1 Жаттығу.

Берілген мәтіндегі сөздерді сөз құрамына қарай талдаңыздар.

2 Жаттығу.

Мақал-мәтелдердегі қосымшалардың түрлерін ажыратыңдар.

Үлгі: Ел ағасыз болмас:аға түбіріне жалғанған –сыз қосымшасы- жұрнақ.

1. Ел ағасыз болмас,

Тон жағасыз болмас.

2. Ақылды адам елге қарайды,

Ақылсыз адам өрге қарайды.

3. Берекелі елдің бетін ешкім қақпайды.

4. Жолдасын таппаған ер азады.

3 Жаттығу.

Оқып шығып, сөйлемдегі қарамен жазылған сөздерді құрамына қарай талдаңдар. Қосымшалардың түрін (жұрнақ,жалғау) ажыратыңдар.

Үлгі: адамға- негізгі түбір, -ға- барыс септігінің жалғауы.

Адамға өмір бойы естен кетпейтін жақсылық істеу екінің бірінің қолынан келе бермейді. Құлнияз ағам мен Кәмила апам маған арнап үй салып, әкемнің құлағаншаңырағын көтеріп берді. Мұның өзі сыртқы елге пәлендей бір керемет болып көрінбес те. Бірақ бұл оқиғаға мен ерекше қараймын. Осы бір ересен жақсылықтың түпкі төркінін ағам мен апамның адамгершілік асыл қасиеттерінен, биік ақыл-парасаттарынан іздеймін.

4-жаттығу

«мектеп» сөзін табыс септік жалғауына қойып жіктеңіз

5-жаттығу

Жұрнақ арқылы жасалған сөздерді теріп жазыңыз

Білім, үлкендер, қойшы, өнерпаз, сыныптың, таулы, балықшы, кітаптың,

ойла.

6-жаттығу

1. Сөз деген не?

- Белгілі бір ұғымға берілген атау.

2. Сөз мағынасы деген не?

- Сөздің ішкі жағы, яғни мазмұны.

3. Сөздің қандай мағыналары болады?

- Тура және ауыспалы мағыналары.

4. Сөздің тура мағынасы деген не?

- Негізгі, бастапқы мағынасы.

5. Сөздің ауыспалы мағынасы деген не?

- Келтірінді мағынасы.

6. Көп мағыналы сөздер деген қандай сөздер?

- Сөздің бірнеше мағынаға ие болуы.

*Салмақты, әрекет, қарулы сөздерінің біреуін таңдап, сол бойынша шағын мәтін құрау. Мәтінде көп мағыналы сөздер болуын ескеру.

Салмақты мінез

Менің атам - өте салмақты адам. Жер қозғалса да қозғалмайтын мінезі ауылдастары арасында аңызға айналған. Көл бетінде жүзген аққуларды көргенде ғана бірде бетінен (жүзінен) ерекше бір тебіреніс көргендей болдым. Атам қатты қуанғандай болды.

7-жаттығу

Төмендегі сөздерді пайдаланып, тура мағына мен ауыспалы мағынада қолданылатын бірнеше сөйлем құрап жазыңдар.

Жел, суық, жылы, өткір, кілт.

1.Суық күндер алыс емес. (тура)

Суық сөз бойыңды жазғызбайды. (ауыспалы)

2. Қолындағы өткір пышақпен алманың қабығын тез-тез аршыды. (тура)

Өткір жігіт ешкімнен қаймықпайды. (ауыспалы)

Сабақтың тақырыбы: Түбір мен қосымша. Отбасы бақыты – бала.

Сабақтың түрі: теориялық, жаңа сабақты меңгеру.

Сабақты өткізу әдісі: Сұрақ-жауап, интерактивті тақтамен жұмыс істеу.

Сабақтың мақсаты:

Білімділік:

- Тіл білімінің салаларын меңгерту;

- Түбір мен қосымшаның айырмашылығын ұғындыру;

-Студенттерге ана тілінің қадір-қасиетін ұғындыру;

-Тілге құрметін, сүйіспеншілігін арттыру;

-Тіл арқылы халықтар достығын насихаттау, сөздікпен жұмыс жасау;

Дамытушылық:

-Студенттерге курстың міндеттерін түсіндіру;

-Тұрмыстық, қоғамдық саяси, оқу-мамандық, ғылыми мәселелерде ана тілінде сөйлеу білуге қажет екендігін түсіндіру;

-Орыс тілі мен қазақ тілінің негізі айырмашылықтарын;

- Әліпби мен сөйлем құрастыру ерекшеліктері туралы мағлұмат беру;

Тәрбиелік:

- Студенттерді әдептілікке тәрбиелеу

• Мемлекеттік тілге деген құрметін нығайту;

• Білімгерлердің өз мамандықтарын сүюге тәрбиелеу;

• Ана тілінің қадір- қасиетін түсініп, оны құрметтей білуге, тапқырлық, іздемпаздық қасиеттерге жетелеу, шығармашылыққа баулу.

