1.3. Қазақстанның банктік секторындағы несиенің түрлері

Несиенің түрі — бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық сақталатын көрінісі.

Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар қалай өзгергенімен де, несиенің түрі сол күйінде сақталады.

Коммерйиялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі несиелер береді. Олар мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:

Қарыз алушылар категорияларына қарай:

1. Қаржылық институттарға берілетін несиелер:

- мақсатты қорларға;

- банктерге;

- қаржы-несиелік мекемелеріне.

2. Қаржылық емес агенттерге берілетін несие;

- өнеркәсіп салалрына;

- ауыл шаруашылығына;

- саудаға;

- дайындау ұйымдарына;

- кооперативтерге;

- жеке кәсіпкерлерге.

3. Тұтыну мақсатына берілетін несиелер.

Мерзіміне қарай:

- қысқа мерзімді;

- орта мерзімді;

- ұзақ мерзімді.

Тағайындалу және пайдалану сипатына қарай:

- негізгі қорларға жұмсалатын;

- айналым қаражатына жұмсалатын.

Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:

- қамтамасыз етілген: кепіл-хатпен, кепілдемемен, кепілдікпен;

- сақтандырылған;

- қамтамасыз етілмеген.

Қайтарылу дәрежесіне қарай:

1. Стандартты несие — қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында ешқандай күмән жоқ несиелер;

2. Күмәнді несиелер — қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі ұзартылған және банк үшін тәуекел тудыратын несиелер. Соңғы қабылданған қабылданған активтердің жіктеу ережесіне сәйкес, күмәнді несиелер ішінар бөлінеді: 1,2,3,4,5-санатты күмәнді.

3. Үмітсіз несиелер — қайтару уақыты кешіктірілген,мерзімі өткен ссудалар шотына жазылған несиелер.

Валютамен берілуіне қарай:

1. Тұтыну несиесі — бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілген несие.

2. Ипотекалық несие — бұл қозғалмайтын мүліктерді кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге берілетін несиені білдіреді.

3. Овердрафт несиесі — клиенттің шотынан қаражатты шегеру, дебеттік қалды бойынша берілетін қысқа мерзімді несиенің формасы.

4. Овернайт несиесі — өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге берілетін банкаралық несиенің түрі.

5. Онкондық несие — кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін қысқа мерзімді несие.

6. Банкаралық несие — банктердің бір-біріне берілетін несие.

7. Ломбардтық несие — тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы қағаздарды кепілге алып, берілетін несие.

8. Лизингтік несие — құрал-жабдықтарды жалға алумен байланысты берілетін несие.

9. Рамбурстық несие — шикі заттарды ішке алып кіру және жартылай фабрикат пен дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде пайдаланылатын несие.

10. Сенім несиесі — банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары клиенттерге берілетін несие.

11. Маусымдық несие — жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді алу мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жауға арналған несие.

12. Консорциялдық несие — ірі жобаларды несиелеу мақсатында банктердің өзара қосылып беретін несиелері.

Қазақстанның банктік жүйесінде әр түрлі несие түрлері кездеседі. Олар келесі нысандарға бөлінеді:

1. Жұмыс істеу саласына байланысты:

   • негізгі қорлардың кеңейтілген ұдайы өндіріске қатысатын несиелер;

   • өндіріс саласына бағытталатын және қызмет қөрсету саласына бөлінген несиелер айналыс қор ұйымына қатысатын несиелер;

2. Қолдану мерзіміне байланысты:

   • талап етуге дейін;

   • мерзімді, оның өзі 3-ке бөлінеді:

1) қысқа мерзімді (бір жылға дейін);

2) орта мерзімді (бір жылдан үш жылға дейін);

3) ұзақ мерзімді (үш жылдан жоғары);

3) Мөлшеріне байланысты: ірі — орта — кіші;

4) Қамтамасыз етуі бойынша: қамтамасыз етілмеген және қамтамасыз етілген болып бөлінеді. Сипаты бойынша кепілдікті қамтамасыз ету: кепілдеме беру және сақтандырылған болып бөлінеді;

5) Несиені беру тәсілі бойынша:

— компенсациялы;

• төлемді;

6) Төлем әдістері бойынша:

• бөліктеп төлеу төлемі;

• бір жылғы төлем;

