбір адам көкжелекке қамқорлық жасап, табиғатты аялап отыруы тиіс. Қоршаған ортаны тұрмыстық қалдықтармен ластауға болмайды.

Жер планетасының ғасырлар бойғы барлық жануарлар дүниесі мен адамзат баласы

үшін тіршілік негізі – таза ауа. Ол тек өсімдіктер дүниесінен бөлініп шығатын оттегі. Бізді қоршаған тропосфералық ауа қабатының 20,9% осы оттегіден тұрады, ол тұрақты ең қажетті газдың бірі. Су оттегін бөліп шығаратын негізгі жасыл фабрика – көпжылдық ағаштар.Қазақстан аумағының 3,8 %-ын орманды жер алып жатыр. «Қазақстан - 2030» стратегиясында бұл көрсеткішті 5,1 %-ға дейін көтеру жоспарланған. Кейінгі жылдары республикамыздың орман қоры аумағында 2257 орман өрті орын алды. Бұл өрттердің 70 %-ы отты дұрыс пайдаланбаудың салдарынан болған. Өрт 4 млн. текше метрге жуық ағашты жойды. Ірі орман өрттері Шығыс Қазақстан, Павлодар, Ақмола, Қарағанды, Алматы облыстарында болды. 50 мың гектар орман алқабында зиянкестер мен ағаш аурулары анықталды. Ең ірі орманды аумақтар – Шығыс Қазақстан, Қостанай, Батыс Қазақстан, Ақмола, Павлодар облыстарында. 1997 жылы орман заңын бұзушыларға қарсы 500 іс тіркелді. Қазақстан солтүстігінде өзенді жағалай өскен ормандары мен оңтүстігіндегі тоғайлары жеке-жеке алқаптар болып есептеледі. Барлық таулы жерлердегі ормандардың топырақ пен су қорғауға тигізетін әсері көп. Олардың арқасында тау бөктерлерінің шымы қалпында сақталып, су ағысы біркелкі мөлшерде реттеліп отырады.Қазақстандағы орманның жалпы көлемі «Қазорман» шаруашылығының мәліметі бойынша 1998 жылы 24568,4 мың гектар болды.Соңғы жылдары орман шаруашылығын қаржыландырудың қысқаруынан, орманды күтіп ұстаудың жағдайы күрт төмендеп кетті. 1997 жылдың 10-шы айында ірі өрттен 170 мың гектардан астам орман өртенді. Мысалы, Баянауыл ұлттық бағының ерекше қорғалатын аумағының 12,1 гектары өртеніп кеткен.Бақылау қызметінің қысқаруынан және қазіргі техниканың көптеген орман қорғау кәсіпорындарында іс жүзінде жоқтығынан зиянкестер ошағы мен орман аурулары көбейіп барады.

жомарт-добрый

кең дала-степь

орман- лес

тау –гора

табиғи –природный

өсімдіктер-растения

тазартады-чистят

оттегі-кислород

көмірқышқыл газы-углеродный газ

1- жаттығу.

Мәтінді оқып түсініктеріңізді айтыңдар.

2- жаттығу.

Сөйлемдерді оқып шығып, құрамындағы атауыш сөздер мен көмекші сөздерді ажыратыңдар.

Қырық үшінші жылдың бірінші түнінен бастап, дәл осы демалысымызға дейін әр кезде шабуылдың алдында келдік. Шегінген кезде артта болсақ, шабуыл кезінде ылғи алдамыз. Жаяу да жүрдік, машинаға да міндік, танкіге де міндік, тіпті жау танкісіне де міндік.

3- жаттығу.

Мәтінді оқи отырып, қарамен жазылған сөздердің атауыш сөз екендігін үлгідегідей етіп дәлелдеңдер.

Үлгі: Қазыбектің- кімнің? Деген сұраққа жауап береді, толық мағыналы сөз, сөйлемде анықтауыш қызметін атқарады-өнердің кімдікі екендігін анықтап тұр. Олай болса, бұл сөз-атауыш сөз.

Қазыбектің қисса айтудан басқа да өнері көп. Ол ең алдымен, екі аяқты пендеге жеткізбейтін жүйрік. Оның денесі иіліп, бүгілгенде сымдай бұратылады. Тік қойған бақанға мысықтай өрмелеп шығады. Екі сырықты аяқ қып жүргенде, аяқты кісіге жеткізбейді. Суға малтуы да, сүңгігіштігі де үйрек сияқты. Оның қарғыған жерінен ешкім қарғи алмайды. Ол цирктің артистерінен кем емес.

4-жаттығу

Сөйлемнен атауыш сөздерді теріп, мағынасын ашып жазыңыз

Құстардың сайрауы, бұлақтың сылдыры адам денсаулығына оң әсер етеді.

5-жаттығу

Көп нүктенің орнына тиісті омоним болатын сөзді қой.

“Бөлменің” сөзіне фонетикалық талдау жаса.

Жауға жаныңды берсең де, сырыңды берме.

Бөлменің ішінен ... иісі шығып тұр.

6-жаттығу

Көп нүктенің орнына тиісті омоним болатын сөзді қой.

Екінші сөйлемді сөйлем мүшесіне талда.

1. Жүрегі ауырған адам жастықты биік қойып жатуы керек.

2. ... шақта, білім, өнерге ұмтылған жөн.

7-жаттығу

“Менің жанұям” тақырыбында шығарма жазу,

әңгіменің мазмұны бойынша сурет салу.

Сабақтың тақырыбы: Көмекші сөздер. Үлкенге -құрмет, кішіге – ізет.

Сабақтың түрі: теориялық, жаңа сабақты меңгеру.

Сабақты өткізу әдісі: Сұрақ-жауап, интерактивті тақтамен жұмыс істеу.

Сабақтың мақсаты:

Білімділік:

- Тіл білімінің салаларын меңгерту;

- Көмекші сөздер және оның қызметін ұғындыру;

-Студенттерге ана тілінің қадір-қасиетін ұғындыру;

-Тілге құрметін, сүйіспеншілігін арттыру;

-Тіл арқылы халықтар достығын насихаттау, сөздікпен жұмыс жасау;

Дамытушылық:

-Студенттерге курстың міндеттерін түсіндіру;

-Тұрмыстық, қоғамдық саяси, оқу-мамандық, ғылыми мәселелерде ана тілінде сөйлеу білуге қажет екендігін түсіндіру;

-Орыс тілі мен қазақ тілінің негізі айырмашылықтарын;

- Әліпби мен сөйлем құрастыру ерекшеліктері туралы мағлұмат беру;

Тәрбиелік:

- Студенттерді әдептілікке тәрбиелеу

• Мемлекеттік тілге деген құрметін нығайту;

• Білімгерлердің өз мамандықтарын сүюге тәрбиелеу;

• Ана тілінің қадір- қасиетін түсініп, оны құрметтей білуге, тапқырлық, іздемпаздық қасиеттерге жетелеу, шығармашылыққа баулу.

Сабақ уақыты: 90 минут

Сабақтың құрылымы:

1. Ұйымдастыру кезеңі 5 мин.

2. Үй тапсырмасын сұрау 20 мин.

3. Жаңа тақырыпты түсіндіру 40 мин.

4. Жаңа тақырыпты бекіту 15 мин.

5. Сабақты қорытындылау 5 мин.

6. Үй тапсырмасын беру 5 мин.

Сабақтың барысы:

Ұйымдастыру кезеңі:

Оқушылармен амандасу. Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру. Оқушылардың сыртқы келбеттеріне көңіл аудару. Сабаққа қажетті құрал-жабдықтарының бары-жоғын тексеру. Оқушыларды сабақтың тақырыбы және жоспарымен таныстыру.

Теориялық білімнің қажеттілігі:

Оқытушы бақылау сұрақтарын қою арқылы оқушылардың біліміне тексеру жүргізу.

Жаңа сабақты түсіндіру:

Оқытушы оқушыларға берілген жаңа тақырыпты түсіндіреді.(тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар).

Сабақтың қорытындысы:

Оқытушы сабақты толығымен жүйелейді, әрбір оқушының жұмысын бағалай отырып, олардың жетістігі мен кемшіліктерін ескереді. Олардың сабақты меңгергенін сұрақ-жауап арқылы анықтайды.

Оқытушы төмендегідей критерийлер бойынша оқушылардың жасалған жұмыстарына баға қояды:

• Өткен тақырып бойынша бағалау;

• Жақсы жауаптарды ескеру;

• Жаңа тақырып бойынша білімдерін бекіту және қорытындылау;

• Тақырып бойынша жаттығулардың орындалуын тексеру;

• Қорытынды баға қою

Үйге тапсырма беру:

Үлкенге-құрмет,кішіге-ізет мәтіні бойынша түсініктерін айту. Грамматикалық тақырыпты оқып келу. Жаттығуды орындай отырып ондағы көмекші сөздерді тауып мағынасын ашу.

Көмекші сөздер.

Сөйлемде қолданылған сөздердің мағыналары бірдей бола бермейді. Сөздердің көпшілігі белгілі бір ұғымның атауы болады да, жеке тұрғанда белгілі бір лексикалық мағынаны білдіреді. Ал кейбір сөздер жеке тұрғанда ешбір мағына білдіре алмайды, сөйлемде басқа бір сөздің жетегінде қолданылып, сол сөздің мағынасын толықтырып, күшейтіп тұрады немесе сөздерді бір-бірімен байланыстыру қызметін атқарады.

Сөйлемде белгілі бір мағынаны білдіре алмайтын, тек басқа сөздердің жетегінде жұмсалатын сөздерді көмекші сөздер дейді.

Көмекші сөздер жеке тұрып белгілі бір мағынаны білдіре алмайтындықтан, белгілі бір сұраққа да жауап бере алмайды. Демек, сөйлем ішінде оның белгілі бір мүшесі бола алмайды.

Әдетте көмекші сөздер өзі жетегінде жұмсалған сөзбен қабаттасып қолданылады, сол сөзге қосымша мән үстейді немесе ол сөзді басқа сөзбен байланыстырып тұрады. Мысалы: Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін деген өлең жолдарындағы үшін деген сөзге жеке сұрақ қоюға болмайды, сондықтан ол сөйлем мүшесі де бола алмайды.

Үлкенге -құрмет, кішіге – ізет.

Әрбір отбасы қоғамның кішкентай бір бөлігі болып табылатындықтан, қоғам өркениетілікке жеткізу, ең алдымен, әрбір отбасындағы өмірді ұйымдастырудан басталмақ. Тәрбиенің бастапқы әліппесін бала отбасында алады. Салауатты отбасында ғана салауатты ұрпақ қалыптасады.

Заманымыздың заңғар жазушысы М. Әуезовтің «Ел боламын десен, бесігіңді түзе» деген нақыл сөзінің мәні тереңде жатыр. Яғни, болашақ тізгінің ұстары, елінің ертеңі болар, халқының үмітін ақтай білетін дені сау, білімді де саналы жас ұрпақты өсіру талабынан туындап отырады. Осы ұлы мақсаттарға жету жолында киелі де қасиетті екі түсінік бар.

Бірі, баланың бастапқы тәрбие мектебі алтын бесік - отбасы болса, екіншісі, алтын ұя - мектеп. Бұл екі ортаныңда мақсат мүддесі ортақ. Отбасы, ата-ана адамды дүниеге әкеліп, қалыптастырып, дамытып жетілдірсе, адам бойындағы бар игі қасиет мектеп қабырғасында қаланады. Бұл кеиелі жерде қызмет ететін мұғалім мен ата- анаға жауапкершіліктің үлкен жүгі артылған.

Ұлы Абай атамыз «Адамның адамшылығы- ақыл, ғылым, жақсы ата, жақсы ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады» деп көргендікпен ой түйген. Бала өміріне

қажетті тәлім-тәрбиенің іргетасы ата-ана арқылы отбасында қаланады.