Сабақ уақыты: 90 минут

Сабақтың құрылымы:

1. Ұйымдастыру кезеңі 5 мин.

2. Үй тапсырмасын сұрау 20 мин.

3. Жаңа тақырыпты түсіндіру 40 мин.

4. Жаңа тақырыпты бекіту 15 мин.

5. Сабақты қорытындылау 5 мин.

6. Үй тапсырмасын беру 5 мин.

Сабақтың барысы:

Ұйымдастыру кезеңі:

Оқушылармен амандасу. Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру. Оқушылардың сыртқы келбеттеріне көңіл аудару. Сабаққа қажетті құрал-жабдықтарының бары-жоғын тексеру. Оқушыларды сабақтың тақырыбы және жоспарымен таныстыру.

Теориялық білімнің қажеттілігі:

Оқытушы бақылау сұрақтарын қою арқылы оқушылардың біліміне тексеру жүргізу.

Жаңа сабақты түсіндіру:

Оқытушы оқушыларға берілген жаңа тақырыпты түсіндіреді.(тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар).

Сабақтың қорытындысы:

Оқытушы сабақты толығымен жүйелейді, әрбір оқушының жұмысын бағалай отырып, олардың жетістігі мен кемшіліктерін ескереді. Олардың сабақты меңгергенін сұрақ-жауап арқылы анықтайды.

Оқытушы төмендегідей критерийлер бойынша оқушылардың жасалған жұмыстарына баға қояды:

• Өткен тақырып бойынша бағалау;

• Жақсы жауаптарды ескеру;

• Жаңа тақырып бойынша білімдерін бекіту және қортындылау;

• Тақырып бойынша жаттығулардың орындалуын тексеру;

• Қорытынды баға қою

Үйге тапсырма беру:

Отбасы бақыты-бала мәтіні бойынша түсініктерін айту. Грамматикалық тақырыпты оқып келу. Он сөйлем жазып, олардың құрамындағы түбір мен қосымшасын ажыратып жазу.

Түбір мен қосымша.

Сөздің мағына беретін, бөлшектенбейтін ең түпкі бөлшегі түбір деп аталады.

Түбірдің ерекшеліктері:

1. Сөздің мағына беретін бөлшегі.

2. Қосымша жалғанбай-ақ дербестігі болады.

3. Қосымшасыз да дербес қызмет атқарады.

4. Түбір морфема дара да, қосымша морфеманы жалғап та , қайталанып та (айта –айта, қарай –қарай),басқа морфемалармен қосарланып та (тау –тас , ата-ана), бірігіп те (тасбақа, бүгін), тіркесіп те (тас жол, ақ сары) жұмсала алады.

5. Түбірге бір немесе бірнеше қосымша жалғанса да, тұлғасын сақтайды: апа+лар+ымыз+ға, жол+дас+тық+тың т.б.

Сөздің түбіріне қосылып, оған қосымша мағына үстейтін бөлшек қосымша деп аталады.

Қосымшаның ерекшеліктері

1. Түбірден жеке мағына бере алмайды: білімді, басшы.

Бұл сөздердегі -ім, -ді, -шы- қосымша морфемалар, оларды өзі қосылып тұрған түбірден бөліп қолдана алмаймыз.

2. Қосымшылар түбірге жаңа мағына қосады: біл десек, қимыл, іс әрекетті білдіреді; ал білім десек , дерексіз заттық мағынаға ауысып тұр; -ді қосылып сындық мағына жасалған: білімді адам (қандай?) немесе қосымша мағына үстейді: мектеп+ке бағыттық мағына беріп тұр.

3. Қосымша морфемада дербестік болмайды, түбірдің айтылуына қарай өзгеріп отырады (мектеп+тер, бала+лар, адам+дар, үй+лер, кітап+тар).

Қосымшаның екі түрі бар: жұрнақ және жалғау.

Жұрнақ - өзі жалғанған сөздің мағынасын өзгертетін немесе оған мағына үстейтін, сөз бен сөзді жалғастыру, байланыстыру қызметіне қатыспайтын қосымша.

Жұрнақтардың екі түрі бар: сөз тудырушы жұрнақтар, сөз түрлендіруші жұрнақтар.

Өзі жалғанған түбірдің түпкі лексикалық мағынасын өзгертіп, жаңа мағына жайсайтын жұрнақ сөз тудырушы деп (өнер- зат есім , өнер+ лі сын есім, тәрбие зат есім, тәрбие+ле –етістік), жалғанған сөздің мағынасын өзгерте алмайтын, тек оған қосымша мағына үстейтін жұрнақ сөз түрлендіруші

(ақ+шыл, көл+шік деген сөздерді -шыл сындық мағынаны сақтаған , ақ деген түр-түс анық сияқты берілсе, ақшыл солғын тартқан сынды анықтайды , сол сияқты көлден көлшік кішкене екендігін білдіруімен ғана ажыратылады) деп аталады.

