29. Рим Республикасы және оның негізгі сипаттамалары.

Қоғамдық құрылым. Өзінің таптық табиғаты бойынша римдік қоғам мен мемлекет құлиеленушілік болған, алайда құлдарды қанау монархия кезеңіндегі сияқты дəрежеге жеткен жоқ, сол себепті құлдық патриархалдық сипатта болған. Еркін халықтың негізгі бөлігі болып патрицийлер мен плейбейлер қала берген, олардың арасында өзара күрес өрши түскен. Плейбейлер патрицийлер мен саяси жəне азаматтық құқықтары бойынша тең болуға ұмтылған, осы жағдай Рим республикасының құлауының негізгі себебі болған.

Мемлекеттік құрылым. Рим республикасында орталық органдар — халық жиналыстары болған, олар центуриаттық, трибуттық жəне куриаттық комициялар түрінде ұйымдастырылған. Центуриаттық комициялар халық жиналыстарының негізгі түрі болып табылады, олар заң жобаларын қабылдап, жоғарғы магистрат сайлауын жүзеге асырды, сот билігіне ие болды. Куриаттық комициялар тек рулық құрылымының қолдағы ретінде ғана сақталады жəне уақыт өте келе бұрынғы 30 курияның өкілдері болып табылған 30 ликторлың жиналысымен ауыстырылды. Сенат халық жиналысы қабылданған заңдары бекітетін жəне қаржыларды басқарған. Магистратуралардың жүйесіне Рим мемлекетінің лауазымды тұлғалар кіретін. Магистратуралардың қызметі мен оны ұйымдастырудың келесі қағидалары болған:

— сайланбалылық (магистраттарды сайлау халық жиналыстарында жүзеге асатын);

—алқалық (бір лауазымға бірнеше магистрат сайланатын, олардың əрқайсысы толық билікті иелене отырып, өздеріне қарасты мəселелерді шешкен);

—жауаптылық (диктатор, цензор мен плебейлік трибундардан басқа магистраттар өз лауазымының мерзімі біткенде халық жиналысының сатына тартыла алатын);

—мерзімділік (барлық магистрлер 1 жыл мерзімге, ал цензорлық 5 жылға сайланатын);

—ақысыздық (магистраттар өз жұмысы үшін жалақы алмайтын).

Рим əскері. Əскери қызметті бес разрядқа енген барлық азаматтар өтейтін. Оған тек толыққұқылы, кем дегенде 11000асс мүліктік цензге ие азаматтар жіберілетін, əскерлер өздерінің мүліктік цензіне сəйкес əскердің əртүрлі түрлеріне бөлінетін. Соғыс əрекеттері аяқталған соң əскер таратылатын.

Жергілікті басқару. Римнің жауап алған Италиядан тыс жерлері, провинциялардың барлығын Римнен тағайындалатын, бұрын консул мен претор болып табылған магистраттар басқаратын. Олардың жергілікті жерлердегі билігі шексіз болатын.

30. 31. Рим империясының құрылу тарихы және мемлекеттік құрылысы. Принципат Доминант

Римдегі құлиеленушілік монархияның тарихын екі кезеңге бөлуге болады: принципат жəне доминат.

Принципат кезеңінде əлі де республикалық мекемелер қызмет етеді, алайда олар өздерінің бұрынғы мəнін жоғалтады. Барлық магистратуралардың басына жаңа лауазымды тұлға принцепс келеді. Бұл шексіз мерзімге (өмір бойына) сайланатын жоғарғы республикалық магистрат төтенше билікке ие болатын. 284 жылдан бастап Римде шексіз монархия — доминат орнығады. Ескі республикалық органдар толығымен таратылады, император заңнан да жоғары тұратын шексіз монарх деп танылады, барлығы оның билігіне бағынушыларға айналады, императордың билігі құдайдың билігіне теңестіріледі. Империяны басқару негізгі екі ведомствоға негізделеді:

1) императордың жанындағы мемлекеттік кеңеске;

2) император тағайындайтын шенеуніктер басқаратын қаржылық ведомствоға.

Доминатты орнықтыру Диоклетиянның реформаларымен тығыз байланысты. Ол мынадай реформаларды жүзеге асырады:

1) əкімшілік реформа — империя екі провинцияға бөлінген 12 диоцезге жаңа əкімшілік бөлуді көздеген. 2) əскери реформа — əскер үш сенатқа бөлінетін: шекаралық əскер, кешенді əскер жəне преторлық гвардия,

3) салықтық жəне қаржылық реформалар —тиын енгізілген.

Жергілікті басқару. Империяның əрбір бөлігі — диоцездер екі префектураларға бөлінген, олардың басында приторийдің префекті тұрған. Əрбір префектура екі диоцезден тұрған, олардың басында викарийлер тұрған, əрбір дионез провинцияларға бөлінген, провинцияларды ректорлар басқарған. Провинциялар ұсақ бірліктерден — қауымдардан тұрған. Қауымдарда жергілікті өзін-өзі басқару органдар — сенаттар болады.

Сот. Қылмыстық істерді қарау тұрақты комиссиялардан император мен оның шенеуліктеріне ауысады. Римнің шет аймақтарында қылмыстық юрисдикция қаланың префектісінің қолында болған, Италияда — преторий префектісінің қолында, провинцияларда — провинция басшыларының қолында болған.