Дана халқымыз «Ұядан не көрсең, ұшқанда соны ілерсің» демекші, ата-ананың әрбір іс -әрекеті балаға үлкен сабақ. Әрбір ата-ана өз балаларының тұңғыш тәрбиешілері. Бала- ата –ананың адамгершілік өмірінің айнасы. Адамгершілік қасиет отбасы мүшелерінің бірін – бірі қадірлеуінен, олардың өзара бірлігі мен түсінушілігінен, ата- ана мен балалар арасындағы мейрімді, қарым- қатынастың қатынасуынан, үлкенге құрмет, кішіге ізет секілді толып жатқан жазылмаған заңдылықтар арқылы көрініс табады. Баланың жаны мен тәні таза, рухани бай, дені сау етіп өсірумен бірге еңбекке деген сүйіспеншілікке, ұлтжандылыққа, адалдыққа, жинақылыққа, баулып өсіру шарт. Осы тамаша қасиеттердің бәрін ата - ана бойынан тауып, соған еліктеп өссе және әрбір ата - ана баласының жүрегіне жол тауып, оның өміріндегі шынайы досына айналса, тер төккен еңбегінің жанғаны. Ал мектеп баланы болашаққа дайындап, келешек өмірін қай бағытпен жүрсе дұрыс екенін, өзідерінің керекті, бейім мамандық таңдауға жол, бағыт беретін ұя. Отбасынан кейінгі, үйміз мектеп осы мектепте, отбасының тәрбие бағыт беріп келген жерінен бастап, сол тәлім –тәрбиені, бағыт беруші. Мектеп пен отбасы арасында саналы да тәрбиелі бала тәрбиелеу үшін өте тығыз байланыста болуы керек. Бірлік арқылы біз көздеген мақсатымызға жетеміз. Және де адамға тән жақсы қасиеттердің бәрі бойына алған саналы ұрпақ тәрбиелеп шығарамыз.

өркениет- развитый

жеткізу- довести

ұйымдастыру-организовать

бесік-колыбель

салауатты ұрпақ – здоровое поколение

түзеу- исправлять

нақыл сөз- наставление

терең- глубокий

болашақ -будущее

жауапкершілік- ответственность

жүк-груз

1- жаттығу.

Мәтінді оқып түсініктеріңізді айтыңдар.

2- жаттығу.

Көшіріп жазып, көмекші сөздердің астын сызыңдар, олардың неліктен көмекші сөз делінетінін айтыңдар.

1.Мен Қаныш ағамен сирек болса да, кездесіп тұрдым.Кейде далаға тігілген шатырларда қона жатып сөйлесіп жүрдім. Мол кеуделі, биік еңселі, бойшаң адамның ашық жүзіндегі мейрімділік пен ойлылық бір түрлі әсем еді. Асықпай сөйлейтін, шаншусыз, қаңқусыз сөздерді қолдануға тырысады.

2.Білген сайын келеді біле бергім,

Біле беру емес пе тілегі елдің.

Белден ассаң, алдыңда бел көрінсе,

Қызыққаннан келмей ме жүре бергің.

Сондықтан да келеді біле бергім.

Білімдіні сүйерін білем елдің.

3-жаттығу

Көмекші сөздерге сөйлем құраңыз

Сырты, іші, алды, арты, жаны, үсті, қасы,маңы

4-жаттығу

Көмекші сөздерді теріп жазыңыз

Биыл жайлауда болдым және ауылдағы ағаларымның үйіне бардым. Оның даусы жақсы, бірақ ән айтуды жақтырмайды. Қорадан мал ұрланыпты, сол үшін Базарбайды қатты соққыға жықты.

5-жаттығу

Мысалдар	Түбір	Жұрнақ	Жалғау
мен
-ға
ұста
-шы
-ған
-мен
-па
-хана

6-жаттығу

Тұрақты тіркестердің мағынасын тауып, көшіріп жазыңдар.

Кірпік қақпау
Аузынан салбырап түскендей
Жалғанды жалпағынан басу
Қырғи қабақ болу
Үріп ауызға салғандай
Тайға таңба басқандай
Жұмыртқадан жүн қырыққан
Көзі алақандай болу
Көзге сүйел болды
Көкірегі қарс айырылу

7-жаттығу

Тапсырманы көшіріп жазып, мына сөздердің тура мағынасын табыңдар.

Ауыспалы мағыналы сөздер	Тура мағыналы сөздер
Тәтті ұйқы, тәтті қиял,	тәтті ...
Ашық мінез,ашық әңгіме,	ашық ...
Иненің көзі, байлықтың көзі,бұлақтың көзі,	... көзі
Өткір ой, өткір мінез,	өткір ...
Алыс арман, алыс туыс,	алыс ...
Қатты айту, қатты шу,	қатты ...
Әңгіменің басы, ағаштың басы, бұлақтың басы,	... басы.
Ауыр мінез, ауыр сөз,	ауыр ...
Жылы жүз, жылы сөз,	жылы ...

Сабақтың тақырыбы: Одағай сөздер. Мемлекет тағдыры - келешек ұрпақ қолында.

Сабақтың түрі: теориялық, жаңа сабақты меңгеру.

Сабақты өткізу әдісі: Сұрақ-жауап, интерактивті тақтамен жұмыс істеу.

Сабақтың мақсаты:

Білімділік:

- Тіл білімінің салаларын меңгерту;

- Одағай сөздердің өзіне тән қасиеттерін ұғындыру;

-Студенттерге ана тілінің қадір-қасиетін ұғындыру;

-Тілге құрметін, сүйіспеншілігін арттыру;

-Тіл арқылы халықтар достығын насихаттау, сөздікпен жұмыс жасау;

Дамытушылық:

-Студенттерге курстың міндеттерін түсіндіру;

-Тұрмыстық, қоғамдық саяси, оқу-мамандық, ғылыми мәселелерде ана тілінде сөйлеу білуге қажет екендігін түсіндіру;

-Орыс тілі мен қазақ тілінің негізі айырмашылықтарын;

- Әліпби мен сөйлем құрастыру ерекшеліктері туралы мағлұмат беру;

Тәрбиелік:

- Студенттерді әдептілікке тәрбиелеу

• Мемлекеттік тілге деген құрметін нығайту;

• Білімгерлердің өз мамандықтарын сүюге тәрбиелеу;

• Ана тілінің қадір- қасиетін түсініп, оны құрметтей білуге, тапқырлық, іздемпаздық қасиеттерге жетелеу, шығармашылыққа баулу.

Сабақ уақыты: 90 минут

Сабақтың құрылымы:

1. Ұйымдастыру кезеңі 5 мин.

2. Үй тапсырмасын сұрау 20 мин.

3. Жаңа тақырыпты түсіндіру 40 мин.

4. Жаңа тақырыпты бекіту 15 мин.

5. Сабақты қорытындылау 5 мин.

6. Үй тапсырмасын беру 5 мин.

Сабақтың барысы:

Ұйымдастыру кезеңі:

Оқушылармен амандасу. Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру. Оқушылардың сыртқы келбеттеріне көңіл аудару. Сабаққа қажетті құрал-жабдықтарының бары-жоғын тексеру. Оқушыларды сабақтың тақырыбы және жоспарымен таныстыру.

Теориялық білімнің қажеттілігі:

Оқытушы бақылау сұрақтарын қою арқылы оқушылардың біліміне тексеру жүргізу.

Жаңа сабақты түсіндіру:

Оқытушы оқушыларға берілген жаңа тақырыпты түсіндіреді.(тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар).

Сабақтың қорытындысы:

Оқытушы сабақты толығымен жүйелейді, әрбір оқушының жұмысын бағалай отырып, олардың жетістігі мен кемшіліктерін ескереді. Олардың сабақты меңгергенін сұрақ-жауап арқылы анықтайды.

Оқытушы төмендегідей критерийлер бойынша оқушылардың жасалған жұмыстарына баға қояды:

• Өткен тақырып бойынша бағалау;

• Жақсы жауаптарды ескеру;

• Жаңа тақырып бойынша білімдерін бекіту және қорытындылау;

• Тақырып бойынша жаттығулардың орындалуын тексеру;

• Қорытынды баға қою

Үйге тапсырма беру:

Мемлект тағдыры-келешек ұрпақ қолында мәтіні бойынша түсініктерін айту. Грамматикалық тақырыпты оқып келу.

Одағай сөздер.

Сөйлемде қолданылған сөздердің мағыналары бірдей бола бермейді. Сөздердің көпшілігі белгілі бір ұғымның атауы болады да, жеке тұрғанда белгілі бір лексикалық мағынаны білдіреді. Ал кейбір сөздер жеке тұрғанда ешбір мағына білдіре алмайды, сөйлемде басқа бір сөздің жетегінде қолданылып, сол сөздің мағынасын толықтырып, күшейтіп тұрады немесе сөздерді бір-бірімен байланыстыру қызметін атқарады.

Одағай сөздер адамның әр түрлі көңіл күйін білдіреді немесе жжан- жануарларды шақыру мәнінде қолданылады. Олар да сөйлем мүшесі бола алмайды. Толық мағынасы ьолмағандықтан, белгілі бір сұраққа да жауап бермейді. Мысалы: Па, шіркін!Сөзің сөз-ақ екен!

Мемлекет тағдыры - келешек ұрпақ қолында.

Мен қазіргі 25-40 жас аралығындағы азаматтардың бойынан алға ұмтылушылық жаңа бір лепті сеземін. Жастар санасында әлеуметтік эксперимент жүріп жатқан сияқты. Осылар өсе келе ел үмітін ақтайтынына сенім зор. Ал, енді 13 пен 25 жас аралығындағы жастарға тоқталар болсақ, бұларда бұрқыраған қуат бар. Бірақ, сол қуат қайда кетіп қалады, біздегі үрей мен үміт осы жағында болып отыр. Бұлардың бойында сапа да, білім де,, сонымен қатар жаман қылықтар да болады. Соның қайсысы шешуші күшке айналып кетеді? Міне, осы мәселе мені қатты толғандырады. Өйткені, бұл толқын ертеңгі күні Қазақстанның көп жағдайын шешіп, келер буынға үлгі болмақ.

Ал, енді ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басында туған ұрпақ туралы менің пікірім мүлдем басқа. Бұлар прагматистер болады. Бұлардың бойында бізде бар үрейлер, қобалжулар, біреуге бас ию деген мәселелерден гөрі өздерін көрсеткісі келетін сана басым тұрады. Соларға біздер аға ұрпақ не қалдырамыз? Олар біздің көп мәселелерімізді тексеріп шығады, экспертиза жасайды, айтқандарымызды, іс-әрекеттерімізді қарастырады.

ұмтылу – идти вперед

жастар- молодежь

сана- сознание

әлеуметтік - социальный

үміт- надежда

ақтау- оправдать

сенім- доверие

Қуат- сила

үрей - испуг

сапа -качество

білім -знание

жаман - плохо

1- жаттығу.

Мәтінді оқып түсініктеріңізді айтыңдар.

2- жаттығу.

Мәтіннен одағай сөздерді тауып, қандай мақсатта қолданылып тұрғанын дәлелдеңдер.

Әнші Әйгерім

Иіс кемпірден бастап барлық қартаң әйелдер:

-Айналайын, келінжан, өркенің өссін!

-Беу, дүние-ай, ән дегенің осындай-ақ болар!

-Осы әніңмен, осы сәніңмен өт жалғаннан!-десті.

Соңғы алғысты Иіс айтып еді. Абай едең етіп, Иіске қарады да:

-Апырмай, мына Иіс шешемнің алғысы қандай жақсы еді! Әмин деші, Әйгерім, осыған!- деді.

