Рмқк «Орта медициналық және фармацевтік қызметкерлерді даярлау және қайта даярлау жөніндегі республикалық колледжі»
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
Пән: Кәсіби қазақ тілі
Мамандығы : 0301000 Лечебное дело
Біліктілігі: 0301013 Фельдшер
Семестр: I, II, III
Алматы қ.
Оқытушысы
құрады:
____________ __________________
қолы Т.А.Ә.
«___» ______________ 20__ ж
ЦӘК отырысында
қаралды:
№ __ хаттама
«___» ______________ 20__ ж.
ЦӘҚ төрайымы
____________ __________________
қолы Т.А.Ә.
Түсінік хат
Ұсынылып отырған оқу әдістемелік кешені колледждің орыс топтарына қазақ тілін оқытуға арналған.
Бұл курс қазақ тілінен алған білімдерін тәжірибеде қолдануды, қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде оқытудың сапалық деңгейін көтеруді көздейді.
Бұл оқу әдістемелік кешені Қазақстан Республикасының жоғары оқу орындарына арналған мемлекеттік стандарттарына сай жоғары білікті мамандар даярлауға арналған.
Бұл оқу әдістемелік кешенінің мақсаты- өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін лексикалық , грамматикалық , сөйлеу үлгілері негізінде оқыта отырып, қазақ тілін толық түсініп , еркін сөйлейтін деңгейге жеткізу.
Грамматикалық материалдар негізінде қазақ тілінің төл дыбыстарын, ол дыбыстар қатысқан сөздерді қазақ тілінің айтылу ережелеріне сай айта білуге, жазылу ережелеріне сай жаза білуге дағдыландыру. Сондай сөз бен сөздің, сөйлем мен сөйлемнің арасын байланыстыратын жалғау түрлерін меңгеру, сөз таптарын, сөйлем түрлерін, сөздердің жасалу жолдарын, олардың қолданылу ерекшеліктерін үйрету.
Лексикалық материалдар мен сөйлеу үлгілері арқылы (сұхбаттар, жағдаяттар құру) студенттерді түрлі тақырыпта әңгімелесуге, күнделікті өмірде қазақ тілінде қарым- қатынас жасай білуге үйрету.
Наурызалиева М.К.
Мыңжасарова А.Ө.
«Қазақ тілі» ЦӘК оқытушылары құрастырған «Емдеу ісі» мамандығы үшін қазақ тілі пәнінен оқу әдістемелік кешеніне арналған
Рецензия
жалпы медицина
емдеу ісі мамандықтары бойынша Республикалық медицина колледжі студенттеріне арналған қазақ тілі пәнінен оқу әдістемелік кешені .
Оқу әдістемелік кешенінің құрылысы:
граматикалық тақырыптар, лексикалық тақырыптар
пәнге кіріспе, мақсаты, мазмұны мен міндеті, соңғы қорытындысы,тақырыптық жоспарлары, оқытудың әдістері, білімнің бағалау әдістері,негізгі және қосымша әдебиеттер.
Оқу әдістемелік кешені ЦӘК отырысында талқыланып, бекітілген.
Оқу әдістемелік кешені : қазақ тілін оқытудағы мақсаты мен міндеті, іс қағаздарын жүргізу бойынша керекті білімдерін есепке алып, тілді оқытудағы құрылым мен мазмұн нақты көрсетілген.
Оқу әдістемелік кешені кәсіби, медициналық терминдерді оқыту кірістірілген.
Лексика , фонетика , морфология , синтаксис , орфоэпия , орфография тараулары өткізілген.
Тілдің ғылыми саласына баса назар аударылған.
ЦӘК төрайымы Орынбасарова М.Ж.
Сабақтың тақырыбы: Тіл және қоғам. Мемлекеттік тіл-Қазақстан халықтарын біріктіретін фактор.
Сабақтың түрі: теориялық,қалыпты, жаңа сабақты меңгеру.
Сабақты өткізу әдісі: Сұрақ-жауап, түсіндіру, талдау, сұрақ қою, интерактивті тақтамен жұмыс істеу.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік:
-Студенттерге ана тілінің қадір-қасиетін ұғындыру;
-тілге құрметін, сүйіспеншілігін арттыру;
-тіл арқылы халықтар достығын насихаттау, сөздікпен жұмыс жасау;
Дамытушылық:
-Студенттерге курстың міндеттерін түсіндіру;
-тұрмыстық, қоғамдық саяси, оқу-мамандық, ғылыми мәселелерде ана тілінде сөйлеу білуге қажет екендігін түсіндіру;
-Заңның негізгі мәніне көз жеткізу;
-Орыс тілі мен қазақ тілінің негізі айырмашылықтарын;
- Әліпби мен сөйлем құрастыру ерекшеліктері туралы мағлұмат беру;
Тәрбиелік:
Мемлекеттік тілге деген құрметін нығайту;
Білімгерлердің өз мамандықтарын сүюге тәрбиелеу;
Сабақ уақыты: 90 минут
Сабақтың құрылымы:
1. Ұйымдастыру кезеңі 5 мин.
2. Үй тапсырмасын сұрау 20 мин.
3. Жаңа тақырыпты түсіндіру 40 мин.
4. Жаңа тақырыпты бекіту 15 мин.
5. Сабақты қорытындылау 5 мин.
6. Үй тапсырмасын беру 5 мин.
Сабақтың барысы:
Ұйымдастыру кезеңі:
Оқушылармен амандасу. Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру. Оқушылардың сыртқы келбеттеріне көңіл аудару. Сабаққа қажетті құрал-жабдықтарының бары-жоғын тексеру. Оқушыларды сабақтың тақырыбы және жоспарымен таныстыру.
Теориялық білімнің қажеттілігі:
Оқытушы бақылау сұрақтарын қою арқылы оқушылардың біліміне тексеру жүргізу.
Жаңа сабақты түсіндіру:
Оқытушы оқушыларға берілген жаңа тақырыпты түсіндіреді.(тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар).
Сабақтың қорытындысы:
Оқытушы сабақты толығымен жүйелейді, әрбір оқушының жұмысын бағалай отырып, олардың жетістігі мен кемшіліктерін ескереді. Олардың сабақты меңгергенін сұрақ-жауап арқылы анықтайды.
Оқытушы төмендегідей критерийлер бойынша оқушылардың жасалған жұмыстарына баға қояды:
Өткен тақырып бойынша бағалау;
Жақсы жауаптарды ескеру;
Жаңа тақырып бойынша білімдерін бекіту және қорытындылау;
Тақырып бойынша жаттығулардың орындалуын тексеру;
Қорытынды баға қою
Үйге тапсырма беру:
Тіл туралы заңды оқу, түсінігін айту. Тіл туралы тақпақтарды, дәйекті сөздерді, мақал- мәтелдерді жаттау.
Тіл
және қоғам.
Мемлекеттік тіл-Қазақстан халықтарын біріктіретін фактор.
Тіл – халықтың жаны, ажары, кескін- келбеті. Халық өзінің ғасырлар бойына жасаған асыл мұраларын ұрпақтан- ұрпаққа, алдымен, ана тілі арқылы табыс етеді. Тіл арқылы кез-келген ұлт Отанын, халқын, оның тарихы мен салт-дәстүрін танып біледі және соларға деген өзінің перзенттік махаббатын тілі арқылы жеткізеді. Тіл – тек қарым – қатынас құралы ғана емес, сонымен бірге дүниетану кілті. Тіл – халықтың ұлттық мәдениетінің сақшысы және достық пен түсіністік елшісі.
Қырғыздың ұлт жазушысы Шыңғыс Айтматов : «Халықтың мәңгі ғұмыры – оның тілінде . Әрбір тіл өзінің халқы үшін Ұлы» - деп баға берсе, Халық қаһарманы Бауыржан Момышұлы : «Тіл дегеніміз – қай халықтың болмасын кешегі, бүгінгі ғана тағдыры емес, ертеңгі, бүрсүгүні де тағдыры.. Анамыздың ақ сүтімен бойымызға дарыған тілімізді ұмыту – ата-бабамыздың, тарихымызды ұмыту» - деп толғанады.
Тілдің тілге жаулығы жоқ. Өзге тілді құрметтеу, алдымен, өз тіліңді құрметтеуден басталады. Ана тілін жанындай сүйген ұлы жазушы Мұхтар Әуезов дағыстан ақыны Расул Гамзатовқа «Өлеңіңді авар тілінде оқышы» деп тілек білдіріпті. Расул өлеңін ойға шомып тыңдаған Мұқан : « Тілің күңгірлеп жатқан тастардың үніне ұқсайды екен»,- деп тебірене теңеу айтыпты. Ал Расул Гамзатовтың өзі « Егер ертең тілім болса құрымақ. Мен дайынмын өлуге де бүгін-ақ»- деп жырлап кеткен жоқ па ?!