Бұл жіктелім толық емес, себебі осының негізінде жеткілікті мақсатты нысанда жатыр. [7, 98 б ]

Несие жалпы мағынасында банктің делдалдық қызметін білдіреді. Қаржылық нарықта олар салымшылардың еркін ақша қаражаттарын анықтауға баңытталған. Осы мүліктердің тартылуы банкте несие түрінде тұлғаларға жеткізу мақсатымен сипатталады. Сондай банктердің қызметі қоғамдық қажеттілігі болып табылады. Сондай-ақ салымшылар белгілі бір пайыз арқылы алады, ал қарыз алушылар керекті мерзімге дейін несие алуына болады. Коммерциялық банктер мақсаты — белгілі бір бағытта берілген несие бойынша максималды көлемді пайыздың қойылымдарын төлеу қабілеті бар қарыз алушыларды іздейді. Алынған ақша қаражаттары ағымының нәтижесінде жоғарғы пайызда кепілдеме беретін русло перспективалық инвестицияларға бағытталады.

Қазіргі кезеңде төлеу және жеке түрде несиелерді төлеуде мынандай механизмдер қолданылады:

1) Контокоррент (ағымдағы шот) бойынша несиелеу. Осы несие бойынша жалға алынған мүліктердің қамтамасыз ету ағымын қамтамасыз етеді. Айналым активтерін қалыптастыру үшін қарыз алушыларға қолданылады. Бұл қысқа мерзімді несие сияқты сипатталады. Несиелеу объектісі қаражатты ірілендіруге қол жеткізуге мүмкіндік береді. Ол төлемдер мен түскен түсімдердің арасындағы кезеңдік алшақтықтың пайда болуымен тығыз байланысты. Тәжірбие жүзінде акивті – пассивті болатын контокорренттік шоттың ашылуы мен есеп айырысудың жабылуын көздейді.

Дебеттік сальдо осы шот бойынша тұлғаға несие беруді білдіреді, нестелік сальдо — оның шотында бос қаражаттың барын білдіреді. Контрокоррентті шотты әр түрлі төлем түрлері бойынша алып, белгіленген мақсаттағы бағытты иемдене алмайды. Ол өзінің сипаты бойынша тұлға қажеттілігінің ағымдағы төлемдері үшін осы кезде оның жалпы жетіспеушілігін абстрактылы қамтамасыз етеді. [8, 212 б ]

Қатыстық келісім бар кезде мұндай несиені беру автоматты түрде іске асады, тұтынушылық себебінің шығуы талдауынсыз, оралымдықты қамтамасыз етуге болады. Сонымен бірге автоматизмнің сыртқы көрінісі алдын-ала және келесі талдау қарыз алушының қаржылық жағдайымен байланысты болады. Барлық жағынан оның өндірістік немесе сауда қызметін есептің қойылуы және есеп берумен сипатталады.

Несие обьектісінің топтастырылуы және анықталғын автоматизм қарыздық несиелердің жасалуын несиелік шарттың жеткілікті тәуекелді түрі сияқты контокоррент шотын сипаттайды. Сондықтан оның қолдану аясы банк сеніміне кірген бірінші қатарлы қарыз алушылармен ғана шектеледі.

Контокоррент шоты бойынша несиелеу жағдайы тұтынушының қаржылық пайдалылық деңгейіне байланысты саралануы мүмкін. Банктің жоғарғы сенімді түрі тұтынушыда мынадай көріністер табады: несиелеудің сапасында құралған тұтынушыға беру несие көлемін белгілі бір мөлшерде жоғарлату құқы бар; несиенің төменгі төлемі құралған; несиені беру;

Симптомның пайда болған кезінде қарыз алушының қаржылық жағдайның нашарлауы контокоррент бойынша сатып алады: банк несиені үлкен көлемді несие желісін берумен шектейді; тұтынушының кепіл мүлкін қолданады. [10, 32 б ]

2) Овердрафт контокорент несиесі сияқты көп түрлі. Ағымдағы есеп айырысулардың аяқталуы үшін қаржының жетіспеуі кезінде мүлікке тұтынушының қысқа мерзімді несиеге үлкен қажеттілікпен сипатталады. Есеп айырысу шоты бойынша дебетік сальдо түрінде пайда болды. Банк жағынан жоғарғы деңгейдегі сенімділік бірінші қатардағы қарыз алушылар жағынан қабылданады.