3- жаттығу

Шақыру одағайын теріп жазыңыз

Тәйт, құрау-құрау, түу, мәссаған, моһ-моһ, қош-қош, шөре-шөре, тәйт

4- жаттығу

Көңіл-күй одағайларына сойлем құраңыз

Алақай, әттең, шіркін

5- жаттығу

Мағынасына сәйкес тұрақты тіркестерді синонимдерімен сәйкестендіріңдер.

1.Тасы өрге домалау. 2.Сіркесі су көтермеу. 3.Қабақ шытысты. 4.Сөз байлау. 5.Көзге түртсе көргісіз. 6.Арасынан қыл өтпейді. 7.Ат ізін салмау. 8.Ит арқасы қиянда. 9.Бармағын тістеу. 10.Жүрек жұтқан.

	Батыр
	Өкіну
	Алыс
	Жолы болу
	Ашуланды
	Тату
	Хабарласпау
	Уәделесу
	Қараңғы

6- жаттығу

Семантикалық картаны толтырыңыз.

№	Мысалдар	Омоним	Синоним	Антоним
1	Жуас, асау
2	Бау- бақша
3	Қара
4	Су жүрек,жүрек жұтқан
5	Қайғы- мұң
6	Ара
7	Арық, семіз
8	Есті, ақылды
9	Сабыр,шыдам
10	Үй
11	Шаш,жақ
12	Ойыс,дөңес
13	Жақсылық,жамандық
14	Түс
15	Ар -ұят

7- жаттығу

Мақал-мәтелдердегі көп нүктенің орнына тиісті сөзді тауып көшіріп жазыңдар, антонимдердің асытын сызыңдар.

1. ... сөз жылатады,

Жақсы сөз ...

2. Жіптің ұзыны, сөздің ... жақсы.

3. Дос ... айтады,

... күлдіріп айтады.

4. Ұсталы ел озар,

Ұстасыз ел ...

5. Көз ... , қол батыр.

6. .... сөз күміс,

Аз сөз ...

7.Қыс азығын ... жина.

8.Ақыл - дос, ашу - ...

1. Атауыш сөздер дегеніміз не?

2. Сөйлемде белгілі бір мағына білдіре алмайтын, тек басқа жетегінде жұмсалатын сөздер қалай аталады?

а) қосарлама қос сөз в) тіркескен сөз с) көмекші сөз д)туынды сөз е)қысқарған сөз

3. «Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін»- деген сөйлемдегі көмекші сөзді тап.

а) жазбаймын в)мен с) үшін д)ермек е)өлеңді

4. Одағай сөздер дегеніміз не?

5.Омоним болатын сөздер қатарын табыңыз.

а)жүз, қой в)ән,қалам с)ағаш, темір д) нан,көйлек е)жігер, дәптер

6. Синонимдік қатарды табыңыз.

а)етік, бөрік в)парыз, қуаныш с)жылқы, тай д)қыстау, жайлау е)қисынды,орынды, ретті

7.Термин сөзді табыңыз.

а)ақыл, ауа в)екіден, үштен с)теңдеу, синус д)кел, жүз е)қыс, жаз, күз

8. «зілдей» сөзінің әдеби тілдегі баламасын көрсетіңіз.

а)қаңбақтай в)еңселі с)мамықтай д)жеңіл е)ауыр

9.Қарама- қарсы мәнді сөзді табыңыз.

а)тұлға, сымбат в) қараңғы,жарық с)қарт, қатия д)тебіншек, шегіншек е)күндіз, түсте

10.Қысқарған сөзді анықтаңыз.

а) көңілді в)атқару комитеті с)педколледж д)килограмм е)азан- қазан

Сабақтың тақырыбы: Сөз таптары. Зат есім және оның мағыналық түрлері. Қазақстанның табиғат жағдайлары.

Сабақтың түрі: теориялық, жаңа сабақты меңгеру.

Сабақты өткізу әдісі: Сұрақ-жауап, интерактивті тақтамен жұмыс істеу.

Сабақтың мақсаты:

Білімділік:

- Тіл білімінің салаларын меңгерту;

- Сөз таптары және оның түрлерінен мағлұматтар беру;

-Студенттерге ана тілінің қадір-қасиетін ұғындыру;

-Тілге құрметін, сүйіспеншілігін арттыру;

-Тіл арқылы халықтар достығын насихаттау, сөздікпен жұмыс жасау;

Дамытушылық:

-Студенттерге курстың міндеттерін түсіндіру;

-Тұрмыстық, қоғамдық саяси, оқу-мамандық, ғылыми мәселелерде ана тілінде сөйлеу білуге қажет екендігін түсіндіру;

-Орыс тілі мен қазақ тілінің негізі айырмашылықтарын;

- Әліпби мен сөйлем құрастыру ерекшеліктері туралы мағлұмат беру;

Тәрбиелік:

- Студенттерді әдептілікке тәрбиелеу

• Мемлекеттік тілге деген құрметін нығайту;

• Білімгерлердің өз мамандықтарын сүюге тәрбиелеу;

• Ана тілінің қадір- қасиетін түсініп, оны құрметтей білуге, тапқырлық, іздемпаздық қасиеттерге жетелеу, шығармашылыққа баулу.

Сабақ уақыты: 90 минут

Сабақтың құрылымы:

1. Ұйымдастыру кезеңі 5 мин.

2. Үй тапсырмасын сұрау 20 мин.

3. Жаңа тақырыпты түсіндіру 40 мин.

4. Жаңа тақырыпты бекіту 15 мин.

5. Сабақты қорытындылау 5 мин.

6. Үй тапсырмасын беру 5 мин.

Сабақтың барысы:

Ұйымдастыру кезеңі:

Оқушылармен амандасу. Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру. Оқушылардың сыртқы келбеттеріне көңіл аудару. Сабаққа қажетті құрал-жабдықтарының бары-жоғын тексеру. Оқушыларды сабақтың тақырыбы және жоспарымен таныстыру.

Теориялық білімнің қажеттілігі:

Оқытушы бақылау сұрақтарын қою арқылы оқушылардың біліміне тексеру жүргізу.

Жаңа сабақты түсіндіру:

Оқытушы оқушыларға берілген жаңа тақырыпты түсіндіреді.(тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар).

Сабақтың қорытындысы:

Оқытушы сабақты толығымен жүйелейді, әрбір оқушының жұмысын бағалай отырып, олардың жетістігі мен кемшіліктерін ескереді. Олардың сабақты меңгергенін сұрақ-жауап арқылы анықтайды.

Оқытушы төмендегідей критерийлер бойынша оқушылардың жасалған жұмыстарына баға қояды:

• Өткен тақырып бойынша бағалау;

• Жақсы жауаптарды ескеру;

• Жаңа тақырып бойынша білімдерін бекіту және қорытындылау;

• Тақырып бойынша жаттығулардың орындалуын тексеру;

• Қорытынды баға қою

Үйге тапсырма беру:

Қазақстанның табиғат жағдайлары мәтіні бойынша түсініктерін айту. Грамматикалық тақырыпты оқып келу. Мәтіннен зат есімдерді тауып сұрақтарын қою.

Зат есім және оның мағыналық түрлері.

Сөздердің білдіретін мағынасына, түрлену тұлғасына, қойылатын сұрағына, сөйлемде атқаратын қызметіне қарай топталуын сөз таптары деп атайды. Қазақ тілінде 9 түрлі сөз табы бар. Олар:зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, еліктеу сөздер, шылау, одағай.

Заттың атын білдіріп, кім? Не? деген сұраққа жауап беретін сөздер зат есім деп аталады. Мысалы: Ата, Айбек, балалар, бөлме, Нұргүл.

Табиғатта, қоғамда зат атаулары өте көп. Оларды мал атаулары, қора-қопсы, үй мүліктері, өсімдік, жан-жануар, құрт-құмырсқа атаулары, қоғамдық, тұрмыстық, саяси-әлеуметтік салада қолданылатын атаулар деп жіктеуге болады.

Зат есім мағынасына қарай 8 топқа бөлінеді: жалпы(нарицательные), жалқы(собственные), нақтылы(деректі)(конкретные), абстрактылы (дерексіз)(отвлеченные), жанды(одушевленные) жансыз(неодушевленные) заттық(вешественные), жинақтау(собирательные).

Қазақстанның табиғат жағдайлары.

Қазақстанның табиғат жағдайлары әр алуан. Онда гүлденген жазиралы, шексіз-шексіз дала да, құнарлы жерлер мен тамаша жайылымдар, шөл мен сортаң жерлер де, жасыл шалғын тау бөктерлері де, бедерсіз қу тақыр да кездеседі.

Республиканың солтүстігіндегі ең шеткі нүктелері Мәскеу жатқан ендікте, ал оңтүстігіндегі ең шеткі нүктелері Мадрид, Ыстамбул және Баку жатқан ендікте орналасқан.

Оңтүстік аудандарда өрік гүлдеп, тұқым себу аяқталып жатса, солтүстік аудандарда әлі де аяз өз күшінде тұрады.

Қазақстан аумағында Сібір суығы мен аптапты Орта Азия ыстығы, тау орманы мен жол тақырлары бірдей кездеседі. Бұл жерде мәңгі қар басқан таулар да, мұхит деңгейінен төмен орналасқан ойыстар да, төбелі жазық та, ұлан-ғайыр ойпаттар да бар. Осындай әр алуан бола тұрса да, республика жерінің оннан тоғыз бөлігін жазықтар алып жатыр.

табиғат -природа

әр алуан - разные

шексіз-шексіз -бескрайний

құнарлы жерлер – плодородные земли

шөл мен сортаң жерлер – пустыни – болотистые земли

жасыл шалғын тау бөктерлері – зеленые горные долины

солтүстік - север

оңтүстік - юг

орналасқан- расположены

1- жаттығу.

Мәтінді оқып түсініктеріңізді айтыңдар

2- жаттығу.

Сұрақтарға жазбаша жауап беріңіз.

Сіз қай қалада туылдыңыз? Алматыда қашаннан бері тұрасыз? Қаланы жақсы білесіз бе? Онда қандай демалыс орындары, саябақтар, мұражайлар мен көрмелер, театрлар мен стадиондар бар? Қандай ықшамаудандарды білесіз? Қалаға бірінші рет келген адамға қандай жерлерді көрсетер едіңіз? Қалада кімдердің ескерткіштерін білесіз? Олар қандай көшелерде орналасқан? Сіз қала көшелерін жақсы білесіз бе? Өзіңіз қай көшеде тұрасыз? Сіз театрға жиі барасыз ба? Киноға ше? Соңғы рет қандай спектакльге бардыңыз? Ұнады ма? Бармасаңыз, неге? Сіз «Медеу» мұз айдынына жиі барасыз ба?

3- жаттығу.

Сөйлемдердегі зат есімдерді табыңыздар.

Жауған оқ бәсеңдеп, жым-жырт бола қалды. Енді уақыт өткізуге болмайды, ұзаңқырап кету керек. Барлық жүкті арқама асып алдым да, Аркашаны қолтықтап, дөңес жаққа жүгірдім. Жаралы Аркаша одан әрі жүре алмады. Осы арада оның кішкентай, жеңілдігінің пайдасы тиді. Мен оны қап көтергендей,иығыма нығыта салып алдым да, алға қарай жүгіре бердім.Өзім де әбден қалжырадым. Аркашамен бірге жерге құлап түстім. ОЛ әбден әлсірепті. Оны бір ағаштың түбіне сүйеп қойдым да, жаралы жерін іздестіре бастадым.

4-жаттығу

Берілген етістіктерден зат есім жасаңыз

Байла, күзе, қыс, ұр, кес, айт, қуан, жүр, саба, жама, өлше, баста, шұқы.

5-жаттығу

Мақал-мәтелдер ішінен антонимдерді бір бағанға, болымды-болымсыздық мағынадағы сөздерді бір бағанға жазыңдар.