Ана тілі ... Бұл туралы қаншама айтылып келеді. Ал ана тілінің құдіретін қанша айтсақ та түгесу мүмкін емес. Бала кезіңде балдай сорып , ана сүтімен бойға сіңген қасиетті туған тіл жаныңа шуақ әкеледі, жүрекке ұлттық мақтаныш ұялатады. Қазақ халқының кешкен өмірі, аңыз ертегілері, өлең-жырлары, дүние жайындағы ұғым- түсініктері, ойы, сезімі ана тілімізде дамып, атадан-балаға мұра болып келеді.
Қазір қазақ тілі мемлекеттік тіл дәрежесін алып, қоғамдық өмірдің барлық саласында: мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдарда,білім беру, мәдениет, ғылым, экономика, медицина мекемелерінде, қызмет көрсету,бұқаралық ақпарат құралдарында белсенді түрде қолданылып келеді. Кәсіпорындарда, мекемелер мен ұйымдарда іс қағаздарын мемлекеттік тілде жүргізу қолға алынды. Есеп-сынақтық, қаржылық және техникалық құжаттар да қазақ тілінде жүргізіледі.
Осылайша қазақ тілін қолдану мен дамытудың бағдарламасы жүзеге асырылып келеді.
Тіл
туралы заң
Қазақстан Республикасының Тіл туралы Заңы
1989 жылы 22 қыркүйекте Жоғарғы Кеңестің ІІ шақырылған 14 сессиясында қабылданды. І-ІІІ тарауларды алсақ, онда жалпы ережелер, мемлекеттік өкімет және басқару органдарында, қоғамдық ұйымдар мен кәсіпорындарда тілдің қолданылуы, білім беру, ғылым, мәдениет және бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы қызметтері аталған.Қалған тараулары да бар. Заңда қазақ тілі –мемлекеттік тіл статусына ие болды. Бұдан былай қазақ тілі өз республикамызда мемлекеттік өкіметтің және басқару органдарының , құқық қорғау органдарының , қоғамдық ұйымдар мен кәсіпорындардың ресми тілі болып табылады . Қазақстанның әрбір азаматының тәрбие және оқып білім алу үшін қалаған тілін еркін таңдауға хұқылы . Мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінің , мектептерінің кең жүйесін жасау , ұлттық дәстүрлері мен мәдениет саласындағы тұрақты ғұрыптарға баулу әдісі ретінде ана тілінде тәрбиелеудің әрі оқытудың сабақтастығы мен үздіксіздігі практикасын таратуға бағытталған саясатты жүзеге асыру қамтамасыз етіледі.
Жалпы білім беретін мектептерде , кәсіптік –техникалық училищелерде, арнаулы орта және жоғары оқу орындарында қазақ тілі оқу бағдарламасының міндетті пәні болып табылады және оқу орнын бітіргені туралы құжатқа(оқу курсын толық өткедер үшін ) енгізілетін пәндер тізбесіне кіреді.
Оқыту мен тәрбиелеу кәсіптік –техникалық , арнаулы орта және жоғары оқу орындарында қазақ тілінде жүргізіледі.
Сайып келгенде, келешекте орыс тілінде мектеп бітіргендер қазақ тілін білуі қажет . Мектепте орысша оқыған қазақ үшін қазақ тілі ана тілі болғанмен , толық ойлау тілі бола алмайды .Өйткені олар орысша ойлайды , бұл жерде орыс тілі қалыптастырушы тілдің ролін атқарады.
Сондықтан исі қазақ әрбір адам қазақ тілін толық меңгеріп , қазақша ойлауға, қазақша дұрыс айтуға , қазақша оқуға , қазақша жазуға тиіс болады. Ол үшін Ыбырай,Шоқандардан үлгі алуға болады , олар орысша оқып, қазақ тілін жетік білген.
Тіл туралы заң 1997 жылы 11 шілдеде толықтырылып қайта қабылданды.
заң-закон
мемлекет-государство
азамат-гражданин
келешек-будущее
кәсіптік-профессиональный
қоғамдық-общественный
жоғарғы-верховный
кеңес-совет
саясат-политика
ақпарат-информация
Тіл
туралы тақпақтар
Туған тілім-бабам тілі-өз тілім!
Туған тілім-анам тілі-өз тілім!
Туған тілім-далам тілі-өз тілім!
Туған тілім-адам тілі-өз тілім!
Тіл тірек, тіл құдірет, тіл қаруың
Беретін білім- ғылым ой ағымың.
Әлемді тамсандырған ол бір қуат
Өз тілің- Ана тілің, өз алыбың.
Ана сүттен барлық адам нәр алған,
Өз азығың өзіңмен бір жаралған.
Туа салып тұңғыш татқан дәмің ол,
Күш- қуат боп өн бойыңа таралған.
Ана тілің- соңғы ұлттық қорығың,
Бақытты емес үйренбесе оны кім.
Әлемдегі барлық тілді білсең де,
Толтыра алмас оны ана тіліңде.
Сен жеткізе алмас бар ма сыр менде,
Сен де туған ерлік, эпос жыр кем бе.
Саған қалай қәуіп төніп үлгерді,
«Өнер алды- қызыл тіл» деп жүргенде.
Қымбат маған ана тілім, бал тілім,
Қымбат маған дана тілім, ар тілім.
Ақ сүтімен бірге сіңген бойыма,
Ана тілім- ардақ тұтар айбыным.
Бабалардан қалған жалғыз байлығым,
Ана тілім, биік туым, айбыным.
Арманға да айырбастай бермейтін,
Тілісің сен ішімдегі қайғының.
Сөз саптауға сәйгүліктей жараған,
Қазақ едік тіл деп туған анадан.
«Өнер алды- қызыл тіл» деп бабалар,
Ана тілді биік шыңға балаған.
Қазақ тілі қасиеті бабамның,
Қыр- сыры көп кеңдігендей даламның.
Тіл мәртебе, ұлт мерейі сәніміз,
Жырланатын мәңгі бақи әніміз.
Тілім менің!
Ұлы Абайдай, Мұхтардай пірім менің.
Тұнығым, рухани жан азығым,
Ол бүлінсе менің де бүлінгенім.
Тілім менің!
Тілім үшін мың өліп, тірілді елім.
Аралыммен, арыммен қатар қойып,
Тілді қорғау- парызым бүгін менің.
1-жаттығу
Қазақ халқы бар тарихын көшіп өткізсе де, батпақтыға батырмай, құмға шашпай, жұртында қалдырмай, шыбындыға алдырмай, барлық жиған сөз байлығын, күй мен жырын бізге жеткізді.
Осылай жеткен тіліміз туралы ақын- жазушыларымыздың дәйекті сөздері.
1.Сөздің асыл болуы- адамға ұнауымен. Жырлау- толғауда айтылатын көрнекі, әсерлі сөзді дарынды сөз деп айту қолайлы.
(А. Байтұрсынұлы)
2.Сөз- ұлы құдірет, ұлылығы – сөзбен адамдарды табыстыруға болады.
(Л. Толстой)
3.Ана тілін құрметтеу- анаңды да сыйлау деген сөз.
(Ғ. Мүсірепов)
4.Ана тілі- халық болып жасалғаннан бері жан дүниесінің айнасы, өсіп- өніп түрлене беретін, мәңгі құламайтын бәйтерегі. (Ж. Аймауытов)
5.Сөзі жоғалған жұрттың , өзі де жоғалады.
(А. Байтұрсынұлы)
6.Алтын күнен бағасыз бір белгі боп,
Нұрлы жұлдыз, бабам тілі, сен қалдың.
(М. Жұмабаев)
7.Анамыздың ақ сүтімен бойымызға дарыған тілімізді ұмыту- бүкіл ата-бабамызды, тарихымызды ұмыту.
(Б. Момышұлы)
2-жаттығу
Тіл сөзі бар тұрақты тіркестер берілген соның мағынасын сәйкестендіру қажет.
Тіл байлану а) сөзге шебер, шешен
Тіл азар ә) сөзіне тірек етті
Тілге тиек етті б) үндемей қалды
Тілдің майын тамызу в) тіл алмайтын
Тілдеп жіберді г) өте дәмді тағам туралы
Тілге келмеді ғ)азғырғанға елікті
Тілге ерді д)бір сөз де айта алмады
Тілді суырып әкетті е) ұрысты, балағаттады
3-жаттығу
Мақал- мәтелдерді жалғастырыңыз
* Тіл тас жарады, тас жармаса ……
· Бал тамған тілден ………..
· Ана сүті бой өсіреді, Ана тілі
……….
· Жыланның уы тісінде, Адамның ...
тілі....
· Ең ащы да тіл, ең …….
· Басқа пәле – ……….
· Білім кілті – ………..
· Тілге құрмет – ………….
