Тотығу-тотықсыздану қызметі

Тірі азғалар топырақ арасында және гидросферада бұл қызметін үнемі атқарып отырады. Тірі азғалар заттарды тотықтыру арқылы оксидтер түзеді, ал кейбір заттарды (көмірсутек, күкіртті темір, т.б.) қалпына келтіреді. Кейбір ұсақ азғалар пайдалы қазбалар (әктәс, боксит, т.б.) түзуге де қатысады.

Биохимиялық қызметі

Тірі ағзалардың биохимиялық қызметі қоректенуі, тыныс алуы, көбеюі және (өлген ағзалардың) ыдырауы мен шіруі кезінде байқалады. Бұл кезде элементтер атомдартүрінде бір орыннан екінші орынға ауысады. Кейде адамның іс-әрекетінің нәтижесінде, биосфераға тән емес әрі биосфераға зиянды әсер ететін зат айналымы байкалады. Мысалы, өнеркәсіп орындарынан, көліктерден улы қоспалар бөлініп ауаны ластайды. Ал қышқыл жаңбырдың да табиғатка зияны мол. Сондықтан да табиғатты мұндай ластанудан корғау шараларына ерекше мән беру кажет.

3. Антропогендік фактор

Антропогендік факторлар – адамның қоршаған табиғи ортаға тура немесе жанама түрде іс-әрекеттік әсері

Билет №12

1. Атмосфераға анықтама бер

Атмосфера жер шарын түгелдей орап тұрады. Ол гректің «atmos» - бу, «sphairi» (сфера) сөзінен шыққан. Оның қалыңдығы 100 км-ге дейін жетеді. Атмосфераның негізгі құрамында оттегі (20,95%), аргон (28%), азот (75,50%Ё) және басқадай газдар кездеседі. Атмосфера негізінен тропосфера, стротосфера және ионосфера қабаттары болып үшке бөлінеді. Тропосфера – өзгермелі қабат, жер бетіне тікелей жайласқан төменгі тығыз қабаты. Орташа биіктігі 10-12 км-ге жетеді. Стротосфера – төсем, тағы да сондай сияқты теңіз деңгейінен 9-11 км жоғары жататын атмосфера қабаты. Ионосфера – қозғалғыш қабат. Қалыңдығы 800 км-ге жетеді.

Гаузенің бәсекелестік негізінде жою заңы: экологиялық талаптары бірдей түрлер ұзақ уақыт қатар өмір сүре алмайды. Бәсекелестік түр ішінде және түр аралық болып бөлінеді. Табиғатта экологиялық шарттары бойынша алшақтап кеткен түрлер ғана бірге тіршілік ете алады. Мысалы, жер құртымен қоректенетін құсты алатын болсақ, бірі ағаш басынан, ал бірі топырақтан қорегін тауыпжейтін болғандықтан бірге тіршілік ете алады. Адам қоғамында бұл заң цивилизациялардың бір бірінен кете алмайтындығында, себебі Жер планетасы біреу ғана, басқа бос орын да, қоныстанбаған территория да қалмады. Осының арқасында бәсекелестік күрес қалыптасуда.

Популяция ішіндегі түрлердің бірге тіршілік ету шарттары әр алуан:

Жалғыз тіршілік ету көптеген ағзаларға тән. Мысалы, көбею кезеңінен басқа уақытта кірпілер, шортандар,жайындар жалғыз және жеке тіршілік жасайды.

Топтанып тіршілік ету ағзаларға көптеген шартты белгілер қалыптастырады. Мысалы, қасқырларға топтанып қорек табу жеңіл, сондықтан олар өз тобының басшысын қабылдайды, соның әрекетіне бағынады. Жылқылар да үйірімен бақпай ақ тіршілік ете алады, жыртқыштардан қорғанады және үйір бастауышы жылқыға бағынады. Яғни, топтылық эффектісі қалыптасады. Тағы да бір мысал, егер де қой өз отарынан бөлініп қалса, оның жүрек қағысы мен тыныс алуы жиілеп, оны үрей билейді. Тіпті кейбір жануарларды тобынан бөліп алса, көбею қабілетінен айырылады. Осы мысалдардан топтық эффектіні анық байқауға болады.

Жанұялық тіршілікті қарастырсақ, бұл жағдайда ұрпақтар мен ата ана арасындағы байланыс күшейеді. Мұнын айғағы ұрғашы немесе еркектің жұмыртқа басуы не күшіктерін сыртқы жағымсыз әсерлерден қорғап, бағуы. Мысалы, құстар балапандарының қанаттары қатайып ұшып кеткенше бағып қорғайтыны. Жанұялық тіршілік ету кезінде жұптар өз территориясын белгілейді және оны қореғайды. Биологиялық көрсеткіштердің уақыт бойынша өзгерту процесі популяция динамикасын көрсетеді. Негізінде популяцияның санының көбеюі шексіз бола алады. Бірақ сыртқы қоршаған ортамен абиотикалық және биотикалық әсерлесудің салдарынан популяция көбеюі шектеліп отырады.

Популяцияның көбеюіне қоршаған орта әсерінен басқа, өзара бәсекелестік пен тіршілік ортасы үшін күрес әсер етеді. Сонымен қатар популяция саны табиғи да ретпен реттеліп отырады, яғни аурулар, жұт, азық тапшылығы, құрғақшылық және т.б. Осының бәрі популяция санының өздігінен ретелуі деп аталады.