Жіптің ұзыны, сөздің қысқасы жақсы. *Малыңа сүйенбе, арыңа сүйен. *Мал сақтама, ар сақта. *Дұшпанға тастай қатты бол, Досыңа балдай тәтті бол. *Берекені көктен тілеме, Бірлігі мол көптен тіле.

*Жаман сөз –жанға кірген тікен, Жақсы сөз – таусылмайтын ем. *Ердің өзіне қарама, сөзіне қара. *Атаңның баласы болма, Адамның баласы бол. *Қыс арбаңды сайла, Жаз шанаңды сайла

6-жаттығу

Төмендегі тұрақты тіркестерді қатыстырып шағын мәтін жаз

1.Тасы өрге домалау. 2.Сіркесі су көтермеу.

3.Қабақ шытысты. 4.Сөз байлау.

5.Көзге түртсе көргісіз. 6.Арасынан қыл өтпейді.

7.Ат ізін салмау. 8.Ит арқасы қиянда.

9.Бармағын тістеу. 10.Жүрек жұтқан.

11. Кірпік қақпау. 12. Аузынан салбырап түскендей.

13.Жалғанды жалпағынан басу. 14.Қырғи қабақ болу.

15.Үріп ауызға салғандай. 16.Тайға таңба басқандай.

17.Жұмыртқадан жүн қырыққан. 18.Көзі алақандай болу.

19.Көзге сүйел болды. 20.Көкірегі қарс айырылу.

7-жаттығу

Мағынасы синонимдес тұрақты тіркестерді тап?

А)Бауыр басу–тайға таңба басқандай В)Таяқ тастам жер–ер жүрек

С)Екі езуі құлағында- төбесі көкке жету Д)көз ілмеу –көз шырымын алу

Тұрақты тіркесті тап.

А)Қолы бармау В)Қолы ауыру С)Қолы күю Д) Қолы мұздау

«Салу» сөзі қай сөзбен тіркескенде тұрақты тіркес болады?

А) Затты В)Сурет С)Хат Д)Құлақ

Қай тіркес «менсінбеу» сөзімен синонимдес?

А)мұрнын шүйіру В)табанын жалтырату

С)кірерге тесік таппау Д) сіркесі су көтермеу

Қай тұрақты тіркестің мағынасы дұрыс көрсетілген?

А)Мұрнын шүйірі – дәмелену В)Сөз беру - таңдану

С)Зығыры қайнау - өлу Д)Сілесі қату – шаршау

Сабақтың тақырыбы: Жалпы есімдер мен жалқы есімдер.

Жыл мезгілдері.

Сабақтың түрі: теориялық, жаңа сабақты меңгеру.

Сабақты өткізу әдісі: Сұрақ-жауап, интерактивті тақтамен жұмыс істеу.

Сабақтың мақсаты:

Білімділік:

- Тіл білімінің салаларын меңгерту;

- Зат есімнің мағыналық бір түрі, жалпы және жалқы есім туралы түсінік беру;

-Студенттерге ана тілінің қадір-қасиетін ұғындыру;

-Тілге құрметін, сүйіспеншілігін арттыру;

-Тіл арқылы халықтар достығын насихаттау, сөздікпен жұмыс жасау;

Дамытушылық:

-Студенттерге курстың міндеттерін түсіндіру;

-Тұрмыстық, қоғамдық саяси, оқу-мамандық, ғылыми мәселелерде ана тілінде сөйлеу білуге қажет екендігін түсіндіру;

-Орыс тілі мен қазақ тілінің негізі айырмашылықтарын;

- Әліпби мен сөйлем құрастыру ерекшеліктері туралы мағлұмат беру;

Тәрбиелік:

- Студенттерді әдептілікке тәрбиелеу

• Мемлекеттік тілге деген құрметін нығайту;

• Білімгерлердің өз мамандықтарын сүюге тәрбиелеу;

• Ана тілінің қадір- қасиетін түсініп, оны құрметтей білуге, тапқырлық, іздемпаздық қасиеттерге жетелеу, шығармашылыққа баулу.

Сабақ уақыты: 90 минут

Сабақтың құрылымы:

1. Ұйымдастыру кезеңі 5 мин.

2. Үй тапсырмасын сұрау 20 мин.

3. Жаңа тақырыпты түсіндіру 40 мин.

4. Жаңа тақырыпты бекіту 15 мин.

5. Сабақты қорытындылау 5 мин.

6. Үй тапсырмасын беру 5 мин.

Сабақтың барысы:

Ұйымдастыру кезеңі:

Оқушылармен амандасу. Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру. Оқушылардың сыртқы келбеттеріне көңіл аудару. Сабаққа қажетті құрал-жабдықтарының бары-жоғын тексеру. Оқушыларды сабақтың тақырыбы және жоспарымен таныстыру.

Теориялық білімнің қажеттілігі:

Оқытушы бақылау сұрақтарын қою арқылы оқушылардың біліміне тексеру жүргізу.

Жаңа сабақты түсіндіру:

Оқытушы оқушыларға берілген жаңа тақырыпты түсіндіреді.(тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар).

Сабақтың қорытындысы:

Оқытушы сабақты толығымен жүйелейді, әрбір оқушының жұмысын бағалай отырып, олардың жетістігі мен кемшіліктерін ескереді. Олардың сабақты меңгергенін сұрақ-жауап арқылы анықтайды.

Оқытушы төмендегідей критерийлер бойынша оқушылардың жасалған жұмыстарына баға қояды:

• Өткен тақырып бойынша бағалау;

• Жақсы жауаптарды ескеру;

• Жаңа тақырып бойынша білімдерін бекіту және қорытындылау;

• Тақырып бойынша жаттығулардың орындалуын тексеру;

• Қорытынды баға қою

Үйге тапсырма беру:

Жыл мезгілдері мәтіні бойынша түсініктерін айту. Грамматикалық тақырыпты оқып келу. Жалқы есім және жалпы есімдерді қатыстыра отырып сөйлем құрастыру.

Жалпы есімдер мен жалқы есімдер.

Зат есім жалпы есім және жалқы есім болып екіге бөлінеді. Біркелкі заттардың жалпы атауы жалпы есім деп аталады. Заттардың ішіндегі бір түрінің өзіне ғана қойылатын аты жалқы есім деп аталады. Мысалы: кісі, адам деген жалпы адаматаулыға тән ат болса, Байжан, Гүлнар дегендер адам атаулының бәріне емес, жеке кісілерге ғана қойылған. Жалқы есім, әдетте, жеке кісінің аты-жөні, мемлект,республика, облыс, аудан, қала, көше, ұйым, мекеме, зауыт, фабриканың жеке аттары, географиялық( жер,су т.б.) атаулар, әр түрлі шығарма (газет, журнал, кітап, ән, күй, би т.б.) аттары, мал, құс,хайуанаттарға арнайы қойылған( Тайбурыл, Құлагер т.б.) аттар болып келеді. Жалқы есімдер бас әріптен басталып жазылады.

Жыл мезгілдері.

Көктем - жазғытұрым - жылдың 4 мезгілінің бірі, бұл мезгілде күн ұзара береді, жер шары өз орбитасын күн мен түннің жазғытұрымғы теңелу нүктесінен жазғы күн тоқырау нүктесіне дейін болады. Астрономия тұрғысынан көктем 93 күн әдетте наурыз, сәуір, мамыр көктем айлары болып есептеледі. Көктемде күн жылынып, қар кетіп, тоң жібиді, жер көктейді. Қыста ұйықтайтын жәндіктер мен хайуанаттар ұзақ ұйқысынан оянып, тіршілік ете бастайды. Жыл құстары қайтып келіп ұя салады, мал төлдейді. Қыстан жүдеп тоңып жұқарып шыққан малдар, аңдар мен құстар татынып масайрайды, түлейді. Көктемде тал егу, егін салу, су бөгеу сияқты жұмыстары қауырт жүргізіледі. Сондықтан көктемнің бір күні - жылға азық - дейді дихандар. Қазақстанның жерлерінің көктемдегі сипаты біркелкі емес, қар оңтүстік облыстарында ерте, солтүстік облысында кеш кетеді. Бұл жайт шаруашылыққа да зор әсер етеді. Бізде жер шарының Солтүстік жартысында (Оңтүстік Америка, Австралия, Антрактидада) күз болады.

Жаз - жылдың 4 мезгілінің бірі. Бұл мезгілде жер шары өз орбитасының жаздағы тоқырау нүктесінен күн мен түннің күзгі теңелу нүктесіне дейінгі аралығында болады. Астрономия тұрғысынан 93 күн әдетте жер шарының Солтүсітік жартысында маусым, шілде, тамыз жаз айлары болып есептеледі. Жан- жануарлардың тіршілігіне жайлы шаруашылыққа қолайлы кез. Жазда табиғат жадырап күн ұзақ және жылы болады. Мал семіреді, егін бойлап өседі. Ауылшаруашылық, құрылыс, тасымал тағы басқа жұмыстың қауырт жүргізіледі. Қазақстан жерінің жаздағы сипаты біркелкі емес, ауа райы жаз айлары оңтүстік облысы ыстық, солтүстік қоңыржай болып келеді, кейде күнделікті тұрмыста көктем мен күздің жылы кезеңдерін қосып жазда 6 ай деп есептейді.

Күз - жылдың 4 мезгілінің бірі. Бұл мезгілде жер шары өз орбитасының күнмен түннің күзгі теңелу нүктесінен күннің қысқы тоқырау нүктесіне дейінгі аралықта болады. Астрономиялық тұрғыдан күз тоқсан күнге созылады. Әдетте қыркүйек , қазан, қараша айлары. Күзде күн суытып көлдер мен өзендер тартылып, өсімдктер қурайды, ағаштардың жапырағы түседі. Күн қысқара береді. Егін піседі, мал семіреді. Жыл құстары тізбектеліп, жылы өлкелерге ауып кетеді. Қазақстан жерінің күзгі сипаты бір келкі емес, солтүстік облыстарда егін піскенде, оңтүстік облыстар егіндерін жинап болады.

Көктем

Сәуір де келді құрметті,

Дүбірлі думан қырда бір.

Қарсы алуға дүрмекті,

Қызыл гүлдер де қырда жүр.

Далада - дәйім жамырау,

Қозады көріп делебең.

Бармақтай ғана қоңырау,-

Бозторғай сазға бөлеген.

Өмірге деген ұғымым,

Өрелі күйге ауысқан.

Көктемнің келте ғұмырын,

Тамсанып тұрып тауысқам...

Мамыр да салды әлекті,

Мамырлап жүрген халық бұл.

Асығыстап бәрі өтті,

Естелігі-ақ қалып тұр.

Елжіреп тұрса көктен күн,

Көңілім де менің көк теңбіл.

Өзегімді өртеп өткен күн,

Өзімнен өзім шектелдім.

Өтеді дәурен қас-қағым,

Жаз

Қанағатсыз болды ма,

Уақыт деген хас пері.

Мамырды басып алды да.

Маусымға кірді әскері.

Өзіне аян ертеңі,

Қызығын жаздың көп көрді.

Шағылды, құмды өртеді,

Қиялай өтіп бөктерді.

Керімсалға ернін тосады,

Даланың шаңқан гүлдері.

Мезгілдің қатал жасағы,

Жылжыды тағы ілгері.

Жиделер жұпар шашады,

Ауаның желпіп кәусары.

Омырауын шөптің ашады,

Оспадар желдің саусағы.

Қысқы кеш

Күн бұзылар тегінде:

Дала да қызыл, қызыл қыр.

Қазығұрттың көгінде,

Қып-қызыл бұлт жүзіп жүр.

Жасырып жерден арайды,

Қызыл бұлт көшті анталап.

Суық тартып қарайды,

Аспанның көзі қанталап.

Сабырын сарқып сауысқан,

Мазасы кетті сақылдап.