4-жаттығу
Өлеңді жаттап, жатқа жазыңыз
Бабалардан қалған жалғыз байлығым,
Ана тілім- биік туым, айбыным,
Арманға да айырбастай бермейтін
Тілісің сен ішімдегі қайғының.
Тілісің сен көңілімдегі жұлдыздың,
Үнісің сен келе жатқан ұл- қыздың...
5-жаттығу
Сөздің басы мен соңы бірдей дауысты болып келетін 10сөз тауып жазыңыздар.
Үлгі: алма, іні,апа....
6-жаттығу
Дауысты дыбыспен басталып, дауысты дыбыспен аяқталатын жер-су аттарын тауып жазыңыздар.
Үлгі: Алматы, Африка.....
7-жаттығу . “АЛТЫБАҚАН” сөзіндегі дыбыстарды пайдаланып сөздер құраңыздар. Қайталанбасын.
Сабақтың тақырыбы: Қазақ әліпбиі. Әдептілік мәдениет негізі.
Сабақтың түрі: теориялық, жаңа сабақты меңгеру.
Сабақты өткізу әдісі: Сұрақ-жауап, интерактивті тақтамен жұмыс істеу.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік:
- Қазақ әліпбиінің жасалу жолдарын түсіндіру;
-Студенттерге ана тілінің қадір-қасиетін ұғындыру;
-Тілге құрметін, сүйіспеншілігін арттыру;
-Тіл арқылы халықтар достығын насихаттау, сөздікпен жұмыс жасау;
Дамытушылық:
-Студенттерге курстың міндеттерін түсіндіру;
-Тұрмыстық, қоғамдық саяси, оқу-мамандық, ғылыми мәселелерде ана тілінде сөйлеу білуге қажет екендігін түсіндіру;
-Орыс тілі мен қазақ тілінің негізі айырмашылықтарын;
- Әліпби мен сөйлем құрастыру ерекшеліктері туралы мағлұмат беру;
Тәрбиелік:
- Студенттерді әдептілікке тәрбиелеу
Мемлекеттік тілге деген құрметін нығайту;
Білімгерлердің өз мамандықтарын сүюге тәрбиелеу;
Сабақ уақыты: 90 минут
Сабақтың құрылымы:
1. Ұйымдастыру кезеңі 5 мин.
2. Үй тапсырмасын сұрау 20 мин.
3. Жаңа тақырыпты түсіндіру 40 мин.
4. Жаңа тақырыпты бекіту 15 мин.
5. Сабақты қорытындылау 5 мин.
6. Үй тапсырмасын беру 5 мин.
Сабақтың барысы:
Ұйымдастыру кезеңі:
Оқушылармен амандасу. Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру. Оқушылардың сыртқы келбеттеріне көңіл аудару. Сабаққа қажетті құрал-жабдықтарының бары-жоғын тексеру. Оқушыларды сабақтың тақырыбы және жоспарымен таныстыру.
Теориялық білімнің қажеттілігі:
Оқытушы бақылау сұрақтарын қою арқылы оқушылардың біліміне тексеру жүргізу.
Тіл қоғамда қандай қызмет атқарады және оның ролі қандай?
Ең алғаш тіл туралы заң қай жылы қабылданды?
Тіл турал қандай тақпақ білесің?
Тіл туралы ақын-жазушыларымыздың айтқан дәйек сөздері қандай?
Тіл туралы қандай мақал- мәтел білесіз?
Жаңа сабақты түсіндіру:
Оқытушы оқушыларға берілген жаңа тақырыпты түсіндіреді.(тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар).
Сабақтың қорытындысы:
Оқытушы сабақты толығымен жүйелейді, әрбір оқушының жұмысын бағалай отырып, олардың жетістігі мен кемшіліктерін ескереді. Олардың сабақты меңгергенін сұрақ-жауап арқылы анықтайды.
Оқытушы төмендегідей критерийлер бойынша оқушылардың жасалған жұмыстарына баға қояды:
Өткен тақырып бойынша бағалау;
Жақсы жауаптарды ескеру;
Жаңа тақырып бойынша білімдерін бекіту және қорытындылау;
Тақырып бойынша жаттығулардың орындалуын тексеру;
Қорытынды баға қою;
Үйге тапсырма беру:
Қазақ әліпбиі туралы оқу. Әдептілікті кім қалай түсінеді? Түсінігін жазып келу.
Қазақ әліпбиі.
Қазақ халқы VII-VIII ғасырларда туысқан түркі халықтарына тең ортақ Орхон – Енесей, Талас және көне ұйғыр жазуларын қолданған, олар тасқа қашалып жазылған. Кейін араб жазушылары мұсылман дінін енгізуіне байланысты араб жазуын пайдаландық. Осы жазуды халқымыз 1924 жылға дейін қолданды. 1924 жылы араб әріптеріне реформа жасалады. Қазақ халқының абзал ұлы Ахмет Байтұрсынов араб жазуына негізделген алфавит ұсынды, оны «жәдид» (жаңа) деп атады. Оны 1929 жылға дейін қолданып келдік. 1929 жылдан 1940 жылға дейін латын әрпін қолдандық. 1940 жылы орыс графикасына негізделген әріпке көштік. Қазіргі қазақ әліпбиі орыс жазба үлгісіне негізделген. Ол 42 әріптен тұрады. Ондағы 40 дыбыс дауысты және дауыссыз дыбыстар болып екіге бөлінеді. Сондай- ақ тек кірме сөздердің құрамында кездесетін екі таңба- жуан және жіңішкелік белгілері (ь.ъ) бар.
Әдептілік мәдениет негізі.
Жақсылық пен жамандық, зұлымдық пен махаббат, әділеттік пен әділетсіздік, борыш пен намыс, ар мен ождан адамның іс-әрекеті арқылы өлшенеді.Бұларды адам бойына жастайынан мінез-құлық ережесі етіп қалыптастыру тәрбиеге байланысты.
Қазақ халқы осыны жақсы түсініп, жастарды отбасында кішіпейілділікке, ізеттілікке, имандылыққа тәрбиелеуді бірінші міндет етіп қойған. Ер балаларға ауылдың үлкендеріне қос қолдап сәлем беруді, олардың алдынан кесіп өтпеуді уағыздаған. Жастардың жадына «сіз» деген сыпайылық, «сен» деген анайылық. Адамдықтың белгісі-иіліп сәлем бергені, «кішіпейілділіктен кішіреймейсің» деген қағидаларды үнемі уағыздаған.
Шын мағынасындағы әдептілік дегеніміз адамның өзінің сөзіне, ісіне есеп бере білуі, қай жерде не айтып, неге араласудың белгілі бір шегін білу. Ол адамның ішкі үлкен мәдениетін, сезімталдығын, тәрбиелілігін көрсетеді. Адам өзін әдепті ұстай білуі үшін алдымен сыпайылық керек. Біреуді ден қойып тыңдай білу, сөзді бөлмеу, сабырлылық, қарапайымдылық- әдептіліктің белгісі.
Қандай бір жағдайда болмасын адам өзін ұстай білгені жөн. Ашу үстінде айтылған сөз әрқашан әділ бола бермейді. Сондықтан біреумен әлдеқалай ренжісе қалсаңыз, бірден үзілді- кесілді пікір айтпауға тырысқан жөн. Әдепті адамның талғамы да биік. Өзін де, өзгені де сыйлай білетін адам көпшілік орындарға қалай болса солай киініп бармайды.Әрине талғаммен киіну деген өз байлығын паш ету емес. Әр киімді орнымен, сыр- сымбатымен, үйлесімімен қолдана білу қажет.
жақсылық -доброта
зұлымдық -злость
махаббат-любовь
әділеттік –справедливость
әділетсіздік-не справедливый
борыш- должность
намыс-гордость
ар-совесть
1-жаттығу
Аударыңыз, салыстырып, буындарды дұрыс оқыңыз.
Ұжым- үзім, ұн- үн, құт- күт, ұр- үр, ұш- үш, құс- күс, құз- күз.
2-Жаттығу
Төмендегі сөздерді дұрыс айтуға жаттығыңыз.
Қарсақбай, Қарымсақ, Қасқалдақ, қайрымдылық, қажеттілік, қасқағым, қасқалдағым, Қармақшы.
3-Жаттығу
Қазақшаға аударыныз.
Летчик летает. Самолет летает. Птица летает. Белый снег. Хороший гость. Хорошая птица. Бақыт-летчик. Акан- хороший летчик.
4-Жаттығу
Диалог құрыңыз.
Ктоэто- Это Бақыт. Какой Бақыт?- Летчик Бақыт. Ктоэто- Это Акан. Какой Акан?- Поэт Акан. Где работает Акан?- Акан работает в городе.
5-жаттығу
Буынға бөліп жазыңыз
Қосымша, ауа, үйрек, сағыныш, табиғат, студент, тәкаппар, балабақша, ақпарат, құқық, замандас, үйшік.