Овердрафт мүмкіндігінің шығуы есепті –кассалық қызмет көрсету шартында қаралуы, сонымен қатар несие мерзімі 10-15 күннен аспауы керек.

Шекті сома жай кезде белгіленбейді. Біраз ұзартылған несиелеудің қажеттілік кезінде несиеге рұқсат берудің жай тәртібі мен несиелік шарт жасасу негізінде мақсатты несиеге овердрафт қайта рәсімделеді. Овердрафт түрінде несиені қолдану кезінде тұтынушы комиссиондық сый ақыны төлейді. Оның мөлшері овердрафтты қолдану күндері абсолютті түрде есептеледі. [9, 35 б ]

3) Маусымдық емес кәсіпорындарда несиелеу кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржыларының жиынтық қажеттілігін несиелеу маусымға байланысты емес, жиынтықты желі қатарына ие. Осы несиелеу түрі банктің тұтынушымен ұзақ мерзімді несиенің белгілеу қатынасына болжамдайды. Тұтынушы оның несиелейтін банкінде есеп айырысу шоты болады. Өндіруші өндірістік материалдарды және тауарларды төлеу үшін қарызға алынған қаржыларға жүйелілік қажеттілік бар кезде несие қолданылады. Тауарлы материалдар құндылығын өндіру үшін және оның қайта жасау мен сатуға кеткен шығыстарын қаржыландыру үшін несиелеу объектісі мүлікке қажеттілік тудырады.

Несиені беру есеп айыру құжатты төлеу жолымен өрнектеледі. Бұл төлеу жолы анықталған құндылықтар және несиелік немесе арнайы несиелік шотымен тікелей чек бойынша жалақыға қаражаттауға берумен сипатталады.

Несиені өтеу өнімді сатудан түскен түсімін алу және үлестіру жобаларының несиелік шартпен белгіленген мерзім квартал сайын іске асады.

Кәсіпорын жүйелі түрде ертеректе алынған несиелерді өтейді және жаңасын алады, оның жалпы берешегі өсуі немесе кемуі мүмкін. Бірақ олар да кварталдан кварталға ауысқанда берешектің ыңғайлы орны болады. Сондай берешек өндіріс пен сату үздіксіз процесс кезінде жақсы болады. Берілетін несиенің көлемін реттеуде қаражаттарда несие желісінің көлемінің белгіленуі, квартал ұзақтығында тұтынушы несиенің белгіленуі, квартал ұзақтығында тұтынушының несие берешегінің шегі жүзеге асырылады. Сондай берешек банкке ереже бойынша жаңғыртылмалы болып табылады. Бұл берешек бөлігін өтеу кезінде тұтышушы несие желісінің еркін қалдығының шегінде қайтадан несие алатынын білдіреді.

Несие желісін қолдану тиісті сомада банк үшін әр кезде несиелік ресурстарды иелену мүмкіндігін білдіреді. Егер тұтынушы толық сомада несие желісі бойынша белгіленген лимитті қолданбаса, онда несие шартының тиістілігінде тартылған ресурс бойынша пайыздық қойылымның адекватты деңгейінің мөлшерінде ол комиссиондық сыйақыны төлеуге міндетті. Несие қайтарылымы кепілдеме туралы келісім шартында қамтамасыз етіледі.

4) Маусымдық кәсіпорындарды несиелеу қаражатқа өсу қажеттілігінің кезеңі несиенің жөнелтілген қарқынды алуы және дайын шикізатты қайта өңдеу мен өнім сатылуының өсу кезеңі жәненесиені өтеумен ерекшелінеді. Олардың негізгісін қосқанда банкке несиелерді қамтамассыз етудің мақсатты шоты және оның өтеу мерзімі әр кварталда өсім қортындысымен жүзеге асырылады. Маусымдық қордың өсу берілген несиелер шығын кезеңінде нақты мерзімге тез арада керекті міндеттемелермен жасалу керек.

Несиені өтеудің нақты мерзімі тұтынушының міндеті өндірілген өнімді сатудан түскен түсім щотынан ағымдық кезеңде несиені қайтаруы көрініс табады. Шартты мерзім өнімді қайта өңдеу және сату суретінің белгіленуімен нақты мерзімде қайта жасау кезінде болатын маусымдық қажеттіліктің өсуінің тоқтатылған уақытын білдіреді.