Кешкілік ащы дауыстан,

Сынады аяз сатырлап.

Бүгінгі кештің түрі жаман,

Ызғарлы дала құшағы.

Ерініп шыққан мұржадан,

Көк түтін көлбеп ұшады.

Бар өзгеріс - тау жақта:

Шың шытынып қарады.

Ауылдан біраз аулақта,

Итқұс жортып барады.

Қарайды төмен тұнжырап,

Әуенің көркі көгілдір,

Қуаныш,күлкі тым жырақ,

Сары күз

Сары мыстан аумайтын сары күзім,

Сар даланың өткінші сәнімісің?

Жиып -теріп жатасың шашылғанды,

Өз ісіңе келгенде кәнігісің.

Артыла бер еселеп арбаларға,

Ырыс-құтты құя бер қамбаларға

Ала жаздай тырбанып келген еді,

Момын елдің бақыты - сол болар да.

Тарынатын күн туса ел егер де,

Несібеңді талшықтап келе бер де...

Жақсылығың болса да аямассың,

Жаманшылық дегенді бере көрме?!

Жаманшылық!.. Жанымыз сыздап әлі,

Жылына алмай келеміз мұздағалы.

Жомарт деген атың бар сары күзім,

мезгіл- время

күн ұзару- дни становятся длинными

біркелкі - одинаковый

ерте-рано

кеш-поздно

шаруашылық- хозяйство

1- жаттығу.

Мәтінді оқып түсініктеріңізді айтыңдар

2- жаттығу.

Өздерің білетін жалқы есімдерді естеріңе түсіріп, дәптерлеріңе жазыңдар.

1) кісі аттары;

2) мемлекет, республика, облыс, аудан, қала, ауыл атаулары;

3) ұйым, мекеме, зауыт, фабрика, ұжым атаулары;

4) жер, су атаулары;

5) газет-журнал, кітап, ән, күй, шығарма атаулары;

6) жылқыға, сиырға, түйеге, итке, т.б. хайуанаттарға қойылатын аттар.

3- жаттығу.

Жұмбақтарды көшіріп жазып, зат есімдердің астын сызыңдар.

Аспанда бір ана бар,

Маңы толған балалар. (Ай мен жұлдыз)

Ұшып жүрген гүл көрдім,

Қонғанда ұстап үлгердім. (Көбелек)

Басып озып құсты,

Қанатын қақпай ұшты. (Ұшақ)

Қос қанатын иіп ап,

Жарға келіп қонады.

Қара киім киіп ап,

Балшықтан үй соғады. (Қарлығаш)

4-жаттығу

Мәтіннен жалпы, жалқы есімдерді теріп жазыңыз

Қырғыздың ұлт жазушысы Шыңғыс Айтматов : «Халықтың мәңгі ғұмыры – оның тілінде . Әрбір тіл өзінің халқы үшін Ұлы» - деп баға берсе, Халық қаһарманы Бауыржан Момышұлы : «Тіл дегеніміз – қай халықтың болмасын кешегі, бүгінгі ғана тағдыры емес, ертеңгі, бүрсүгіні де тағдыры.. Анамыздың ақ сүтімен бойымызға дарыған тілімізді ұмыту – ата-бабамыздың, тарихымызды ұмыту» - деп толғанады.

Тілдің тілге жаулығы жоқ. Өзге тілді құрметтеу, алдымен, өз тіліңді құрметтеуден басталады. Ана тілін жанындай сүйген ұлы жазушы Мұхтар Әуезов дағыстан ақыны Расул Гамзатовқа «Өлеңіңді авар тілінде оқышы» деп тілек білдіріпті. Расул өлеңін ойға шомып тыңдаған Мұқан : « Тілің күңгірлеп жатқан тастардың үніне ұқсайды екен»,- деп тебірене теңеу айтыпты. Ал Расул Гамзатовтың өзі « Егер ертең тілім болса құрымақ. Мен дайынмын өлуге де бүгін-ақ»- деп жырлап кеткен жоқ па ?!

5-жаттығу

Мәтінге ат қойып,ойтүйінін табыңдар.

Жалқы есімдерге морфологиялық талдау жасаңдар.

Қарашаңқайдан ары асқан соң,немене,Шаңды,Сарыатан,Қызылқұдыққа құлап кеткендей,демде барып қаласың.Қызылқұдықтан көшіп,Әулиетастың дөңінен асқан соң,қарсы алдымнан жарқырап Майсор көрінеді.Майсордың құлағына бір түнеп,малды шалғынга шеміршектетіп алып,қалың қаулы,жауыншалы,жоңышқалы,бетегелі бұйрат пен белден бел асып отырып,Шақшан адырының түбінен Шілдертігі қарай қылт ете түсесің.Жердің бәрі Күнікейдің кеудесінде сайрап тұр.Бәрі де бала жасынан бері қозы қуған,бұзау қайырған,тезек терген,ән салған,ат ойнаған,асыр салған танымал жерлері.

6-жаттығу

Жалқы есімдермен жалпы есімдерге сөйлемдер құрастырыңдар

Үлгілер:a)Таудың табиғаты тамаша,Талғат,Таңат,Тұрарбек,Темір төртеуі тау табиғатын тамашалап,таңқурай терді.

7-жаттығу

Жалпы есімдермен жалқы есімдерді бөліп бөлек жазыңдар.

ағаш, ат, ас, арал, арба, бас, бала, ақыл, сана, түсінік, ер, ес, ет, дала, су, отін, көмір, кеңсе,Асқар, Арлан, Ағыбай,Тайбуырыл, Теңбілкөк, Ақтабан, Таймас,"Еңбек", "Қайрат", "Түрксіб",Егемен Қазақстан", "Өркен", "Менің атым Қожа", Алатау, Қаратау, Іле, Ертіс,Теміртау, Абай даңғылы, Республика алаңы

Сабақтың тақырыбы: Деректі және дерексіз зат есімдер. Ол уақытта Америка да ашылмаған еді.

Сабақтың түрі: теориялық, жаңа сабақты меңгеру.

Сабақты өткізу әдісі: Сұрақ-жауап, интерактивті тақтамен жұмыс істеу.

Сабақтың мақсаты:

Білімділік:

- Тіл білімінің салаларын меңгерту;

- Деректі және дерексіз зат есім туралы түсінік беру;

-Студенттерге ана тілінің қадір-қасиетін ұғындыру;

-Тілге құрметін, сүйіспеншілігін арттыру;

-Тіл арқылы халықтар достығын насихаттау, сөздікпен жұмыс жасау;

Дамытушылық:

-Студенттерге курстың міндеттерін түсіндіру;

-Тұрмыстық, қоғамдық саяси, оқу-мамандық, ғылыми мәселелерде ана тілінде сөйлеу білуге қажет екендігін түсіндіру;

-Орыс тілі мен қазақ тілінің негізі айырмашылықтарын;

- Әліпби мен сөйлем құрастыру ерекшеліктері туралы мағлұмат беру;

Тәрбиелік:

- Студенттерді әдептілікке тәрбиелеу

• Мемлекеттік тілге деген құрметін нығайту;

• Білімгерлердің өз мамандықтарын сүюге тәрбиелеу;

• Ана тілінің қадір- қасиетін түсініп, оны құрметтей білуге, тапқырлық, іздемпаздық қасиеттерге жетелеу, шығармашылыққа баулу.

Сабақ уақыты: 90 минут

Сабақтың құрылымы:

1. Ұйымдастыру кезеңі 5 мин.

2. Үй тапсырмасын сұрау 20 мин.

3. Жаңа тақырыпты түсіндіру 40 мин.

4. Жаңа тақырыпты бекіту 15 мин.

5. Сабақты қорытындылау 5 мин.

6. Үй тапсырмасын беру 5 мин.

Сабақтың барысы:

Ұйымдастыру кезеңі:

Оқушылармен амандасу. Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру. Оқушылардың сыртқы келбеттеріне көңіл аудару. Сабаққа қажетті құрал-жабдықтарының бары-жоғын тексеру. Оқушыларды сабақтың тақырыбы және жоспарымен таныстыру.

Теориялық білімнің қажеттілігі:

Оқытушы бақылау сұрақтарын қою арқылы оқушылардың біліміне тексеру жүргізу.

Жаңа сабақты түсіндіру:

Оқытушы оқушыларға берілген жаңа тақырыпты түсіндіреді.(тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар).

Сабақтың қорытындысы:

Оқытушы сабақты толығымен жүйелейді, әрбір оқушының жұмысын бағалай отырып, олардың жетістігі мен кемшіліктерін ескереді. Олардың сабақты меңгергенін сұрақ-жауап арқылы анықтайды.

Оқытушы төмендегідей критерийлер бойынша оқушылардың жасалған жұмыстарына баға қояды:

• Өткен тақырып бойынша бағалау;

• Жақсы жауаптарды ескеру;

• Жаңа тақырып бойынша білімдерін бекіту және қорытындылау;

• Тақырып бойынша жаттығулардың орындалуын тексеру;

• Қорытынды баға қою

Үйге тапсырма беру:

Ол уақытта Америкада ашылмаған еді мәтіні бойынша түсініктерін айту. Грамматикалық тақырыпты оқып келу.Деректі және дерексіз зат есімдерді қатыстыра отырып сөйлем құрастыру.

Деректі және дерексіз зат есімдер.

Айналадағы заттар мен құбылыстардың адамға танылуы әр қалай. Олардың бірін қолмен ұстап, көзбен көруге болады, ал енді бірін оймен, ақылмен ғана сезіп білеміз. Осындай ерекшелігіне байланысты олардың өзі деректі және дерексіз болып бөлінеді.

Көзбен көріп, қолмен ұстап, дәмін сезетін зат есімді деректі (конкретные) зат есім дейміз.

Мысалы: кісі – человек, бала – ребенок, мектеп – школа, тас – камень, ағаш – дерево, алма – яблоко.

Көзге көрінбейтін, денеге сезілмейтін, ойлау қабілеті арқылы танылатын зат есімді дерексіз (абстракті) зат есім дейміз.

Мысалы: ақыл-ум, ой – дума, сана – сознание, жақсылық – добро, арман – мечта.

Ол уақытта Америкада ашылмаған еді.

Алғашқы глобусты 2000 жылдан астам уақыт бұрын Кратес есімді адам жасаған. Оны ежелде «жер алмасы» деп атаған. Мұндай глобустың бірін 1442 жылы неміс географы Мартин Бехай да жасаған. Мартин глобусты жасау кезінде атақты саяхатшы Марко Поло мен Африкаға таяу теңіздерді шарлап жүрген португал теңізшілерінің карталарына сүйенген. Бір қызығы, бұл «жер алмасына» Америка кірмеген. Себебі, ол уақытта Американы әлі ешкім аша қоймаған-ды. Ал, глобусты жұрт тек бір жарым ғасырға жуық уақыт өткен соң ғана кеңінен пайдалана бастаған. Бұдан кейін ХYI ғасырда адамдар сағат механизмі арқылы оны өздігінен айналатын етіп жасаған.

жасау-сделать

ежелде-в древности

саяхатшы-путешественник

қызық-интересный

таяу-близко

1- жаттығу.

Мәтінді оқып түсініктеріңізді айтыңдар.

2- жаттығу

Мәтіндегі деректі, дерексіз зат есімдерді анықтаңдар.

Сайыпқыран, тәкәппар Гүлсары көзі жайнап, бір бүйірлеп билей басып ортаға шықты. Ол өзінің құдіреттілігін, сұлулығын, даңқты екенін сезгендей еді. Алдына қара салмай бағы жанып тұрған кезде жүйріктің аты жер жарады. Десе де,кім біледі, күншілдік түрі тоқсан тарау: адамға қастандық істеймін деп аттың табанына шеге қағып жіберетіндер де бар.

3- жаттығу

Төмендегі туынды зат есімдерден сөйлем құраңдар.