6-жаттығу
Мына өлеңдегі еріндік дауыстылары бар сөздерді бір бағанға, езулік дауыстылары бар сөздерді бір бағанға,екеуі аралас келген сөздерді бір бағанға жазыңыз.
Ине
Ине бұл,ине, Өтінсең, қадап
Инеге тиме! Береді түйме.
Босамас қолы Қолыңа ұстап
Иненің үйде. Көрдің бе ине?
Түймесі түскен Жақсы қыз өспес
Жейдені киме! Инесіз үйде! (Қ.Мырзалиев)
Еріндік дауыстылы сөздер |
Езулік дауыстылы сөздер |
Еріндік,езулік аралас келген сөздер |
|
|
|
7-жаттығу
Көңілді шумақтар
«УА!»-десіп отырар
Кейде үлкендер білсеңдер.
«УА!»-дан тағы сөз туар,
Кері оқып көрсеңдер.
«...!» болады ол сөзің
Екі әріптен тұрады-
Көріп жүрген күнде өзің
Балықшының құралы.
«...»-сүйікті тамағың,
Теріс оқып қарағын:
Кейде ұйқыда көретін
«...» боп шығар жаңағын.
Оңға қарай оқысаң,
ҚАМЫТ-әбзел бұйымың.
Солға қарай оқысаң,
“... “ – қысқы киімің.
Көп қой ыдыс түрлері,
«...» деген және бар.
Көп жүк артып жүреді,
«...» - күшті жануар.
Сабақтың тақырыбы: Фонетика. Замана және дәстүр.
Сабақтың түрі: теориялық, жаңа сабақты меңгеру.
Сабақты өткізу әдісі: Сұрақ-жауап, интерактивті тақтамен жұмыс істеу.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік:
- Тіл білімінің салаларын меңгерту;
- Фонетиканың зерттейтін салаларын меңгерту;
- Фонетика саласы негізінде алған білімдерін еске түсіру;
-Студенттерге ана тілінің қадір-қасиетін ұғындыру;
-Тілге құрметін, сүйіспеншілігін арттыру;
-Тіл арқылы халықтар достығын насихаттау, сөздікпен жұмыс жасау;
Дамытушылық:
-Дыбыстардың жіктелуін математикалық тәсілмен талдау арқылы сауаттылығын, тіл байлықтарын дамыту;
-Студенттерге курстың міндеттерін түсіндіру;
-Тұрмыстық, қоғамдық саяси, оқу-мамандық, ғылыми мәселелерде ана тілінде сөйлеу білуге қажет екендігін түсіндіру;
-Орыс тілі мен қазақ тілінің негізі айырмашылықтарын;
Тәрбиелік:
- Студенттерді әдептілікке тәрбиелеу
Мемлекеттік тілге деген құрметін нығайту;
Білімгерлердің өз мамандықтарын сүюге тәрбиелеу;
Ана тілінің қадір- қасиетін түсініп, оны құрметтей білуге, тапқырлық, іздемпаздық қасиеттерге жетелеу, шығармашылыққа баулу.
Сабақ уақыты: 90 минут
Сабақтың құрылымы:
1. Ұйымдастыру кезеңі 5 мин.
2. Үй тапсырмасын сұрау 20 мин.
3. Жаңа тақырыпты түсіндіру 40 мин.
4. Жаңа тақырыпты бекіту 15 мин.
5. Сабақты қорытындылау 5 мин.
6. Үй тапсырмасын беру 5 мин.
Сабақтың барысы:
Ұйымдастыру кезеңі:
Оқушылармен амандасу. Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру. Оқушылардың сыртқы келбеттеріне көңіл аудару. Сабаққа қажетті құрал-жабдықтарының бары-жоғын тексеру. Оқушыларды сабақтың тақырыбы және жоспарымен таныстыру.
Теориялық білімнің қажеттілігі:
Оқытушы бақылау сұрақтарын қою арқылы оқушылардың біліміне тексеру жүргізу.
Қазақ халқы ең алғаш қандай жазуларды қолданды?
Араб жазуларын қай жылдары және не үшін пайдаларды?
Латын әрпін қай жылға дейін пайдаландық?
Орыс графикасына негізделген әліпбиді қай жылдан бастап пайдаландық?
Қазіргі қазақ әліпбиінде қанша әріп бар?
Жаңа сабақты түсіндіру:
Оқытушы оқушыларға берілген жаңа тақырыпты түсіндіреді.(тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар).
Сабақтың қорытындысы:
Оқытушы сабақты толығымен жүйелейді, әрбір оқушының жұмысын бағалай отырып, олардың жетістігі мен кемшіліктерін ескереді. Олардың сабақты меңгергенін сұрақ-жауап арқылы анықтайды.
Оқытушы төмендегідей критерийлер бойынша оқушылардың жасалған жұмыстарына баға қояды:
Өткен тақырып бойынша бағалау;
Жақсы жауаптарды ескеру;
Жаңа тақырып бойынша білімдерін бекіту және қорытындылау;
Тақырып бойынша жаттығулардың орындалуын тексеру;
Қорытынды баға қою;
Үйге тапсырма беру:
Замана және дәстүр мәті бойынша түсініктерін айту. Қазақ тіліне тән дыбыстары бар сөздер жазып келу. Грамматикалық тақырыпты оқып келу.
Фонетика.
Қазақ тіл білімі
Лексика Фонетика
Грамматика
Морфология Синтаксис
Фонетика тіл дыбыстарын зерттейді. Қазақ әліпбиінде 42 әріп (таңба), 36 дыбыс бар. 12 – дауысты дыбыс, 24 – дауыссыз дыбыс.
Дауысты дыбыстар: а, ә, е, э, о, ө, ы, і, ү, ұ, и, у.
Дауыссыз дыбыстар: б, в, г, ғ, д, ж, з, һ, с, т, п, ф, к, қ, н, ң, м, л, р, й, ч, ш,щ, х, ц.
Қазақ тілінің төл дыбыстары: ә, ө, і, ү, ұ, қ, ғ, ң, һ.
Мысалы: ән, өлең, ілгіш, ұя, қалам, ғылым, аң, жиһаз
Дауысты дыбыстар:
1. Жуан: а, э, о, ы, ұ, у.
Жіңішке: ә, е, і, ү, и, у.
Ашық: а, е, э, о, ө.
Қысаң: ы, і, ү, ұ, у, и.
Езулік: а, ә, е, э, и, і, ы.
Еріндік: о, ө, ү, ұ, у.
Дауыссыз дыбыстар:
Қатаң: с, т, п, ф, к, қ, ч, ш, щ, х, ц, Һ.
Ұяң: б, в, г, ғ, д, ж, з,
Үнді: н, ң, м, л, р, й, у.
Буын дауысты дыбыстарға байланысты бөлінеді:
Ашық буын: ә-ке, а-на, ба-ла, қа-ла.
Тұйық буын: ас, он, ән, ақ, ел, от.
Бітеу буын: нан, бес, жүз, қор.,
Екпін қазақ тілінде соңғы буынға түседі: мұнай-шы-лар-дың.
Замана және дәстүр
Қазақтар ертеден көшіп-қонып, мал шаруашылығымен айналысқан. Қазақстанның оңтүстігіндегі халықтар диханшы әрі өте атқұмар болған. Қазақтар ''киіз үй'' деп аталатын жер беті іспетті дөңгелек, шаңырағы мен керегелері ағаштан жасалып, сыртынан киізбен қапталған үйлерде тұрған. Қазақ үйінің ішіндегі сандық, домбыра, әр түрлі шаруашылыққа қажетті заттар қазақ халқының қазынасы, өнері болып есептеледі. Әр заттың өзіндік ерекше орны, мәні бар. Күнделікті пайдаланылатын заттар ағаш, жүн,тері және сүйектен жасалған.
Бозбалалар мен атқұмарлар жүйрік, сұлу атқа құмар болған. Аттарды ерекше салтанатпен әсемдеп, баптап мінген. Аттың ертоқымын нағыз теріден ежелгі қазақтың дәстүрі бойынша әсемдеп жасаған. Әйелдер ер-тоқымы тіпті шебер зергерлікпен әшекейлеп жасалған. Қазақ зергерлері мен шеберлерінің талғамы өте жоғары болған. Зергерлер күмістен әр түрлі бағалы әсемдік заттар жасаған, олар ғасырлардан ғасырларға мұра болып жеткен.
Қазір қазақтар мықты салынған үйлерде тұрады. Бірақ олар бұрынғыдай тамаша шабандоздар, дала төсі әрдайым аттарға толы. Қазақтың көркем өнері өшкен жоқ, ғасырлардан ғасырларға нығайып, өсіп, көркейіп келеді.