5) Мақсатты несиелер, банкпен берілетін жай несиелік шоттар әр түрлі сипатта болады және нақты шаруашылық мәмілені қамтамассыз етеді. Осыдан несиені мақсатты тағайындау мына түрде жүргізіледі: нақты шаруашылық мәміле өндірістік тағайындауда іске асады; тауар сауда айналым операциясы нақты құнды қағаздарды қолдану немесе тауар биржасындағы келісім шарт. Қарыз алушыларда мавқсатты несие банкте есеп айырысу шотын иеленбейтін ұйымдар болуы мүмкін. Сағат сайын алатындар осы несие түрінде жаңа коммерциялық ұйымдар болады: АҚ, МП, ААҚ және тағы басқалары. Несиені алу үшін тұтынушы теника-экономикалық дәйектемелерді көрсетеді. Бұл дәйектеме жоспарланған шаруашылық шартты тиімділігін растайды, ал қажетті кезде жеткізушілермен сатып алушылармен шарт жасасуды растайды. Дәлелдеу кезінде несиеде және несиені өтеу кезінде тұтынушының есеп айырысуы ұсталып тұруы міндетті. Несие керекті міндеттермен құралады, ал оны өтеу несие шартында белгіленген мерзімде жүзеге асады. Керекті міндеттемелер бухгалтерияда сақталады және тұтынушының есеп айырысу шотынан алынған мүлік түзімі үшін негіз болып қызмет етеді. Мерзімді ұзарту немесе несиені шығару кезінде мерзімі өткен несие шотынан мерзімді міндеттемелер белгіленеді. Несие қайтарылымын қамтамасыз ету үшін несиелік шарттың жеңілдіктерін кепіл құқығын, несиелік тәуекелділіктің кепілдемесімен сақтандыруын қолдауы керек. Осы жағдайда несие шарты қосымша құжаттамамен жөнелтіледі: кепіл туралы шарт, кепілдеме қағазы, сақтандыру полисі.

6) Жеке тұлғаларға арналған ұзақ мерзімді несиелер төмендегі түрлерге бөлінеді: бау-бақшалы үйлер құрылысының және бау-бақша учаскесінің орналасуына; пәтерді сатып алу ауланы жөндеу құрылысына бөлінеді.

Несиені бау-бақшалы үйлер құрылысына және бау-бақша учаскесінің орналасуы жайлы, бау-бақшалық одақтастыққа бес жылға дейінгі мерзімге алуға болады және жер учаскесін иемдену мерзімнің ағымында қарыз алушыға қолданған болуы керек. Сонмен қатар осы мерзімдерде несиені банктен алған кезден бастап екі жыл ішінде көтерлмеуі керек. Белгіленген мерзім ағымы бойынша несиені қолдануда қарыз алушы банкке қаржылы түрде қандай мақсатқа қолданып жатқаны туралы есеп беруін жеткізу міндетті.Бұндай жағдайда, егер несие қарыз алушының қолында толықтай шығынданбаған болса, осы кезде қарыз алушы өзінің өтініші негізінде оған несиені қолдануға тағы бір жылға дейін қосуға банк міндетті. Есеп берілмеген жағдайда белгіленген мерзімде берілген несиенің қайда жұмсалғанын және жоғарғы пайызбен беруіне құқығы бар.

Қазіргі уақытта бау-бақшалы үйлерге арналған несиелер басқа тұлғаларға шаруашылық ұйымдар мен өнеркәсіптерді заңды тұлға атынан жалпы соманы несиені банктен жасатып алуға құқы бар. Кепілдеме және тағы басқа құжаттар осы уақытта жасау міндетті емес,яғни кәсіпорынның өзінің қарыз алушылар несиесіне жауап береді,бұның өзі несиені өтеу кепілі және осы бойынша пайыздарды төлеу болып табылады. Осыдан әр қарыз алушы кәсіпорын атынан өзінің жеке міндеттемелерін жасауға болады, ал соңғы мерзімді міндеттеме алынған несиенің жалпы сомасына өрнектеледі. Қорытындысында банк үшін қарыз алушы заңды тұлға болып табылады. Сонымен қатар қарыз алушының жеке есебі талап етілмейді, сонда да заңды тұлға қарыз алынған қаражаттар туралы банкке жиынтық есебін көрсету керек.