Үлгі: Қағазбай жаз бойы егін суарып, астық бастырды.

Егін, көрме, айтыс, мақтаныш, сезім, тұсау, салмақтылық, ұғым, елдік, көрші.

4-жатттығу

Деректі зат есімдерден сөйлем құраңыз.

Қалам, су, домбыра, есік, сия, бор, балық, жер, баспалдақ

5-жаттығу

Адам бойындағы дерексіз қасиеттерді жазыңыз.

6-жаттығу

1. Бірлік, ынтымақ туралы мақалды табыңыз.

А/ Еменнің иілгені – сынғаны,

Ер жігіттің екі сөйлегені - өлгені.

В/Әзіл айтсаң да, әділ айт.

С/Алтау ала болса ауыздағы кетеді,

Төртеу түгел болса төбедегі келеді.

2. Мәтелді табыңыз.

А/Ойнап сөйлесең де, ойлап сөйле.

В/Ел құлағы – елу.

С/Отан үшін отқа түс – күймейсің.

3. “Айдағаны бес ешкі, ысқырығы жер жарар” мәтелдің мағынасын тап.

А/ аз іс істеп, көп міндет ету.

В/ әнші болу, ән айту

С/ысқыра алатын адам, мал бағу.

4.Нағашы қай жақтан туысқан.

А/ Әке В/Ана С/ Жезде

5. Қимыл-қозғалысқа қатысты сөзі тап.

А/сөйле В/ тас С/ ожау

6. Қай тіркес “ұялу” сөзімен синонимдес.

А/табанын жалтырату

В/мұрнын шүйіру

С/кірерге тесік таппау

7. “Ит арқасы қиянда” тұрақты тіркестің антонимін тап.

А/Таяқ тастам жер

В/Ит өлген жер

С/ Сүт пісірім уақыт

Сабақтың тақырыбы: Зат есімнің тәуелденуі. Улы өсімдіктер.

Сабақтың түрі: теориялық, жаңа сабақты меңгеру.

Сабақты өткізу әдісі: Сұрақ-жауап, интерактивті тақтамен жұмыс істеу.

Сабақтың мақсаты:

Білімділік:

- Тіл білімінің салаларын меңгерту;

- Зат есімнің жай септелуі мен тәуелді септелу айырмашылықтарын меңгерту;

-Студенттерге ана тілінің қадір-қасиетін ұғындыру;

-Тілге құрметін, сүйіспеншілігін арттыру;

-Тіл арқылы халықтар достығын насихаттау, сөздікпен жұмыс жасау;

Дамытушылық:

-Студенттерге курстың міндеттерін түсіндіру;

-Тұрмыстық, қоғамдық саяси, оқу-мамандық, ғылыми мәселелерде ана тілінде сөйлеу білуге қажет екендігін түсіндіру;

-Орыс тілі мен қазақ тілінің негізі айырмашылықтарын;

- Әліпби мен сөйлем құрастыру ерекшеліктері туралы мағлұмат беру;

Тәрбиелік:

- Студенттерді әдептілікке тәрбиелеу

• Мемлекеттік тілге деген құрметін нығайту;

• Білімгерлердің өз мамандықтарын сүюге тәрбиелеу;

• Ана тілінің қадір- қасиетін түсініп, оны құрметтей білуге, тапқырлық, іздемпаздық қасиеттерге жетелеу, шығармашылыққа баулу.

Сабақ уақыты: 90 минут

Сабақтың құрылымы:

1. Ұйымдастыру кезеңі 5 мин.

2. Үй тапсырмасын сұрау 20 мин.

3. Жаңа тақырыпты түсіндіру 40 мин.

4. Жаңа тақырыпты бекіту 15 мин.

5. Сабақты қорытындылау 5 мин.

6. Үй тапсырмасын беру 5 мин.

Сабақтың барысы:

Ұйымдастыру кезеңі:

Оқушылармен амандасу. Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру. Оқушылардың сыртқы келбеттеріне көңіл аудару. Сабаққа қажетті құрал-жабдықтарының бары-жоғын тексеру. Оқушыларды сабақтың тақырыбы және жоспарымен таныстыру.

Теориялық білімнің қажеттілігі:

Оқытушы бақылау сұрақтарын қою арқылы оқушылардың біліміне тексеру жүргізу.

Жаңа сабақты түсіндіру:

Оқытушы оқушыларға берілген жаңа тақырыпты түсіндіреді.(тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар).

Сабақтың қорытындысы:

Оқытушы сабақты толығымен жүйелейді, әрбір оқушының жұмысын бағалай отырып, олардың жетістігі мен кемшіліктерін ескереді. Олардың сабақты меңгергенін сұрақ-жауап арқылы анықтайды.

Оқытушы төмендегідей критерийлер бойынша оқушылардың жасалған жұмыстарына баға қояды:

• Өткен тақырып бойынша бағалау;

• Жақсы жауаптарды ескеру;

• Жаңа тақырып бойынша білімдерін бекіту және қорытындылау;

• Тақырып бойынша жаттығулардың орындалуын тексеру;

• Қорытынды баға қою

Үйге тапсырма беру:

Улы өсімдіктер мәтіні бойынша түсініктерін айту. Грамматикалық тақырыпты оқып келу.Сөйлемдер құрастырып ондағы зат есімдерді тәуелдеп жазыңыз.

Зат есімнің тәуелденуі.

Белгілі бір заттың біреугн, I, II, III жақтың біріне, меншікті екенін білдіретін граматикалық көрсеткіш тәуелдеу категориясы деп аталады.

Жақ	Жекеше	Көпше
I	Менің үйім	Біздің үйіміз
II	Сенің үйің Сіздің үйіңіз	Сендердің үйлерің Сіздердің үйлеріңіз
III	Оның үйі	Олардың үйлері

Тәуелдік жалғау- тәуелдеу категориясының морфологиялық тәсіл арқылы берілуі. Қазақ тілінде зат біреудің иелігінде екендігін көрсететін жалғау тәуелдік жалғау деп аталады.

Тәуелдік жалғау көбіне ашық қолданылады. Кейде біздің, сіздің деген жіктеу есімдіктерімен байланысты айтылатын сөздердің жалғаулары түсіп қалады. Мысалы: біздің үй, сіздің үй. Қазақ тілінде тәуелдікті көрсететін –нікі,-дікі,-тікі жұрнақтары бар. Бұл жұрнақ жалғанған тіркестер тәуелдік заттың аты оның иесін білдіретін сөзден бұрын тұрады. Тәуелді затты атайтын сөзге ешбір қосымша қосылмайды. Мысалы: кітап Анаргүлдікі,қалам Асандікі т.б. Бұл жұрнақтың жуан түрі жоқ, жуан сөзге де, жіңішке сөзге де осы жіңішке түрде жалғанады, Ендігі бір ерекшелігі- жақтың мағынасы жоқ.

Улы өсімдіктер.

Өсімдіктер әлемін зерттеуші ғалымдар өсімдіктердің он мыңдай түрін улы деп есептейді. Алайда улы өсімдіктердің бәрі бірдей – қатерлі емес. Кейбіреулері белгілі бір мерзімде өсіп жетілгенше бұл қасиетін сақтайды. Соның ішінде, әсіресе, көлеңкеде өскен улы шөптің уы мол болады.

Улы өсімдіктердің көбі гүлдермен ғана емес, хош иісімен де назар аударады. Маржангүлдің (ландыш) хош иісіне бәрі қызығады. Ал бұл гүлді салып қойған суды аузына алған адам уланады.

Меңдуананың сары гүлдерінің жиегі күлгін түсті шеңберлі болып келеді. Бірақ иісі өте жағымсыз. Күзге қарай гүлдің орнына құмдай ұсақ дәнге толы қоңыраушалар пайда болады. Меңдуана- өте улы өсімдік.

зерттеуші -исследователь

улы-ядовитый

есептейді-считает

қатерлі- опасный

кейбіреулері- некоторые

жетілу- развиваться

қасиет- свойство

сақтау-хранить

1- жаттығу.

Мәтінді оқып түсініктеріңізді айтыңдар

2- жаттығу.

Жақшадағы сөздерге керекті жалғауын қосып, жазыңдар.

Сенің ...(брат) бар ма? Менің ...(ручка) сенде ме?Оның ...(бабушка) нешеде? Сенің ...(отец) дәрігер ме? Оның жеке ...(поликлиника) бар ма? Мына үй ...(чей)? Мына баяндама ...(твой).

3- жаттығу.

Үлгі: Мына кітап- сенікі.- Жоқ, бұл кітап сенікі емес. Мынау менің кітабым.- Жоқ, бұл менің кітабым емес.

Менің ағам- мұнайшы- инженер. Менің анам –есепші. Менің інім- шебер ойыншы. Сенің әпкең- заңгер.Оның әкесі- экономист. Сіздің ініңіз- тергеуші. Сіздің көршіңіз- айыпкер. Сіздің ініңіз- куәгер. Сендердің аталарың- соғыс ардагері.

4-жаттығу

Берілген сөйлемдерді жұптастырың

1. Мен Айнұрмын. 1-________________

2. Мен Сұлтанмын. 2-________________

3. Мен дәрігермін. 3-________________

4. Мен қазақпын. 4-________________

5. Мен профессормын. 5-________________

5-жаттығу

Бос орынға керекті жіктеу есімдігін қойыңыз

1.________________ әкесі – зейнеткер.

2.________________ мамандығың- жолсерік.

3.________________ұлтыңыз- түрік.

4.________________елім- Қазақстан.

Сабақтың тақырыбы: Зат есімнің жіктелуі. Қыс мінезі.

Сабақтың түрі: теориялық, жаңа сабақты меңгеру.

Сабақты өткізу әдісі: Сұрақ-жауап, интерактивті тақтамен жұмыс істеу.

Сабақтың мақсаты:

Білімділік:

- Тіл білімінің салаларын меңгерту;

- Зат есімнің жіктелу жолдарын, олардың жекеше және көпше жіктелуін ұғындыру;

-Студенттерге ана тілінің қадір-қасиетін ұғындыру;

-Тілге құрметін, сүйіспеншілігін арттыру;

-Тіл арқылы халықтар достығын насихаттау, сөздікпен жұмыс жасау;

Дамытушылық:

-Студенттерге курстың міндеттерін түсіндіру;

-Тұрмыстық, қоғамдық саяси, оқу-мамандық, ғылыми мәселелерде ана тілінде сөйлеу білуге қажет екендігін түсіндіру;

-Орыс тілі мен қазақ тілінің негізі айырмашылықтарын;

- Әліпби мен сөйлем құрастыру ерекшеліктері туралы мағлұмат беру;

Тәрбиелік:

- Студенттерді әдептілікке тәрбиелеу

• Мемлекеттік тілге деген құрметін нығайту;

• Білімгерлердің өз мамандықтарын сүюге тәрбиелеу;

• Ана тілінің қадір- қасиетін түсініп, оны құрметтей білуге, тапқырлық, іздемпаздық қасиеттерге жетелеу, шығармашылыққа баулу.

Сабақ уақыты: 90 минут

Сабақтың құрылымы:

1. Ұйымдастыру кезеңі 5 мин.

2. Үй тапсырмасын сұрау 20 мин.

3. Жаңа тақырыпты түсіндіру 40 мин.

4. Жаңа тақырыпты бекіту 15 мин.

5. Сабақты қорытындылау 5 мин.

6. Үй тапсырмасын беру 5 мин.

Сабақтың барысы:

Ұйымдастыру кезеңі:

Оқушылармен амандасу. Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру. Оқушылардың сыртқы келбеттеріне көңіл аудару. Сабаққа қажетті құрал-жабдықтарының бары-жоғын тексеру. Оқушыларды сабақтың тақырыбы және жоспарымен таныстыру.