көшу-переселиться
жүйрік- быстрый
дәстүр-обыче
әшекей-бужетерия
тері-кожа
жүн-шерсть
сандық-сундук
1-жаттығу
Қазақ тіліндегі ерекше дыбыстары бар төмендегі сөздерді оқып, синонимін тауып жазыңдар.
Тілмаш, әуез, ғұлама, көздегіш, көмек, күбір, қайғы, дәрігер, қауіп, құрбы, қымсыну, нәресте, сырқат, жұрт, төзімді, түпкі, жеңілтек, маңғаз, мәлімет, олқылық, оңаша, өжет, реңді, үстем, ықылас, сөзуар, ылғи, қолғап, тілек, уәде, дәуір, сақина, шәкірт.
2-жаттығу
Төменде берілген сөздердегі көп нүктенің орнына тиісті әріпті қойып жазыңыз.
Ағылш...н, а...ғарту, апыр..м-ай, әдепт.., ә..лет, б..йбіше, бөр..не,бүт..н, б..ғары, б..лезік, демеуш.., Ес..л, жа..ғырық, зем..іл, көг..л, қас..рет, қор..ақ, қау..сет, ләз..әт, орналаст..ру, өкпелег..ш, р..суа, т..уекел, тәу..р, т..белес, т..йме, түт..н, ұй..мдастырушы, ..шкір, шы...ғыру, ы..ғайсыз.
3-жаттығу
Ашық буынды сөздерді теріп жазыңыз
Ат, аға, ант, бала, киік, қала, тұңғиық, шананы, әдебиет, босаға, бал, кереге, класс, қант.
4-жаттығу
Төменде берілген сөздерге фонетикалық талдау жасаңыз
Бұлақ, келімсек, жаңғақ, нан, компьютер, кітапхана.
5-жаттығу
Дауысты дыбыстардың жуан немесе жіңішке екенін айт. Мағынасын түсіндір
Сан –сән
тұр- түр
тор-төр
ұн- үн
ор- өр
6-жаттығу
Төмендегі сөздерге қосылған буындардың дауысты дыбыстары неліктен жіңішке неліктен жуан екенін түсіндір.
Қарындаш-тар
жылқы-лар
торғай-лар
әже-лер-ім
сіңілі-лер-ім
жолдас-тар-ым
7-жаттығу
Тілдің еріннің жақтың қатысына қарай сөйлемдердегі қарамен жазылған сөздерді жікте.
Аса киелі саналатын дәстүрлі ырымдардың бірі – тұмар тағу.
Біздің ата- баба қонысымыз, туған жеріміз, атамекеніміз- Қазақстан.
Кімде болса, мынау-елден ерекше ерке қыз
Сабақтың тақырыбы: Дыбыстардың жіктелуі. Дауысты дыбыстар.Түркі халықтарының тілдері туралы.
Сабақтың түрі: теориялық, жаңа сабақты меңгеру.
Сабақты өткізу әдісі: Сұрақ-жауап, интерактивті тақтамен жұмыс істеу.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік:
- Тіл білімінің салаларын меңгерту;
- Фонетиканың зерттейтін салаларын меңгерту;
- Фонетика саласы негізінде алған білімдерін еске түсіру;
-Студенттерге ана тілінің қадір-қасиетін ұғындыру;
-Тілге құрметін, сүйіспеншілігін арттыру;
-Тіл арқылы халықтар достығын насихаттау, сөздікпен жұмыс жасау;
Дамытушылық:
-Дыбыстардың жіктелуін математикалық тәсілмен талдау арқылы сауаттылығын, тіл байлықтарын дамыту;
-Студенттерге курстың міндеттерін түсіндіру;
-Тұрмыстық, қоғамдық саяси, оқу-мамандық, ғылыми мәселелерде ана тілінде сөйлеу білуге қажет екендігін түсіндіру;
-Орыс тілі мен қазақ тілінің негізі айырмашылықтарын;
- Әліпби мен сөйлем құрастыру ерекшеліктері туралы мағлұмат беру;
Тәрбиелік:
- Студенттерді әдептілікке тәрбиелеу
Мемлекеттік тілге деген құрметін нығайту;
Білімгерлердің өз мамандықтарын сүюге тәрбиелеу;
Ана тілінің қадір- қасиетін түсініп, оны құрметтей білуге, тапқырлық, іздемпаздық қасиеттерге жетелеу, шығармашылыққа баулу.
Сабақ уақыты: 90 минут
Сабақтың құрылымы:
1. Ұйымдастыру кезеңі 5 мин.
2. Үй тапсырмасын сұрау 20 мин.
3. Жаңа тақырыпты түсіндіру 40 мин.
4. Жаңа тақырыпты бекіту 15 мин.
5. Сабақты қорытындылау 5 мин.
6. Үй тапсырмасын беру 5 мин.
Сабақтың барысы:
Ұйымдастыру кезеңі:
Оқушылармен амандасу. Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру. Оқушылардың сыртқы келбеттеріне көңіл аудару. Сабаққа қажетті құрал-жабдықтарының бары-жоғын тексеру. Оқушыларды сабақтың тақырыбы және жоспарымен таныстыру.
Теориялық білімнің қажеттілігі:
Оқытушы бақылау сұрақтарын қою арқылы оқушылардың біліміне тексеру жүргізу.
Жаңа сабақты түсіндіру:
Оқытушы оқушыларға берілген жаңа тақырыпты түсіндіреді.(тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар).
Сабақтың қорытындысы:
Оқытушы сабақты толығымен жүйелейді, әрбір оқушының жұмысын бағалай отырып, олардың жетістігі мен кемшіліктерін ескереді. Олардың сабақты меңгергенін сұрақ-жауап арқылы анықтайды.
Оқытушы төмендегідей критерийлер бойынша оқушылардың жасалған жұмыстарына баға қояды:
Өткен тақырып бойынша бағалау;
Жақсы жауаптарды ескеру;
Жаңа тақырып бойынша білімдерін бекіту және қорытындылау;
Тақырып бойынша жаттығулардың орындалуын тексеру;
Қорытынды баға қою
Үйге тапсырма беру:
Дауысты дыбыстар және оның түрлерін оқу. Берілген мәтіндегі дауысты дыбыстарға фонетикалық талдау жасау.
Дыбыстардың жіктелуі. Дауысты дыбыстар.
Дауыс шымылдығының керілуі нәтижесінде, ауыз қуысынан кедергісіз шығатын дыбыстарды дауысты дыбыстар деп атайды.
Қазақ тілінде 12 дауысты дыбыс бар. Олар: а,ә,о,ө,ы,і,ұ,ү,е,э,и,у.
Тіліміздегі дауысты дыбыстар әр түрлі ерекшеліктеріне байланысты бірнеше түрге жіктеледі.
Тілдің қатысына қарай жуан дауыстылар және жіңішке дауыстылар болып келеді. Жуан дауыстыларға а,о,ы,ұ дыбыстары, ал жіңішке дауыстыларға ә,ө,і, ү,е,э дыбыстары жатады.
Қазақ тіліндегі аталған дыбыстардан и,у дыбыстарының өзгешелігі сол- бұл екі дыбыс көрші буындардың жуан, жіңішкелігіне байланысты бірде жуан, бірде жіңішке болып отырады. Демек көршілес буын жуан болса, бұлар да жуан дауыстылар болады да; көршілес буын жіңішке болса, бұлар да жіңішке дауыстылар болады. Мысалы, қиын, сияқты дегенде, и дыбысы жуан дауысты да, тиін, киін дегенде, и дыбысы жіңішке дауысты деп есептеледі. Сондай-ақ қуан, жуын десек у дыбысы жуан дауысты қызметін атқарады да, жүру, беру деген жағдайда у дыбысының жіңішке дауысты болатыны даусыз.
Иектің қатысына қарай дауысты дыбыстар ашық дауыстылар және қысаң дауыстылар деп жіктеледі. Ашық дауыстылар: а,ә,о,ө,е; қысаң дауыстылар: ы,і,и,ұ,ү,у.
Еріннің қатысына қарай дауысты дыбыстар еріндік дауыстылар мен езулік дауыстыларға дараланады. Еріндік дауыстыларды құрайтындар-о,ө,ұ,ү,у;езулік дауыстыларды құрайтындар – а,ә,и,е,э,ы,і.
Түркі халықтарының тілдері туралы
Түркі тілдері — Шығыс Еуропадан, Сібір мен Батыс Қытайға дейінгі кең аумақта тұратын 180 млн. адамның ана тілі, 210 млн. адамның екінші тілі боп табылатын, көбі бір біріне өте жақын болған 40 тілден тұратын тілдер тобы. Түркі тілдер тобы Алтай тілдері әулетіне жатады. Қазақ тілі соның бірі боп табылады.
Түркі тілдері, оның ішінде қазақ тілі буын үндестігіне негізделеді, яғни қазақтың төл сөздері не бірыңғай жуан не бірыңғай жіңішке болып келеді. Сөзге жұрнақ пен жалғаулар бірінің артынан бірі қосылу арқылы сөз формасы өзгертіледі. Сөйлем бастауыш-толықтауыш-баяндауыш ретінде құрылады.