Үйді капиталды жөндеуге арналған несие ауылдық жерлерде несие алушының орта айлық жалақысын есептей отырып, үйді жөндеу бойынша жұмыстың бағасынан 75%-ға дйінгі мөлшерде беріледі. Несиені өтеу және пайызды төлеу шарты алдыңғы жағдай тәріздес.

Үйді сатып алуға арналған несие ауылдық жерлерде маусымдық жандануға құрылыстың баға балансының мөлшерінде бес жылға бейінгі мерзімге дейін беріледі.

Құрылысқа арналған несие және жеке тұрғын үйлердің капиталды жөндеуі ылғи тұратындар үшін жұмыстың баға сметасынан 75%-ға дейінгі мөлшерде беріледі. Құрылысқа арналған несие оның жалпы сомасына 30% мөлшерінде бірінші кезде беріледі, ал жөндеу мен көріктендіруге 50% мөлшерінде беріледі.

Тұрғын-үй құрылыс кооперативтеріне арналған несиебес жылға дейін беріледі және алғаш кезде түскен түсімнің 75% мөлшерінде беріледі. Сондай несиені қаражат кварталын алғаннан кейігі кварталдан бастап өтейді.

Іріқара малын сатып алуға арналған несиенемесе оның сүт өнімдеріне үш жыл мерзімге дейін беріледі.

Аула құрылысына арналған несиені үш жылға дейінгі мерзімге алуға болады.

7) Ипотекалық несие — бұл тұтынушыларды несиелеу қозғалмайтын мүлікті — пәтерлер, үйлер, саяжай, жер учаскелерін, гараждарды және тағы басқаларды кепілге алумен өрнектеледі. Сонымен тұрғын үйді кепіге алу құрылысқа, қайта құруға немесе тұрғын үйді капиталды жөндеуге ұсынылған несиені өтеуді қамтамасыз ету бойынша рұқсат етіледі, егер азамат оның иелігі және оның жанұясының мүшелері басқа тұрғын үйде өмірсүре тұрады, және ол жерде тұрғын алаңдары, тұрғын орындар нормасы белгіленген жеткілікті орындарға ие бола алады. Саяжай, бау-бақшалы үй және басқа құрылыстар ылғи өмірсүруге арналмаған, жалпы негізде кепіл заты болуы мүмкін. Ерекше жағдайларда несиелік шарт кепілдеме шартымен толықтырылады.

Үйдің бөлігін құрайтын тұрғын үй бөлмелер кепілдеме заты болып табылмайды. Құрылыстың несиені беру несиесі желісінің ашылуы жолымен жүзеге асады, ол үшін несиелер құрылыс монтажды жұмыстарының қезеңдерінің аяқталу бағасымен бірге бөлік бойынша қарыз алушыға беріледі.

Бір жағынан банк құрылыс желісінің қатысуымен ақша қаражаттарын аванстау жұмыс істеу жолымен қаржыландыруды іске асырады.

Құрылысты қаржыландыру процесінде банк жұмыс істеу кезеңінің инспекциясын, ақша қаражаттарының мақсатты түрде жұмсалуын, құрылыс желісінің бағасын жүзеге асырады.

8) Қысқа мерзімді несиелер. Талдау кезінде қазіргі жағдайда ауқымды таралған бағалы қағаздарды және жинақталмаған керекті заттарды кепілге ала отырып берілетін несие облигация, акция және банк мекемесі мен таңбаланған биржа қоры арқылы сатылған басқа бағалы қағаздарды кепіге ала отырып беріледі. Несие алты айға дейін 50%-дан жоғары бағалы қағаздар бағасынан беріледі.

Қарыз алушы банкке несие сомасынан белгілі бір пайызбен бір уақытта төлейді. Қаржылық қиындықтардың пайда болу кезінде қарыз алушыда банк оның өтініш барысында алты айға дейін ұсынады.

Жинақталған бағалы қағаздар банкте сақтаулы күйде болады. Оны қарыз алушыларға беру несие бойынша барлық төлем қарыздарын толықтай өтегеннен кейін барып алуына болады. Егер қарыз алушы белгіленген мерзімде несиені өтемесе, онда банк кепілдемеге алынған бағалы қағаздарды сатуға құқылы. [15, 50-53 б ]