Теориялық білімнің қажеттілігі:

Оқытушы бақылау сұрақтарын қою арқылы оқушылардың біліміне тексеру жүргізу.

Жаңа сабақты түсіндіру:

Оқытушы оқушыларға берілген жаңа тақырыпты түсіндіреді.(тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар).

Сабақтың қорытындысы:

Оқытушы сабақты толығымен жүйелейді, әрбір оқушының жұмысын бағалай отырып, олардың жетістігі мен кемшіліктерін ескереді. Олардың сабақты меңгергенін сұрақ-жауап арқылы анықтайды.

Оқытушы төмендегідей критерийлер бойынша оқушылардың жасалған жұмыстарына баға қояды:

• Өткен тақырып бойынша бағалау;

• Жақсы жауаптарды ескеру;

• Жаңа тақырып бойынша білімдерін бекіту және қорытындылау;

• Тақырып бойынша жаттығулардың орындалуын тексеру;

• Қорытынды баға қою

Үйге тапсырма беру:

Қыс мінезі мәтіні бойынша түсініктерін айту. Грамматикалық тақырыпты оқып келу.Жиырма зат есімді сөз алып оны жіктеңіздер.

Зат есімнің жіктелуі.

Қазақ тіліндегі жіктік жалғау-зат есім мен етістікке қатысты жалғау.

Зат есімдерден жіктік жалғауды адамның мамандығына, кәсібіне, айналысатын ісіне байланысты сөздер қабылдайды да, бұл сөздер үш жақтың қайсысына қатыстылығын көрсету үшін жұмсалады. Мысалы: мен оқушымын, сіз мұғалімсіз, біз кәсіпкеміз т.б.

Жақ	Жекеше	Көпше
I	Мен кәсіпкермін	Біз кәсіпкерміз
II	Сен кәсіпкерсің Сіз кәсіпкерсіз	Сендер кәсіпкерсіңдер Сіздер кәсіпкерсіздер
III	Ол кәсіпкер	Олар кәсіпкерлер

Қыс мінезі.

Қыс - жылдың 4 мезгілінің бірі. Бұл мезгілде жер өз орбитасының қысқа күн тоқырау нүктесінен күн мен түннің жағытұрғы теңделу нүктесіне дейінгі аралығында болды. Астрономия тұрғысынан 89 - 90 күн. Әдетте желтоқстан, қаңтар, ақпан айлары. Қыста күннің көзі жаздағысынан төмен деңгейде болады. Одан көлбей түскен сәулелер жер бетін жаздағыдай жылыта алмайды. Күн қысқа, түн ұзақ, ауа райы салқындайды. Құстардың көпшілігі жылы өлкелерге кетеді. Кейбір аңдар апандарына тығылып, уақытты ұйқымен өткізеді. Қазақстан жерінің қысқы сипаты біркелкі емес. Солтүстік облыстарында қыс қатал және ұзақ, оңтүстік облыстарда қысқа және жұмсақ болып келеді.

қысқа -короткий

төмен - низкий

сәулелер-лучи

ұзақ-длинный

ауа райы -погода

салқындайды- становится холодно

аңдар – зверь

апандар- берлоги

тығылып - прячутся

ұйқы - спячка

1- жаттығу.

Мәтінді оқып түсініктеріңізді айтыңдар

2- жаттығу.

Көп нүктенің орнына тиісті жіктік жалғауларын қойып. Сөйлемдерді аударың.

Мен педагогикалық крлледжде оқи... Сіз қайда оқи...?

Оксана, бүгін кабинетте сен кезекші... бе? –Жоқ, бүгін кабинетте мен кезекші емес.., бүгін Гаухар мен Таня кезек...

Кешіріңіздер, сіздер қай бөлмеде тұра... дар? – Біз 412-бөлмеде тұра...

Сіздер оқи... дар ма, әлде жұмыс істей...дер ме?- Сәуле осында фирмада жұмыс істей.., мен оқи... Өзіңіз не істей..?- Мен де оқи.., стедент...

3- жаттығу.

Төмендегі зат есімдерді жіктеңіздер.

Жазушы, саяхатшы, сатушы, талапты, үлгілі, қызықты, ақылды, тәрбиеші

3.Жаңа сабақ. Зат есімнің жіктелуі. Қыс мінезі.

Қазақ тіліндегі жіктік жалғау-зат есім мен етістікке қатысты жалғау.

Зат есімдерден жіктік жалғауды адамның мамандығына, кәсібіне, айналысатын ісіне байланысты сөздер қабылдайды да, бұл сөздер үш жақтың қайсысына қатыстылығын көрсету үшін жұмсалады. Мысалы: мен оқушымын, сіз мұғалімсіз, біз кәсіпкеміз т.б.

4- жаттығу

Сөйлемдер қате.Дұрыстап жазыңыз

1. Біз мұғалімміз. ____________________________

2. Сендер жассың. ____________________________

3. Сіздер әншісыздар.____________________________

4. Олар студент.____________________________

5. Біз әншіміз ба? ____________________________

6. Сендер боссыңдар ме? ____________________________

7. Сіздер керек емессіз бе? ____________________________

8. Олар – жолсерік бе?____________________________

5- жаттығу

Берілген сөйлемдерді болымсыз сөйлемге ауыстырып жазыңыз

1. Мен Марат Омаровпын.

2. Біз жұмысшымыз.

3. Иә, олар – студент.

4. Болат Сұлтанов – дәрігер.

6- жаттығу.

Төмендегі зат есімдерді жіктеңіздер.

Жазушы, саяхатшы, сатушы, талапты, үлгілі, қызықты, ақылды, тәрбиеші. 7- жаттығу

Берілген сөздерге жіктік жалғауын жалғап жазыңыз

1.Мен Қанат_________________.

2.Сен Арман__________________.

3.Сіз оқытушы________________.

4.Сен бөлім меңгерушісі________.

5.сіз банк қызметкері___________.

8- жаттығу

Берілген сөздерден сөйлем құраңыз.

Үлгі: мен/Асан

Мен Асанмын.

1. мен/директор ____________________________

2. мен/заңгер____________________________

3. мен/кім____________________________

4. мен/бөлім меңгерушісі____________________________

5. мен/полиция қызметкері____________________________

Зат есімнің мағыналық түрлері саласына арналған тест сұрақтары.

1. Қазақ тілінде қанша сөз табы бар?

а)9 в)7 с)5 д)8 е)6

2. Заттың атын білдіріп, кім? не? деген сұраққа жауап беретін сөз табы?

а) есімдік в)зат есім с) сан есім д)үстеу е)сын есім

3. Зат есім мағынасына қарай қаншаға бөлінеді?

а) 5 в)7 с)8 д)4 е)9

4. Біркелкі заттардың жалпы атауы.

а) жалқы есім в) деректі с) жалпы есім д)дерексіз е)туынды

5. Көзге көрінбейтін, ойлау қабілеті арқылы танылатын зат есім.

а) дерексіз в) деректі с) жалпы есім д) жалқы е)жалпылау

6. Қазақ тілінде зат біреудің иелігінде екенін көрсету.

а) тәуелдік жалғау в) көптік жалғау с)септік жалғау д)көптік жалғау е)сөз түрлендіруші жұрнақ

7.Жалпы есімді анықтаңыз.

а)Алпамыс в)Мойынқұм с)Жәнібек д)Мекеме е)Құлагер

8.Көптік жалғауын табыңыз.

а)- мақ,-мек в)-са,-се с)-ның,-нің д)-лар,-лер е)-ып,-іп

9.Ілік септігінде тұрған зат есімді табыңыз.

а) маңайда в)жақынның с)көркемөнерге д)аланың е)мектептің

10.Тәуелдік жалғауынан соң жалғанып тұрған шығыс жалғауын табыңыз.

а) мектепке в)балалық с)көшесінде д)кітабымнан е)Астанада

11.Дерексіз зат есімді белгілеңіз.

а)дәптер в)үй с)тау д)орамал е)ақыл

12.Зат есімді табыңыз.

а) екі в)сары с)әрең д)кітап е)әттең

13.Негізгі зат есімді көрсетіңіз.

а)балықшы в)әке с)егін д)бұрғы е)кітапхана

14.Дерексіз зат есімді көрсетіңіз.

а)кереует в)қорамса с)құдірет д)сандық е)айбалта

15.Жіктік жалғауындағы жалқы есімді анықтаңыз.

а)Қуанышпен в)Қуаныштымын с)Қуанышқа д)Қуанышым е)Қуанышпын

Сабақтың тақырыбы: Зат есімнің септелуі. Бүгінгі ауа райы.

Сабақтың түрі: теориялық, жаңа сабақты меңгеру.

Сабақты өткізу әдісі: Сұрақ-жауап, интерактивті тақтамен жұмыс істеу.

Сабақтың мақсаты:

Білімділік:

- Тіл білімінің салаларын меңгерту;

- Зат есімнің септелуін меңгерту;

-Студенттерге ана тілінің қадір-қасиетін ұғындыру;

-Тілге құрметін, сүйіспеншілігін арттыру;

-Тіл арқылы халықтар достығын насихаттау, сөздікпен жұмыс жасау;

Дамытушылық:

-Студенттерге курстың міндеттерін түсіндіру;

-Тұрмыстық, қоғамдық саяси, оқу-мамандық, ғылыми мәселелерде ана тілінде сөйлеу білуге қажет екендігін түсіндіру;

-Орыс тілі мен қазақ тілінің негізі айырмашылықтарын;

- Әліпби мен сөйлем құрастыру ерекшеліктері туралы мағлұмат беру;

Тәрбиелік:

- Студенттерді әдептілікке тәрбиелеу

• Мемлекеттік тілге деген құрметін нығайту;

• Білімгерлердің өз мамандықтарын сүюге тәрбиелеу;

• Ана тілінің қадір- қасиетін түсініп, оны құрметтей білуге, тапқырлық, іздемпаздық қасиеттерге жетелеу, шығармашылыққа баулу.

Сабақ уақыты: 90 минут

Сабақтың құрылымы:

1. Ұйымдастыру кезеңі 5 мин.

2. Үй тапсырмасын сұрау 20 мин.

3. Жаңа тақырыпты түсіндіру 40 мин.

4. Жаңа тақырыпты бекіту 15 мин.

5. Сабақты қорытындылау 5 мин.

6. Үй тапсырмасын беру 5 мин.

Сабақтың барысы:

Ұйымдастыру кезеңі:

Оқушылармен амандасу. Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру. Оқушылардың сыртқы келбеттеріне көңіл аудару. Сабаққа қажетті құрал-жабдықтарының бары-жоғын тексеру. Оқушыларды сабақтың тақырыбы және жоспарымен таныстыру.

Теориялық білімнің қажеттілігі:

Оқытушы бақылау сұрақтарын қою арқылы оқушылардың біліміне тексеру жүргізу.

Жаңа сабақты түсіндіру:

Оқытушы оқушыларға берілген жаңа тақырыпты түсіндіреді.(тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар).

Сабақтың қорытындысы:

Оқытушы сабақты толығымен жүйелейді, әрбір оқушының жұмысын бағалай отырып, олардың жетістігі мен кемшіліктерін ескереді. Олардың сабақты меңгергенін сұрақ-жауап арқылы анықтайды.

Оқытушы төмендегідей критерийлер бойынша оқушылардың жасалған жұмыстарына баға қояды:

• Өткен тақырып бойынша бағалау;

• Жақсы жауаптарды ескеру;

• Жаңа тақырып бойынша білімдерін бекіту және қорытындылау;

• Тақырып бойынша жаттығулардың орындалуын тексеру;

• Қорытынды баға қою

Үйге тапсырма беру:

Бүгінгі ауа райы мәтіні бойынша түсініктерін айту. Грамматикалық тақырыпты оқып келу.Зат есімді сөйлемдер жазып ,ондағы зат есімді септеңіздер.