Жүз жылдар бойы түркі халықтары көшпелі өмір салтын өткізгендіктерінен, өзара және де басқа тілдес халықтармен араласып, өз тілдеріне және көршілес халықтардың тілдеріне зор әсер еткен. Әсіресе моңғол, славян және парсы тілдерімен ықпалдасу өте терең болған. Бұл ықпалдасу әр бір тіл тобы мен топ ішіндегі тілдердің тарихи дамуын біраз өзгерткені салдарынан, түркі тілдерінің классификациясының бірнеше жүйесі бар. Бүгінгі күндері ең кең қабылданған классификация жүйесі А.Н. Самойловичтің классификациясы боп танылғанмен кейбір жағдайлар әлі де пікірталас тудыруда.
Түркі тілдер тобы
Барлығы 40-тан аса тілден тұратын, 180 млн. адамның ана тілі боп табылатын түркі тілдері Алтай тілдері әулетіндегі ең үлкен тіл тобы болып табылады.
Түркі тілдерінің көбінің фонологиясы, морфологиясы және синтаксисі бірдей. Тек Шуваш, Якут, Солтүстік Сібір тілдері бұл жағынан өзгеше сипатқа ие. Түркі тілдері 6 топқа бөліне отырып, әр топқа кірген тілдер сол тілді білетін адамдар бір-бірін түсіне алатындай жақын болады. Бұған қоса көршілес өлкелердің шекараларында өте тығыз қатынас салдарынан туған түркі диалектілері табылады
жақын- близкий
көшпенді-кочевник
көршілес-соседний
әулет-потомство
пікір-мнение
1-жаттығу
Төмендегі сөз тіркестерін орыс тіліне аударыңыз.
Рулық тіл дәуірі, тайпалық тіл дәуірі, халықтық тіл дәуірі, күнделікті пікір алысу, өркендеген мәдениет тілі, іс-қағаздар тілі, қанатты сөз, қастерлі ұран, ұлттық мақтаныш, тұрпайы сөйлеу, тіл тағдыры, ел тағдыры, рухани байлық,
2- жаттығу
Төмендегі сөздерді оқып, орыс тіліне аударыңыз. Ерекше дыбыстардың айтылуына , жазылуына мән беріңіз.
Қазіргі қазақ тілі- сөздік жағынан мейлінше байыған, грамматикалық құрылысы барынша дамыған тіл.
Тіл-асыл мұра, көненің көзі, бабалар сөзі, халықтың өзі. Тіл бар жерде халық бар. Тіл байлығы-әрбір елдің ұлттық мақтанышы.
3-жаттығу
Көп нүктенің орнына тиісті дауысты дыбыстарды қойып көшіріңіздер.
Әл... де болс... с...лқ...н, б...рлық
ж...рд... қ...р бас...п ж...тыр. Н...ур...з
к...ні әл...мг... шу...ғ...н ш...ш...п т...р,
бір...қ қ...зуы әлс...з. ...йткенм...н
к...кт...м де к...ліп қ...л...пты. Он...ң
д...л...лі - әу...ден т...м...лжып ест...лг...н құс әу...ндері. К...зің к...нге ш...ғыл...сып, әнш...н... к...ре алм...йс...ң.
4-жаттығу
«КІМ ЖҮЙРІК?» ойыны. Көңілді шумақтар
«Дауысты дыбыс» бойынша тест сұрақтары
1 – БІР
Же1 екен 1қазан:
Кей1 жемді 1қазан
1-ақ сәтте қойды жеп,
Кү1 етті:
«Тойдым»,-деп.
Естіп 1 кез дү1ді,
Жағадағы тү1ді
Паналауға жүгірді.
2-ЕКІ
Баласына ж2ріп,
Ұрсып жатыр К2лік:
-2леніп с2ріп,
Алып қапсың «2лік».
2ншілей «2ңді»
Көрсетпе!-деп ж2ді.
К2рейіп баласы,
2ленбей таласып,
«Жоймасам ба 2мді!»
Деп б2нген с2лді.
5-жаттығу
Сөздің басы мен соңы бірдей дауысты болып келетін 10 сөз тауып жазыңыздар.
Үлгі: алма, іні, апа.
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
__________________________________________________________
6-жаттығу
Дауысты дыбыспен басталып, дауысты дыбыспен аяқталатын жер-су аттарын тауып жазыңыздар.
Үлгі: Алматы, Африка.
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
__________________________________________________________
7-жаттығу
Қазақ тілінің үндестік заңына бағынбайтын кірме сөздерден 10 сөз тауып жазыңыздар.
Үлгі: мейрамхана, мұғалім.
_____________________________________________________________
8-жаттығу
Тек бір дауысты дыбыстан ғана басталатын 4 сөйлем құраңыздар.
Үлгі: Өгіз өткелден өтпей өкірді.
_______________________________________________________________
Сабақтың тақырыбы: Дауыссыз дыбыстар. Қазақтың халық педагогикасы.
Сабақтың түрі: теориялық, жаңа сабақты меңгеру.
Сабақты өткізу әдісі: Сұрақ-жауап, интерактивті тақтамен жұмыс істеу.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік:
- Тіл білімінің салаларын меңгерту;
- Фонетиканың зерттейтін салаларын меңгерту;
- Фонетика саласы негізінде алған білімдерін еске түсіріру;
-Студенттерге ана тілінің қадір-қасиетін ұғындыру;
-Тілге құрметін, сүйіспеншілігін арттыру;
-Тіл арқылы халықтар достығын насихаттау, сөздікпен жұмыс жасау;
Дамытушылық:
-Дыбыстардың жіктелуін математикалық тәсілмен талдау арқылы сауаттылығын, тіл байлықтарын дамыту;
-Студенттерге курстың міндеттерін түсіндіру;
-Тұрмыстық, қоғамдық саяси, оқу-мамандық, ғылыми мәселелерде ана тілінде сөйлеу білуге қажет екендігін түсіндіру;
-Орыс тілі мен қазақ тілінің негізі айырмашылықтарын;
- Әліпби мен сөйлем құрастыру ерекшеліктері туралы мағлұмат беру;
Тәрбиелік:
- Студенттерге хаплық педогогикасының мәнін ұғындыру;
Мемлекеттік тілге деген құрметін нығайту;
Білімгерлердің өз мамандықтарын сүюге тәрбиелеу;
Ана тілінің қадір- қасиетін түсініп, оны құрметтей білуге, тапқырлық, іздемпаздық қасиеттерге жетелеу, шығармашылыққа баулу.
Сабақ уақыты: 90 минут
Сабақтың құрылымы:
1. Ұйымдастыру кезеңі 5 мин.
2. Үй тапсырмасын сұрау 20 мин.
3. Жаңа тақырыпты түсіндіру 40 мин.
4. Жаңа тақырыпты бекіту 15 мин.
5. Сабақты қорытындылау 5 мин.
6. Үй тапсырмасын беру 5 мин.
Сабақтың барысы:
Ұйымдастыру кезеңі:
Оқушылармен амандасу. Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру. Оқушылардың сыртқы келбеттеріне көңіл аудару. Сабаққа қажетті құрал-жабдықтарының бары-жоғын тексеру. Оқушыларды сабақтың тақырыбы және жоспарымен таныстыру.
Теориялық білімнің қажеттілігі:
Оқытушы бақылау сұрақтарын қою арқылы оқушылардың біліміне тексеру жүргізу.
Жаңа сабақты түсіндіру:
Оқытушы оқушыларға берілген жаңа тақырыпты түсіндіреді.(тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар).
Сабақтың қорытындысы:
Оқытушы сабақты толығымен жүйелейді, әрбір оқушының жұмысын бағалай отырып, олардың жетістігі мен кемшіліктерін ескереді. Олардың сабақты меңгергенін сұрақ-жауап арқылы анықтайды.
Оқытушы төмендегідей критерийлер бойынша оқушылардың жасалған жұмыстарына баға қояды:
Өткен тақырып бойынша бағалау;
Жақсы жауаптарды ескеру;
Жаңа тақырып бойынша білімдерін бекіту және қорытындылау;
Тақырып бойынша жаттығулардың орындалуын тексеру;
Қорытынды баға қою
Үйге тапсырма беру:
Қазақтың халық педагогикасы мәті бойынша түсініктерін айту. Қазақ тіліне тән дауыссыз дыбыстары бар сөздер жазып келу. Грамматикалық тақырыпты оқып келу.
Дауыссыз дыбыстар.
Дауыс шымылдығының жиырылуынан және ауыз қуысындағы мүшелердің бір-біріне кедергі жасау нәтижесінде пайда болған дыбыстарды дауыссыз дыбыстар деп атайды.
