31.Азаматтық істердің соттылығын анықтау принциптерін қолдану, түсінігін және түрлерін анықтау мәселелерін саралаңыз.

Соттылық-Соттар арасында белгілі азаматтық істер қарастыру өкілеттіктерін бөлу, яғни істің қай соттың қарастыруына жататындығын анықтау болып табылады.Соттылықтың түрлері ортақ және аумақтық болып бөлінеді. Ортақ соттылық даудың мәні бойынша қай деңгейдегі ( Аудандық, облысытқ, Жоғары) сот қарайтынын белгілейді. Яғни, әртүрлі деңгейдегі соттардың бірінші сатыдағы сот ретінде істерді қарастыруы. Аумақтық соттылық ол сот жүйесінің бір қатардағы көптеген ( аудандық және оған теңестірілген немес облысытық және оған теңестірілген )соттардың қайсысы нақты азаматтық істі мәні бойынша қарайтындығы. Яғни, мемлекеттің әкімшілік аумақтарға бөлінуіне байланысты бір деңгейдегі соттардың арасында өкілеттіктерді бөлу. Оның түрлері мынадай: Жалпы-талап жауапкердің мекен-жайы бойынша, заңды тұлға болса- органы орналасқан жердегі сотқа қойылады. Баламалы- іс заңда бекітілген бірнеше соттардың бірінде талапкердің таңдауы бойынша қойылады. Айрықша- азаматтық істердің белгілі бір санаттары заңда көрсетілген соттарда ғана жүзеге асырылады. Шартты- тараптар өзара келісімі бойынша соттылықты өзгерте алады. Істердің байланыстылығы бойынша соттылық- бір өндіріске біріктірілген бірнеше талап бойынша істі қарайтын сотты анықтау. Соттылықтың ережелерін сақтамаудың салдары. Егер:,

1) тұрғылықты жері бұрын белгісіз болған жауапкер істі өзінің тұрғылықты жері бойынша сотқа беру туралы өтініш жасаса;

2) бір немесе бірнеше судьяға қарсылық білдірілгеннен кейін, сондай-ақ назар аударуға тұратын басқа мән-жайлар бойынша судьяларды ауыстыру немесе аталған сотта істі қарау мүмкін болмаса;

3) істі аталған сотта қарау кезінде оның істің соттылық ережелерін бұза отырып қабылданғаны анықталса;

4) сотқа талап қойылса, сот істі басқа соттың қарауына береді. Істің сол соттың соттауына жатпайтыны туралы тараптардың арыздарын сол сот шешеді. Істі басқа сотқа беру туралы мәселе бойынша ұйғарым шығарылады. Істі беру жоғары тұрған сот судьясының ұйғарымымен жүзеге асырылады. Тараптың іс сол соттың соттауына жатпайтыны туралы арызын қанағаттандырмай қалдыру туралы сот ұйғарымына жоғары тұрған сотқа шағымдануға болады, оның шешімі түпкілікті б.т. және шағымдануға, наразылық келтіруге жатпайды. Істі бір соттан басқасына беру - бұл ұйғарымға шағымдану мерзімі өткеннен кейін, ал шағым берген жағдайда шағымды қанағаттандырмай қалдыру туралы ұйғарым шығарылғаннан кейін жүргізіледі. Істің соттылығы туралы соттардың арасындағы дауларды жоғары тұрған сот шешеді, оның шешімі түпкілікті болып табылады және шағымдануға, наразылық келтіруге жатпайды.

Азаматық істер бойынша сот төрелігінің басты әлеуметтік міндеті адам мен азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін соттық қорғау болып табылады. Ал, соттылық институтының міндеті азаматтық істерді тез және дұрыс қарап шешу, адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін тиімді қорғау үшін соттар арасында азаматтық істерді қарап, шешу өкілеттілігін дұрыс ажырату болып табылады

Азаматтық істердің соттылығы түсінігін еліміздің және шетел ғалымдары зерттеген, атап айтсақ, З.Х.Баймолдина, Ю.К.Осипов, Е.В.Кузнецова, Н.И.Авдеенко, А.А.Власов, В.Ф.Тараненко, У.К.Ихсанов, Т.П.Ерохина, Е.Е.Уксусова, М.А.Митина, А.Ж.Қасенова т.б. Ал, Қазақстан Республикасында азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымында азаматтық істердің соттылығы мәселесінің әр түрлі теориялық және тәжірибелік аспектілерін қарастырып, алғаш рет толық, жан-жақты монографиялық зерттеуді жасап, жеке ғылыми жұмыс ретінде кешенді зерттеген Э.Дүйсенова. Ол заң әдебиеттерінде жасалған талдау соттылық жөнінде ортақ түсініктің, бірыңғай анықтаманың қалыптаспағанын көрсете отырып, азаматтық

істердің соттылығы түсінігі жөнінде ғалымдардың айтқан әр түрлі ойларын талдап, заң әдебиеттерінде неғұрлым жиі қолданылатын төрт түрлі пікірді бөліп көрсетті.