Зат есімнің септелуі.

Септік жалғау- зат есімдердің мағыналарын түрлендіріп, оларды басқа сөздермен байланыстыратын жалғау. Мысалы: «Заманның» деген сөз Құнанбайдың дәл өзіне қадалып тұр.(М.әуезов.) Осы сөйлемдегі Құнанбайдың деген ілік септігіндегі сөз өзіне деген тәуелдік жалғаулы сөзбен байланысып тұр. Бұл байланыс сөйлемдегі ойдың жинақтылығына әрі бір-бірімен ойдың жалғасуына қызмет етіп тұр.

Септік жалғаулар сөз мағынасын өзгертпейді. Сөз бен сөздің арасындағы қарым- қатынасты жасайды.

Қазақ тілінде 7 септік бар.

1	Атау септік	Кім? Не?
2	Ілік септік	Кімнің? Ненің?	-ның,-нің,-дың,-дің,-тың,-тің
3	Барыс септік	Кімге? Неге?	-ға,-ге,-қа,-ке
4	Табыс септік	Кімді? Нені?	Ды,-ді,-ты,-ті,-ны,-ні
5	Жатыс септік	Кімде? Неде?	-да,-де,-та,-те
6	Шығыс септік	Кімнен? Неден?	-нан, -нен,-дан,-ден,-тан,-тен
7	Көмектес септік	Кіммен? Немен?	-мен, -бен, -пен.

1	Атау септік	Кім?	Бала	Не?	кітап
2	Ілік септік	Кімнің?	Баланың	Ненің?	кітаптың
3	Барыс септік	Кімге?	Балаға	Неге?	кітапқа
4	Табыс септік	Кімді?	Баланы	Нені?	кітапты
5	Жатыс септік	Кімде?	Балада	Неде?	кітапта
6	Шығыс септік	Кімнен?	Баладан	Неден?	кітаптан
7	Көмектес септік	Кіммен?	баламен	Немен?	кітаппен

Тәуелденген зат есімнің септелуі тәуелді септеу деп аталады. Мысалы:барыс септік балама(кіміме?),табыс септік баласын (кімін?), жатыс септік баласында(кімінде?). Тәуелді септеуде барыс, табыс, жатыс септіктер жалғауларында едәуір өзгешеліктер болады.

ЖЕТІГЕН

« Ерте-ерте ертеде, ешкі жүні бөртеде, зат есім жерінде, қазақ тілі елінде,Септік деген дәулетті, бай шал болыпты.Шалдың қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқытпай өсірген жеті ұлы болыпты. Елде жұт болып, ашаршылық жайлапты. Бұл ашаршылық Септік шалдың үйіне де жетіпті. Атау атты ұлы қайтыс болғанда шал ағашқа аттың қылын керіп,

тиегінің орнына қойыпты да, үнсіз егіліпті. Ай өткен соң Ілік деген ұлы қайтыс болыпты,сонда шал тағы бір ішек тағып, «ненің зияны, кімнің көзі тиді екен ?» - деп егіледі.

• Ай өткен соң Барыс атты ұлы дүниеден өтеді. Сонда шал тағы үшінші ішек тағып «кімге айтып жылайын неге ғана өлді екен?»- деп жоқтау айтады. Табыс атты ұлынан айырылғанда « нені айтып, кімді ғана қарғайын?» - деп көзі жасқа толып, ағашқа төртінші ішекті қадайды.Жатыс атты ұлы да аштықтан өлгенде ағашқа бесінші ішек тағылып , « неде, кімде екен себебі?» -деп жылайды. Зұлым аштықтың бір ұшы Шығыс атты ұлына жеткенде, «неден қайтыс болдың,кімнен сені сұраймын?» - деп ағашқа алтыншы ішекті таққан екен.Жетінші ұлы Көмектесі қайтыс болғанда «кіммен өмір сүрмекпін, немен енді шұғылданамын?» -деп жеті ұлын жоқтап ұзақ жоқтау айтқан екен. Содан 7 ішек, 7 тиек тағылып «жетіген» аспабы пайда болыпты. Осы аспап арқалы шал мұңын халыққа жеткізген деседі.

Бүгінгі ауа райы.

Халқымыз ертеден-ақ ауа-райын бақылаудың қарапайым әдіс, тәсілдерін білген.Далада қой бағып , қоймен бірге ой бағып жүрген қазақтың көне көздері ауа райының өзгерістерін аң-құстың, жайып жүрген төрт түліктің мінез-қарекетіне қарай бақылап, салыстыру арқылы болжаған.

Үй жануарлары ауа-райы құбылыстарына келгенде тым аңғарымпаз.Күн кешкірек малдың бәрі бір бағытта күйсеп жатса , келер күні сол жақтан боран тұрады.

Жылқы-бір жылдық , қой-жарты жылдық, сиыр- екі-үш күндік өзгеріс , құбылыстарды болжай алады.

Сәуірде жылқы ықтаса, алдағы қыс қатты болады.Жазда бөгелек жылқының тұмсығына, шабына көп қонады.Бөгелек осы әдетін бұзып, сауырына, жотасы қонса, онда көп ұзамай жер сілкенеді.

Жылқы жаз айында түсік тастаса, алдағы қыс қатты болады.

Жылқы басын шұлғыса, бұл-келер қыстын жайсыз боларының белгісі.

Жылқы қарға аунаса, күн жылы болады, сілейіп тұрса- аяз түседі.Боран болар алдында қорылдайды.

қарапайым - простой

әдіс- метод

дала-степь

өзгерістер-изменение

аң-құс- звери-птицы

болжау- определять

үй жануарлары –домашные животные

1- жаттығу.

Мәтінді оқып түсініктеріңізді айтыңдар

2- жаттығу.

Сөйлемдерді оқып шығып, көп нүктенің орнына барыс септік жалғауларын қойып көшіріңіз.

Ажарлы әйелдің аяғы.. жығылғанына жібіді, әрі ол баланың қайсарлығы... риза болды. Көркемөнерпаздар ұжымдарының шығармашылығы бұқаралық мазмұн.. ие болып, жергілікті көрермендер... мінсіз қызмет етуде. Байжігіттің ақ құба өңі... қызғылт бояу пайда болды. Байжігіт отырғандардың қай-қайсысы... да таныс, ауылдағы бас зоотехник еді. Қарт мұғалима Жақыпбек... ойлы көзімен біраз қарап отырды. Мәкішөз туыс.., іні... тамашалай қарады. Әңгіме енді витриналар, стенділер, фотомантаждар жасау... келіп тірелді. Жолдың арғы бет... байқап өт, балам. Махмуттың мінезі дос... қатты ұнады. Жәнібек жер аст.. жасаған саяхатын айтып берді.

3- жаттығу.

Төмендегі берілген сөздерді септеңіздер.

Жүзік, жырау,егемендік, жасақ, елгезек, жалақы, білікті, босқын, дәуір,әуен, балалық, бағдаллама, басқа, аяз, асығыс т.б.

4- жаттығу

Берілген сөзге керекті жалғауды жалғаңыз

1. Менің үй __________________

2. Сенің бала __________________

3. Сіздің қыз тәуелдік жалғауы + __________________

4. Оның әке ілік септігі жалғауы __________________

5. Біздің дос __________________

5- жаттығу

Бос орынға шығыс септігі жалғауын жазыңыз

1. Мен Тараз__________________мын.

2. Сен Өскемен__________________сің.

3. Сіз Атырау__________________сыз.

4. Ол Шымкент__________________.

5. Біз Бірлік ауылы__________________быз.

6. Сендер Кентау кенті__________________сіңдер.

7. Сіздер Семей__________________сіздер.

8. Олар Жалағаш__________________.

6- жаттығу

Сөздерді дұрыс септікке орналастыр.

Атау септік Ілік септік Барыс септік Табыс септік

Жатыс септік Шығыс септік Көмектес септік

Текемет, көмірдің, суға, ұшақты, далада, жаңбырдан, алаша, балғаның,дүкенге, кітапты,,қыста, аспаннан,арамен, театрға,шеңберді, оқушымен,отпен, сабақты.

7- жаттығу

Көп нүктенің орнына тиісті септік жалғауын жазыңдар

Демалыста балалар... бірге көлге бардым. Жағалау... адамдар өте көп екен. Қыздар су... қатты қорқады екен.Түс ауа балалар... бірге үй... қайттық.

Сабақтың тақырыбы: Септік жалғауларының мағыналары мен қызметі. Атау септігі мен ілік септігі. Әдептілік пен әдепсіздік.

Сабақтың түрі: теориялық, жаңа сабақты меңгеру.

Сабақты өткізу әдісі: Сұрақ-жауап, интерактивті тақтамен жұмыс істеу.

Сабақтың мақсаты:

Білімділік:

- Тіл білімінің салаларын меңгерту;

- Септік жалғауларының өзіне тән ерекшеліктерін меңгерту;

-Студенттерге ана тілінің қадір-қасиетін ұғындыру;

-Тілге құрметін, сүйіспеншілігін арттыру;

-Тіл арқылы халықтар достығын насихаттау, сөздікпен жұмыс жасау;

Дамытушылық:

-Студенттерге курстың міндеттерін түсіндіру;

-Тұрмыстық, қоғамдық саяси, оқу-мамандық, ғылыми мәселелерде ана тілінде сөйлеу білуге қажет екендігін түсіндіру;

-Орыс тілі мен қазақ тілінің негізі айырмашылықтарын;

- Әліпби мен сөйлем құрастыру ерекшеліктері туралы мағлұмат беру;

Тәрбиелік:

- Студенттерді әдептілікке тәрбиелеу

• Мемлекеттік тілге деген құрметін нығайту;

• Білімгерлердің өз мамандықтарын сүюге тәрбиелеу;

• Ана тілінің қадір- қасиетін түсініп, оны құрметтей білуге, тапқырлық, іздемпаздық қасиеттерге жетелеу, шығармашылыққа баулу.

Сабақ уақыты: 90 минут

Сабақтың құрылымы:

1. Ұйымдастыру кезеңі 5 мин.

2. Үй тапсырмасын сұрау 20 мин.

3. Жаңа тақырыпты түсіндіру 40 мин.

4. Жаңа тақырыпты бекіту 15 мин.

5. Сабақты қорытындылау 5 мин.

6. Үй тапсырмасын беру 5 мин.

Сабақтың барысы:

Ұйымдастыру кезеңі:

Оқушылармен амандасу. Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру. Оқушылардың сыртқы келбеттеріне көңіл аудару. Сабаққа қажетті құрал-жабдықтарының бары-жоғын тексеру. Оқушыларды сабақтың тақырыбы және жоспарымен таныстыру.

Теориялық білімнің қажеттілігі:

Оқытушы бақылау сұрақтарын қою арқылы оқушылардың біліміне тексеру жүргізу.

Жаңа сабақты түсіндіру:

Оқытушы оқушыларға берілген жаңа тақырыпты түсіндіреді.(тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар).

Сабақтың қорытындысы:

Оқытушы сабақты толығымен жүйелейді, әрбір оқушының жұмысын бағалай отырып, олардың жетістігі мен кемшіліктерін ескереді. Олардың сабақты меңгергенін сұрақ-жауап арқылы анықтайды.

Оқытушы төмендегідей критерийлер бойынша оқушылардың жасалған жұмыстарына баға қояды:

• Өткен тақырып бойынша бағалау;

• Жақсы жауаптарды ескеру;

• Жаңа тақырып бойынша білімдерін бекіту және қорытындылау;

• Тақырып бойынша жаттығулардың орындалуын тексеру;

• Қорытынды баға қою

Үйге тапсырма беру:

Әдептілік пен әдепсіздік мәтіні бойынша түсініктерін айту. Грамматикалық тақырыпты оқып келу.Атау және ілік септігі бар сөйлемдер жазу.