Қазақ тілінде 25 дауыссыз дыбыс бар. Олар: б,в,г,ғ,д,ж,з,и,й,к,қ,л,м,н,ң,п,р,с,т,ф,х,һ,ц,ч,щ.(у)
Дауыстылардың құрамында қаралған у дыбысының дауыссыз дыбыстарға жататын реттері де кездеседі.Егер дауыстыдағыдай буын жасай алмаса,у дыбысы дауыссыз болады:жауын,бай т.б.
Қазақтың халық педогогикасы
Ел тану. Қазақ халқының асыл сөздері, әдеби тілмен айтылған, әсіресе балаларға арналып айтылған ауыз әдебиеті шығармалары балаларды тәрбиелеуде үлкен құрал.
Мәселен, ертегі,аңыз әңгіме, өтірік өлең, жұмбақ, жаңылпаш тағы басқалар.Сөйлеу жүйелерін білдіру, тілдегі асыл сөздердің түрлерімен таныстыру, баланың қиялын , ойлауын дамыту үшін қолданылады.
Ертегі. Ертегі-қиялмен қисынын келтіріп, қызықты ету мақсатымен шығарған әңгімелер.Жақсылық, жамандық,достық, қастық, адалдық,батырлық, қорқақтық, ептілік, шорқақтық, қулық , аңқаулық, ақылдылық,аңғалдық, т.б. өнеге тәлім-тәрбие беру мақсатымен шығарылған әңгімелер.
Балалар әдебиеті есебінде олардың рухани ойлауын, қиялын дамыту құралы. Бұрынғылардың салт-санасы , дәстір, әдет-ғұрпы туралы мағлұмат беретін дерек. Қазақтың деректілері : «Қара батыр», «Тазша бала», «Тазша», «Үш ұл», «Ер төстік», т.б.
Аңыз. Ертегіге ұқсас болғанмен, одан гөрі әдемірек, шындыққа бейімірек, өмірге жақынырақ , дүниетанымға ықтималы молырақ әңгімелер.Мәселен, «Алдар көсе», «Жиренше шешен», «Қожанасыр», «Атымтай жомарт» сияқты әңгімелер өте қисынды, шынға ұқсас әңгімелерден құрастырылған.
Өтірік өлең адамды тапқырлыққа , өтірікті шындай етіп нануға психикалық әсер ететін шығармалар.
Бақа қызын беріпті көбелекке,
Жүріпті қара шыбын жеңгелікке,
Құмырсқаның бір туын ұстап сойып,
Той қылып,ат шаптырды төңірекке.
Жұмбақ. Атына заты сай жұмудан шыққан: яғни қолдың ішіне бір нәрсені жасырып, жұмып тұрып соны тап дегеннен шыққандай. Ойда бүгіп айтпай қойып, сол затқа ұқсас нәрселерді сипаттап айтып , ұқсастығы бойынша таптырады. Жұмбақ баланың ойлауын, сөйлеуін, зейінін дамытады. Жұмбақтың негізі- бейнелеп , тәріздеп, ұқсастыра айту; және сол жасырын заттың немесе бейненің сипатын бүкпе түрінде айту.Мысалы:
Ізі бар, қадамы жоқ аяғының,
Тимейді ұшы жерге таяғының,
Қолдарын хайуанға арта тастап,
Салады әуеніне баяғының (Арба)
Жаңылтпаш. Сөз әдейі жаңылтыу үшін құрастырылады. Шапшаң айтуға , тілде басқа сөздердің бұралып кетуіне , соның басын құрап , келістіріп айтылатын шығарма. Тіл дамыту құралы. Бай Тайқарбай, қойынды Ақшағылға жай Тақарбай. (Үш рет шапшаң айтылады)(А.Байтұрсынов. Шығармалары, А., 1989, 232-234 б.)
Мақал. Оқығанның көңілі жарық, оқымағанның беті көн шарық.У грамотного душа светлая, у неграмотноголицо темное.(Ученье-свет, а не ученье-тьма).
Білмеген мың пәлеге тұтылар- Незнающий попадет в тысячу бед.
Өнерлі өлмес, өнерсіз күн көрмес-Грамотный человек не умрет, а безграмотный не может жить.
Есердің ақылы түстен кейін- У глупого ум после полудня.
Өнерлі өрге жүзер –Ученый и против течения поплывет .
Өнер алды –қызыл тіл- Впереди знания- дар слова (красноречие).
Оқу инемен құдық қазғандай- Учиться – иглой рыть колодец (очень трудно).
Ашу-кәпір, ақыл –дос , ақылыңа ақыл қос- Гнев-враг,ум –друг,к уму прибавь разум.
Жігіт кісіге жетпіс өнер де аз-Умному человеку и 70 ремесел мало.
Оқу түбі-тоқу- Конец учения- знание.
ертегі-сказка
аңыз әңгіме-миф
өтірік өлең-ложные стихи
жұмбақ-загадка
жаңылпаш-поговорка
жарық-свет
қызықты-интересный
ойлау-думать
1-жаттығу
Қазақ тіліне тән дыбыстарды тауып, дыбысталу ерекшелігін айтыңыздар.
1723 жылы қазақ жасақтары Шұбартеңіз көлінің маңында жоңғар әскеріне күйрете соққы берді.
«Ақтабан шұбырынды» мезгілі Қабанбай, Бөгенбай, Жәнібек, Сабалақ батырларды танытты. Олар туралы халық дастан, жыр жазды.
Қазақ халқы осы жылдардағы қиыншылықтарға төзе білді.
2-жаттығу
Төмендегі сөздердегі дауыссыз дыбыстарға фонетикалық талдау жасаңыз.
Жылқышы, ұшақ, бала, әйнек, шолушы, еден, орындаушы, балапан, жатақхана, мейман, шеберхана, көзсіз, қараңғы т.б.
3-жаттығу
Орыс тілінен енген сөздерге қазақ тілі қосымшасын қосып жазыңыз
Клуб, актив, завод, педагог, поезд, парк, банк, киоск, цех, ромб, лагерь.
4-жаттығу
Үнді мен қатаң дауыссыздар қатар келген сөздерді теріп жазыңыз
Көркею, күз, парта, айналмалы, кеңірдек, парктан, треске, хабаршы, класс, құмырсқа.
5-жаттығу
Тасымалдауға болмайтын сөздерді жазыңыз
Ауа, ақпарат, ақын, тату, әріп, буын, ата, қант, алаша, бұлт, мереке, 15см, М.О.Әуезов, бала.
6-жаттығу
«К» әріпінен басталатын сөздер.
1. Қыздың аты.
2 Батырдың аты.
3.Құс аты.
4. Жыл мезгілі.
5. Пайдалы кен.
«Б» әріпінен басталатын сөздер.
1. Ақынның фамилясы.
2.Қаланың аты.
3.Қимыл, іс-әрекет.
4.Оқу құралы.
5. Дыбыстан не құралады?
«М» әріпінен басталатын сөздер.
1. Адам аты.
2.Оқу орны.
3.Бас киім.
4.Сан аты.
5.Іс тігетін құрал.
« Қ» әріпінен басталатын сөздер.
1. Ұлдың аты.
2. Қаланың аты.
3.Құс аты.
4.Төрт түлік аты.
5.Оқу құралы.
«Ш» әріпінен басталатын сөздер.
1. Әйгілі компазитор аты.
2. Киім аты.
3. Спорттық құрал.
4.Қала аты.
5. Іс тігетін адам.
7-жаттығу
ӘЗІЛ ЖҰМБАҚ- ОЙЫНЫ(анаграммалар, жұмбақтар шешу. Кім бірінші көтереді, сол топ жауап береді.)
Фонетикалық екі ұғым бірі мен бірі сыбайлас,
Бірі айтылады да естіледі,
Екіншісі – жазылады да көрінеді.
(әріп пен дыбыс.)
Өз құрамында 3 буын, 7 әріп,
Жалпы қарауындағы әріптері құрамындағыдан алты есе көп.
(Алфавит)
Бір ағашта 37 алма,
Оны алып жемек болсаң
Он шақтысы тамағыңнан еркін өтеді,
Қалғандары қақтығып барып өтеді.
(дауысты және дауыссыздыбыстар)
Егер Ж –дан басталса, жыл мезгілі,
Қ-дан басталса, онда ол құс белгілі.
Ол қай сөздер?
(жаз, қаз)
К-ден басталсам,
Маған қарап сабақ айтады.
П-дан басталсам,
Маған балалар жүгін артады.
(карта, парта)
Басы-ашық, аяғы-қысаң,
Екі-ақ дыбыс, есеп қылсаң.
Саған да ол керек болар,
Өзен-көлге жақын тұрсаң.
(ау)
Дыбыс емес, таңба
Оқылмайды, жазылады.
Бірақ сөзден табылады
Ол қай әріп еді?
