69.Хуііі-хіх ғғ. Ағылшын парламентаризмі даму және екі партиялы жүйенің қалыптасуы, хіХғ. Сайлау реформалары жайлы не білесіз?

ХІХ ғасырдың басында екі саяси партия үстемдік құрды: тори — консервативтік тарихи əдет-ғұрыптардың көрінісі ретіндегі помещиктер мен қаржылық буржуазия, виги — өнер-кəсіптік буржуазия. ХVІІІ ғасырдың ауқымында аталған екіпартия билік басында кезектесіп отырды. “Ұлы революциядан”106бастап ХVІІІ ғасырдың ортасына дейін парламаентте вигиерекше орынды иеленді. 1783 жылы тори қауымдар палата-сының көп бөлігін құрады жəне 1830 жылға дейін билік құрды.Саяси жүйенің ең маңызды элементі болып парламенттабылды, феодалдық өкілдік — қауымдар палатасы ерекшерөлді иеленді. Сайлаудың ескі жүйесі аристократия менбуржуазияны орнықтырды, алайда қоғамның жаңа күштерініңталаптарын қанағаттандыра алмады. Бұл сайлау реформасыүшін күреске алып келді. Ұсақ буржуазия мен жұмысшыларсаяси құрлымды демократияландыруды жəне жалпы сайлауқұқығын енгізуді талап етті. Саяси күрес 1830 жылы өршитүсті, оған белгілі бір дəрежеде Франциядағы Шілде рево-люциясы əсер етті.1830 жылғы парламенттік сайлаулар реформаны жақтау-шылардың жеңісін алып келді.1831 жылы қауымдар палатасы Грейдің виг үкіметі енгізген“Реформа туралы билльді” қабылдады. 1832 жылы лордтарпалатасы жеңілуге жəне “Реформа туралы билльді” бекітугемəжбүр болды.1832 жылғы сайлау реформасы 21 жасқа толған, салықтөлеуші жəне жылына 10 фунт стерлингтен кем емес табысберетін жылжымайтын мүлкі бар барлық ер адамдарға сайлауқұқығын берді. Реформаның нəтижесінде сайлаушылардың са-ны 652 мыңға өсті. Алайда, жұмысшылыр мен ұсақ буржу-азияда сайлау құқығы болмады. 1832 жылғы сайлау реформа-сының маңызды саласы болып саяси партиялардың өзгеруі та-былды. Тори консерваторлар партиясына, виги либералдарпартиясына айналды.Мемлекеттік бақарудың жүйесі толығымен өзгерді. Мыса-лы, қаржы минстрлігінде бірқатар лауазымдар жойылды.

Чартистік қозғалыс. 1832 жылғы реформа Ұлыбритания-ның жұмысшыларын қанағаттандырмады, ал 1836-1838 жыл-дардағы экономикадағы қиындықтар жұмысшы саяси қозға-лысы — чартизмнің пайда болуына себепкер болды.1836 жылы Лондонда жұмысшылар асссоциациясы құрыл-ды, ол келесі талаптарды қойды:

1) 21 жасқа толған жəне өз приходында 6 айдан кем емес

уақыт тұрған ер адамдарға жалпы сайлау құқығын;

1072) Парламентке депутаттыққа үміткерлер үшін мүліктік

цензді алып тастау;

3) сайлау округтерін теңестіру;

4) парламентте жыл сайын сайлаулар өткізу;

5) депутаттардың еңбегіне ақы төлеу;

6) құпия дауыс беру.

Чартистер бұл талаптарды халық хартиясы туралы петиция (чартер) түрінде 1838 жылы парламентке ұсынды. Қауымдарпалатасы петициядан бас тартып, қозғалыстың қатысушы-ларына қатысты қуғын-сүргінді ұйымдастырды. 1842 жылычартистер парламентке екінші петицияны ұсынды, бұл пети-цияға жоғарыда аталған алты талаптың негізінде 3 млн. 300мың адам қол қойды. 1848 жылғы 10 сəуірде жəне сол жылдыңшілдесінде чартистер парламентке халық партиясы туралыпетицияны ұсынудың тағы да екі талпынысын жасады, алайда,парламент олардан бас тартып, чартистерге қарсы қуғын-сүргінді бастады.Чартизмнің жеңілуімен Англиядағы жұмысшы қозғалысытаза экономикалық бағытты иеленді. Білікті жұмысшылардыңкəсіптік одақтары — тред-юнион құрылды, олар жұмысшы-сайлаушылардың санының өсуі өздерінің қауамдар палатасынаəсерін күшейтеді деп үміттенді. Екі партия да, жұмысшықозғалысының кең таралуын негізге ала отырып, реформаларжасауға көшті. Б.Дизраэлидің консервативтік кабинеті 1867жылы келесі реформаларды жүзеге асырды: депутаттық орын-дар “шіріген жерлерге” (парламентте көп орынды иеленген,халык саны аз, алайда аумағы үлкен графтықтар) емес, өнер-кəсіптік қалалар мен графтықтарға қатысты бөлінетін болды.Салық төлеушілер үшін мүліктік ценз қала тұрғындары үшін10 фунт стерлингке, графтықтарда: жер иеленушілер үшін 5фунт стерлингке, жалға алушылар үшін 12 фунт стерлингкеазайды. Осылай сайлау тізімдері ұсақ буржуазияның, жұмыс-шылардың жəне қолөнершілердің есебінен өсті. Сайлаушы-лардың саны миллионнан асып кетті. Алайда, ер адамдардың2\3-і жəне əйелдер бұрынғыша сайлау құқығын иеленбеді.

70. Америка Құрама Штаттарының қалыптасу тарихы және мемлекеттік құрылысы туралы әңгімелеп беріңіз.

Солтүстік Американың Атлант жағалауындағы біріншіағылшын колониясы ХVІІ ғасырдың басында құрылды. ХVІІ-ХVІІІ ғ.ғ. аралығында Солтүстік Америка жағалауының ортаңбелінде тағы да 12 калония орналасты. Ағылшындар жергіліктітұрғын халықты жойып олардың орнына Африкадан құлдаралып келді. Оңтүстік жəне солтүстік калониялардың эконо-микалық ахуалы əртүрлі болды, оңтүстік колониялар ауылшаруашылық плантаторлық қызметпен айналысты жəне олардақұл жұмсау кең орын алды. Солтүстік колониялар негізіненмануфактуралық-өнеркəсіптік капиталистік қатынастары да-мыған сипатта болды. ХVІІІ ғасырдың 70-жылдары колония-лардың тұрғылықты халқы 3,5 млн. адамға жетті, соныменқатар 500 мыңға жуық құлдар болды.Колонияларды басқару түрлі нысанда жүзеге асырылды:жеке меншіктегі (Мэриленд, Пенсильвания), “халық басқа-ратын” (Коннектикут, Род-Айленд) жəне орталықтан тағайын-далатын (Англиядан) губернаторлар басқаратын “патша коло-ниялары”. Колониялық тұрғындар өздерін англия патшалы-ғының еркін азаматтары ретінде таныды жəне оларға метро-полии құқығы: Ұлы еркіндік хартиясы, Құқық туралы билль,“жалпы құқық”, “əділдік құқығы” таралды.

Алайда, колонияларды метрополиидің шикізатпен қамта-масыз етуші базасы ретінде ұстау жəне оларды тонау саясатыхалықтың ашуын тудырып, ашық түрде үкіметке қарсы көтеріліс жасауға əкеп соқты.