16. Әдеби шығармашылық еңбек, оның түрлері

Әдебиет (араб сөзі “үлгілі сөз” мағынасында) - өнердің негізгі түрлерінің бірі. 1820 жылдан бастап “литература” сөзінің баламасы ретінде қолданылып келеді. А. Байтұрсыновша айтқанда: “Нәрсенің жайын, күйін, түрін, түсін, ісін сөзбен келістіріп айту өнері. Бұл сөз өнері болады. Қазақша асыл сөз, арабша - әдебиет, еуропаша- литература” деген. Әдебиет сөзінің қазіргі кездегі қолданыс аясы кең (ғылыми әдебиет, техникалық әдебиет, анықтама әдебиет).

Ақындық - поэзиялық туындыларды, өлең, жыр-дастандарды, поэмаларды ауызша айтып немесе жазып шығаратын өнер, онымен айналысатын, халықтың көркемдік дәстүрлерін қалыптастыратын сөз шеберін – ақын деп атаймыз.

Ақын ұғымының жырау, жыршы, өлеңші сияқты ұғымдардан ауқымы кең, ол солардың бәрін қамтиды. Ауыз әдебиетінде ақын өлең, жыр-дастандарды шығарушы да, айтып таратушы да болған.

Халықтың сөз өнерінде ертеден қалыптасқан дәстүр бойынша шынайы ақындар өлеңді табан астында суырып салып айтқан. Ондай жағдайда өлеңді домбыра немесе қобыз сияқты музыка аспаптарымен сүйемелдеген. Оларды халық әдебиеті дәстүрін сақтаушы мағынасында “халық ақыны” деп те атаған. Оған Жамбыл, Нұрпейіс, Кененді және т.б. жатқызуға болады. Олар жыршылықты қоса меңгеріп, кейде ұзақ жырларды жатқа айтқан.

Ақын деп жазба әдебиеттің өкілін де атаған. Бірақ мұндағы ақынның тұлғасы мүлде басқа. Қазақ әдебиетінде жазба әдебиеттің дәстүрін жан-жақты дамытуға Абайдан бастап Сұлтанмахмұт, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Жұмабаев, С. Сейфуллин, І. Жансүгіров т.б. көптеген ақындар үлкен үлес қосты.

Сөйтіп “ақын” сөзінің мағынасы кең, ол әр түрлі кезеңдегі әр қилы талант иелерін қамтиды. Соларды үлкен екі топқа бөліп, жыршы, жырау, термешілерді, ауызша суырып салма ақындарды жинақтап жыршы ақын деп атаймыз. Ал жазба әдебиеттің өкілдерін “жазушы ақын” деп бөлек қарастырамыз.

Шешендік- қазақ ауыз әдебиетіндегі шағын көлемді дидактикалық жанр. Қоғам өміріне , табиғат құбылыстарына байланысты терең ой, бейнелі тілмен айтылған халықтық шығармашылықтың бір түрі. Жанр түріне байланысты шешендік арнау, шешендік толғау, шешендік дау деп үшке бөлуге болады.

Жазушы- көркем әдебиетті жасаушы деген атау кітап басып шығару ісі жүзеге асқаннан кейін пайда болды.

Әдеби сын- әдебиеттану ғылымының бір саласы, көркем шығарманы бүгінгі әдеби процес аясында талдап, бағыт сілтеп отыратын әдеби- публицистикалық ғылыми- эстетикалық шығармашылық түрі.

Әдеби сын- әдебиет теориясы, әдебие тарихы жетістіктеріне сүйенетін әдебиеттану ғылымының бір саласы

17. Жұмекен Нәжімеденовтің шығармашылық портретін жасау

Бұл кезеңдегі қазақ поэзиясының көрнекті өкілдерінің бірі – Жұмекен Нәжімеденов. Жұмекен лирикасында адамның ішкі жан дүниесіндегі сезім түйсіктері мен сыртқы табиғаттағы алуан түрлі құбылыстар тығыз байланыста бейнеленеді. Көкжиек қалғыған боп көзін жұмып,//Тау-дағы, тастар-дағы сезімді ұғып.//Ойланған болып жатты.//Аспан аң-таң.//Дей ме әлде: «Бұл неғылған төзімділік!»//Жел ғана шыдай алмай безілдеді,//Ұнамай бар әлемнің көз ілгені//Арқасын қанша құзғын шоқыса да//Сар дала – сары атандай төзімді еді...

Жұмекен поэзиясындағы лирикалық кейіпкер өзін туған өлкенің табиғатынан іздейді. Кейде жас даланың көктеміндей «жібісе – жібек, қатайса – тас болып» табиғатпен тұтасып, біте-қайнасып кетеді: Көпіріп кеудесінде тасқан ағын,//Көңілім – көктеміндей жас даланың//Жібісем – жібегімін бұл өлкенің,//Қатайсам – қайнап-қайнап тас боламын.// Басы ноқтаға сыймайтын таза далалық асау мінездің бейнесі бұл.

Жұмекендегі ақындық таным табиғаттың ғажайып сұлулығына жай елітіп қана қоймайды. Халықтың ұлттық, философиялық, этикалық, эстетикалық көзқарастары мен таным-түсінігін адам мен табиғат арасындағы мәңгілік сабақтастық заңдылықтарына үлкен мән беріледі: Дала аунайды түгіне қырау қатқан,//Түйедей бір жеріне бұрау батқан//Кемітпе көшпенді деп – түйе мінсем,//Өз елім, өз мекенім мынау жатқан.

Ақын жаратылыс суретімен қатар, заман шындығына терең бойлайды, дала келбетін халық тағдырымен сабақтастыра суреттей отырып, пейзажға қоғамдық-әлеуметтік астар береді. Табиғат көрінісін шебер бедерлей отырып, түбірі тәуелсіздікті аңсаған тектілігін, өрлігі мен далалық мінезін көрсетеді. Кешегі келмеске кеткір кеңестік кезеңнің кертартпа түсінігіне келіспей-тіндігін сол кезде-ақ ашып айтады.

Ақын табиғат құбылыстары мен суреттерінің қандайына болсын ұлттық мінез бен ұлттық сипат дарытады: Бұл аймақ, алтын аймақ – таң арайлы,//Желпиді самалымен қарағайдай//Даланың қақ төрінде паң Алатау//Дүние қол бұлғаса қарамайды.

Табиғат-Ананың кесек те ғажайып туындыларының бірі Алатау қазақ ұғымында асқақтық пен биіктіктің, өрлік пен пандықтың, даналық пен данышпандықтың бейнесі. Алатауға дарыған паңдық пен асқақтық – таза қазақы паңдық, қазақы асқақтық. Қазақ қана бір паңданып кетсе дүние қол бұлғамақ түгіл, аяғының астында жатса да қарамаса керек. Бұлай істеу Алатау мен қазақтың ғана қолынан келеді.

Ж. Нәжімеденов лирикасына тән ерекшелік – еркін образ жасау шеберлігі. Ақын табиғаттың тек сыртқы сұлулығын ғана жалаң суретке түсірмейді, сол сыртқы сұлулықтың ішкі мазмұнына үңіледі. Ішкі мазмұн арқылы жаратылыс пен адам жанының үйлесімін дәл тауып, суреттейді: Сәуірдің аспанында бұрқыраған,//Бір құлаш//Ақша бұлттан жыртып алам://Үңілем кеудесіне дүниенің,//Түк емес сұлулықтың сырты маған.