Сөздің жеке түбірден немесе қосымшалы түбірден құралуына қарай негізгі түбір және туынды түбір болады.

Туынды түбірді туынды сөз деп те атайды. Мысалы: бала- негізгі түбір, бала+лық -туынды түбір.Бір сөзге қажетіне, мүмкіндігіне қарай бірнеше жұрнақ жалғануы мүмкін.Мысалы:сый+лық, сый+ым, сый+лай, сый+ла т.б. Осы төрт сөздің негізі біреу -сый.Туынды сөз немесе туынды түбір-жұрнақ жалғану арқылы бір түбірден өрбіген сөздер.

Отбасы бақыты – бала.

Қазақстан Республикасы Ата Заңының 27-бап, 2-тармағында "Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата - ананың табиғи құқығы, әрi парызы" делiнсе, "Қазақстан –2030" бағдарламасында " Әкелер мен аналардың, аталар мен әжелердiң өз балалары мен немерелерi алдындағы жауапкершiлiгiн күнделiктi есте ұстауға тиiспiз.Бiз өз балаларымыз бен немерелерiмiздi сонау алыс болашақта, олар бiздiң жасымызға жеткен кезде қандай күйде көргiмiз келедi..." делiнiп, ұрпақ тағдыры айтылады.

Бала тәрбиесiнде отбасының орны ерекше. Оны қоғамдық тәрбиенiң қандай саласы болса да алмастыра алмайды. Отбасының негiзi баланы өмiрге келтiру ғана емес, оған мәдени - әлеуметтiк ортаның құндылығын қабылдату, ұрпақтың, ата-бабалардың, ұлылардың ақыл-кеңес тәжiрибесiн бойына сiңiру, қоршаған орта, адамзатқа, өз қоғамына пайдалы етiп тәрбиелеу. Үлкен ұрпақтың тәжiрибесi, өмiрдегi беделi, ақыл-кеңестерi, ата-ананың өз борышын мүлтiксiз орындауы, бiр-бiрiн құрметтеуi – үлкен тәрбие мектебi. Бала дүниеге келген күннен бастап ата-ананың ықпалында болып, өмiрге бағыт берушi тәрбие мектебiнен нәр алады.

"Қатты тәртiп көрсе бала күнiнде,

Өнерiмен қуантады түбiнде.

Бала ненi бiлсе жастан, ұядан–

Өле-өлгенше соны таныр қиядан.

Өнер - бiлiм берем десең басынан,

Бер оқуға балаларды жасынан,

Ата - анадан өсiп ұрпақ тараған,

Жақсы-жаман болса, бала – соларда", деп, ХI ғасырда Жүсiп Баласағұн айтқандай, ата-аналар балаларының жеке ерекшелiктерiн жас күннен танып, соған қарай бағыт - бағдар, тәрбие берудiң маңызы ерекше. Ата-ана балаларына жақсы тәрбие беруде қоғам алдында жауапты. Сыйластық, түсiнiстiк, үлкен жауапкершiлiк сезiмдерi бар отбасы – бақытты отбасы. Бақытты отбасында ғана ата-ана және олардың балаларының өзара қатынасы мазмұнды, берiлген тәрбие сiңiмдi және негiздi.

Ата-ана бала тәрбиесiне ерекше мән беруi қажет. Ана– бала тәрбиесiндегi ерекше тұлға. Тәрбиенiң негiзi "ананың әлдиiнен" басталады емес пе?!

Абай қазақ әйелiнiң, ананың отбасындағы орнын ерекше жырлайды. Жалпы, " адам бойындағы барлық қасиеттер ананың ақ сүтiнен жаралған" деген ғұламалық ойды тарата келе, ол қасиеттердiң мiндеттi түрде тәрбиеленуi қажеттiгi туралы айтады. Абай жетiншi қара сөзiнде былай дейдi: "Жас бала анадан туғанда екi түрлi мiнезбен туады. Бiреуi iшсем, жесем, ұйықтасам деп туса, бiреуi–бiлсем екен демектiк. Не көрсе соған талпынып, жалтұр-жұлтыр еткен болса, соған қызығып, аузына салып, дәмiн татып, тамағына, бетiне басып қарап, сырнай, керней болса дауысына ұмтылып, онан ер жетiңкiрегенде ит үрсе, мал шуласа да, бiреу күлсе де, бiреу жыласа да тұра жүгiрiп, "ол немене", "ол неге үйтедi", " бұл неге бүйтедi" деп, көзi көрген, құлағы естiгеннiң бәрiн сұрап, тыныштық көрмейдi. Мұның бәрi өмiрге жаңа келген нәрестенiң жан құрамы, "бiлсем екен, көрсем екен, үйренсем екен" дегенi».

күнделiктi-ежедневный

болашақ-будущее

сыйластық- уважение

тыныштық-тишина

дәмi-вкус

көрмейдi-не видеть