Ойлап көрші, есіңде бар ма?
(ь,ъ)
Жылқышының қолында-
«Ұ» әрпімен,
Ондық саны тобында-
«Ы» әрпімен.
(Құрық-қырық)
«С»-мен айтсаң,
Тағам ішем онымен.
«З»-мен айтсаң,
Қағам жерге оны мен.
(Қасық-қазық)
«Қ»-мен егер бітірсең,
Ыдыс-аяқ ол бірі.
«Н»-мен егер бітірсең,
Балықтың ол бір түрі.
(табақ-табан)
8-жаттығу
Сөйлем қалай дүниеге келеді. Мына сызба бойынша сөйлем құрастыру
Әріп------дыбыс------буын-------сөз-------сөз тіркесі---------сөйлем.
(егер сөйлемде у дыбысы болатын болса, мінездеме беру)
9-жаттығуСемантикалық картамен жұмыс. Әр оқушыға таратылады.
Сөз |
Дауы-сты |
жуан |
жіңішке |
Ашық |
қысаң |
Ерін-дік |
Езулік |
дауыссыз |
Қа-таң |
ұяң |
үнді |
О |
+ |
+ |
|
+ |
|
+ |
|
|
|
|
|
Т |
|
|
|
|
|
|
|
+ |
+ |
|
|
а |
+ |
+ |
|
+ |
|
|
+ |
|
|
|
|
н |
|
|
|
|
|
|
|
+ |
|
|
+ |
Сабақтың тақырыбы: Үндестік заңы. Поэзия туралы.
Сабақтың түрі: теориялық, жаңа сабақты меңгеру.
Сабақты өткізу әдісі: Сұрақ-жауап, интерактивті тақтамен жұмыс істеу.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік:
- Тіл білімінің салаларын меңгерту;
- Үндестік заңы туралы түсінік беру, олардың түрлерімен танысу;
-Студенттерге ана тілінің қадір-қасиетін ұғындыру;
-Тілге құрметін, сүйіспеншілігін арттыру;
-Тіл арқылы халықтар достығын насихаттау, сөздікпен жұмыс жасау;
Дамытушылық:
-Дыбыстардың жіктелуін математикалық тәсілмен талдау арқылы сауаттылығын, тіл байлықтарын дамыту;
- Өз бетінше ізденуге, ойлау қабілетін арттыруға ықпал ету, өз ойын еркін жеткізуге баулу, жылдам жауап беруге жаттықтыру;
-Тұрмыстық, қоғамдық саяси, оқу-мамандық, ғылыми мәселелерде ана тілінде сөйлеу білуге қажет екендігін түсіндіру;
-Орыс тілі мен қазақ тілінің негізі айырмашылықтарын;
- Әліпби мен сөйлем құрастыру ерекшеліктері туралы мағлұмат беру;
Тәрбиелік:
- Берілген мәтіндер бойынша оқушылардың рухани байлығын қалыптастыру, адамгершілікке тәрбиелеу;
- Студенттерді әдептілікке тәрбиелеу;
Мемлекеттік тілге деген құрметін нығайту;
Білімгерлердің өз мамандықтарын сүюге тәрбиелеу;
Ана тілінің қадір- қасиетін түсініп, оны құрметтей білуге, тапқырлық, іздемпаздық қасиеттерге жетелеу, шығармашылыққа баулу;
Сабақ уақыты: 90 минут
Сабақтың құрылымы:
1. Ұйымдастыру кезеңі 5 мин.
2. Үй тапсырмасын сұрау 20 мин.
3. Жаңа тақырыпты түсіндіру 40 мин.
4. Жаңа тақырыпты бекіту 15 мин.
5. Сабақты қорытындылау 5 мин.
6. Үй тапсырмасын беру 5 мин.
Сабақтың барысы:
Ұйымдастыру кезеңі:
Оқушылармен амандасу. Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру. Оқушылардың сыртқы келбеттеріне көңіл аудару. Сабаққа қажетті құрал-жабдықтарының бары-жоғын тексеру. Оқушыларды сабақтың тақырыбы және жоспарымен таныстыру.
Теориялық білімнің қажеттілігі:
Оқытушы бақылау сұрақтарын қою арқылы оқушылардың біліміне тексеру жүргізу.
Жаңа сабақты түсіндіру:
Оқытушы оқушыларға берілген жаңа тақырыпты түсіндіреді.(тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар).
Сабақтың қорытындысы:
Оқытушы сабақты толығымен жүйелейді, әрбір оқушының жұмысын бағалай отырып, олардың жетістігі мен кемшіліктерін ескереді. Олардың сабақты меңгергенін сұрақ-жауап арқылы анықтайды.
Оқытушы төмендегідей критерийлер бойынша оқушылардың жасалған жұмыстарына баға қояды:
Өткен тақырып бойынша бағалау;
Жақсы жауаптарды ескеру;
Жаңа тақырып бойынша білімдерін бекіту және қорытындылау;
Тақырып бойынша жаттығулардың орындалуын тексеру;
Қорытынды баға қою
Үйге тапсырма беру:
Поэзия туралы мәтіні бойынша түсініктерін айту. Грамматикалық тақырыпты оқып келу.Үндестік заңына бағынбайтын сөздерден сөйлем құрастыру.
Үндестік заңы. Поэзия туралы.
Үндестік заңы 2-ге бөлінеді.
Буын үндестігі (Гармония гласных)
Дыбыс үндестігі (Гармония согласных)
Түбір мен қосымшаның және сөз аралығындағы дыбыстардың бір-біріне ықпал жасап, өзара үйлесіп айтылуын үндестік заңы (сингармонизм) дейміз.
Қазақ тіліндегі сөздердің басым көпшілігі не жуан буынды, не жіңішке буынды болып келеді. Сөздің соңғы буынының жуан, жіңішке болуына қарай қосымшалардың да бірыңғай жуан, не жіңішке түрде жалғануын буын үндестігі немесе сингармонизм деп атайды. Мысалы: жазу-шы-лар-ға, ән-ші-лер-ге, оқу-шы-лар, мек-теп-тер, т.б.
Қазақ тілінің байырғы сөздері не біріңғай жуан, не біріңғай жіңішке буындардан құрылған.Сонымен қатар қазақ тілінде сөз ішінде жуан, жіңішке дыбыстар араласып келеді. Бұндай ерекшелік төмендегідей жағдайларда:
Басқа тілдерден енген сөздерде (кітап, мұғалім, қадір, анекдот т.б.)
Біріккен сөздер мен қос сөздерде (бойжеткен, қыз-келіншек, баспасөз, жоғары-төмен т.б) кездеседі. Бұл сөздерге қосымша соңғы буынға қарай жалғанады.(бойжеткен-ді, кітап-тың, қыз-келіншек-тер, баспасөз-де).
Буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар
Қазіргі қазақ тіліндегі мынандай қосымшалардың бір тобы соңғы буынның жуан- жіңішкелігіне қарамастан, не жуан, не жіңішке қалпында қосылады.
1.Көмектес септік жалғауы: доп-пен, өзен-мен
2. –нікі, -дікі, -тікі (тәуелдікті білдіретін жұрнақ),-жан, -тай, -тал, -дар, -еке, -тар: қала-нікі, шеше-тай,білім-дар, ата-еке, көке-жан, сезім-тал т.б.
3.-хана, -стан, -кент, -күнем: дәрі-хана, Пәкі-стан, Шым-кент, пайда-күнем т.б.
4. –ов, -ев, -ин: Сейсенбеков-тің, Алмабаев-тың т.б. Мұнда қосымша түбір сөздің соңғы буынындағы дауысты дыбыстың жуан-жіңішкелігіне қарай жалғанады.
5.-кер, -гер, -қор, -паз,, -қой, -ғой, -гөй, -кеш, -уар: қалам-гер, пәле-қор, өнер-паз,кәсіп-қой, бата-гөй т.б.
6. Қазақ тілінде басқа тілден енген сөз алдынан қосылатын бей-, би- қосымщалары да үндестік заңына бағынбайды: бей-берекет, бей-бастық,бей-шара т.б.
Дыбыс үндестігі бойынша дауыссыздар бір-біріне ықпал етіп, өзара
үндесіп айтылады. Түбір мен қосымшаның немесе сөз тіркесіндегі екі
сөздің жігінде дауыссыз дыбыстардың бір-біріне әсер ету нәтижесінде өзгеруін дыбыс үндестігі немесе ассимиляция деп атайды.
Ауызекі сөйлеу кезінде дыбыстар бір-бірімен үндесіп, ыңғайласа айтылады. Мысалы: жанбады- жамбады,жанған-жаңған. Айтылуда б
Дыбысының әсерінен н дыбысы еріндік м дыбысына өзгерсе, екінші мысалда ғ тіл арты дыбысы н тіл алды дыбысының ң тіл арты дыбысынаауыстырып тұр.