1.2. Нерв жүйесінің элементтері

Нерв тканін гистологиялык зерттеу нәтижесінде. нерв немесе нерв түйіндері клеткалары, нерв талшықтары және нейроглия тәрізді құрылымдармен танысамыз.

Нерв жүйесінің құрылымы мен атқаратын қызметі неврон арқылы бірігеді (үйлеседі). Неврон дегеніміз нерв клеткалары мен олардың тармақтары.

Нерв клеткалары ми мен жұлынның сұр заттарында, бас сүйек-ми және жұлын нервтерінің түйіндерінде, сондай-ақ вегетативтік нерв жүйесінде болады. Нерв жүйесінің қызметі нерв клеткаларының көптеген нерв клеткаларынан импульстерді қабылдап, оларды басқа клеткаларға жеткізу арқылы жүзеге асырылады. Нерв клеткалары өздерінің тіршілігіне қажетті заттарды (медиаторларды, липидтерді, белоктарды және углеводтарды) синтез жасайды.

Аса жоғары қарқынды зат алмасу барлық нерв клеткаларына тән қасиет. Өйткені олар оттегі мен глюкозаның, сондай-ақ басқа да қорекгік заттардың жеткілікті болуын қалайды.

Нерв клеткасында, басқа да соматикалық клеткаға тән денесі, ядросы (1), Гольджи орталық аппараты (10) және клеткалық кірмелер (11) болады. Бүған қоса оның өзіне ғана тән құрамдас бөліктері бар. Олар — жолбарыс тәрізді (тарғыл) Ниссль заты (5) және нейрофибриллдер. Ниссель субстанциясы (5) өзін алғаш ашқан ғалымның атына Ниссель заты деп аталатын нерв клеткасы цитоплазмасындағы базофильді заттың жиынтығы. Олар беті түбірткіштермен қап-талған түтік тәрізді жіңішке заттардан түзіледі (тұрады). Бұл түтіктер - рибонуклеин қышқылының белокпен қосындысы (РНК-Б). Оның құрамында темір мен фосфор бар.Ниссель тарғыл заты нерв клеткасының денесі мен дендриттерінде ( 4) болады. Ал аксонда (14) және оның денеден шығатын тұсында тарғыл зат болмайды.

Ниссель заты нерв клеткасына қажетті энергетикалық қор болып табылады. Аталған қор нерв клеткалары өз қызметін атқару ксзінде шығындалады да, олар тынышталған кезде толығып отырады. Ниссель заты зиянды әсерлерге аса ссзімтал. Сондықтан ол қолай-сыз жағдайларда ұсақ үйінділер тәрізденіп ыдырайды. Бұл қолайлы жағдайда қалпына келетін хроматолиз немесе тигролиз деп ата-латын процесс. Нейрофибрилдер (13) - клетка денесі мен оның тармақтарындағы аса жіңішке талшықтар. Нейрофибрилдер клетка денесінде торлана орналасады, ал тармақтарында жарыса шоғырланып етеді. Олар нерв импульстерін өткізуге ықпал жасайды.

Нерв клеткалары тіршілік әрекетіне байланысты оның құрамында сары-қышқыл липофусцин деп аталатын пигмент (9) пайда болады. Жас адамдардың нерв клеткаларында липофусцин аз, ересектерде ол көбірек болады.

Кейбір нерв клеткаларының құрамында меланин тәріздес заттан тұратын немесе қара-қошқыл пигмент те болады. Мұндай клеткалар қара затта көбірек, ал кезбе нервінің артқы ядросында және жұлын мен симпатикалық түйіндер орталықтарында аз мөлшерде кездеседі.

Гистохимиялық зерттсу арқылы нерв клеткаларының құрамында оксидаза және пероксидаза ферменттері көп болатындығы анықталды. Бұл ферменттер нерв клеткаларында тотықтыра қалпына келтіру процестерін және холинэстеразаны клетка денесімен тармақтары бойында реттеп отырады.

Нерв клеткаларының цитоплазмасында қышқыл фосфатазаға, бетаглюкоронидазаға, қышқыл нуклеазаларға, катепсинге және бірқатар ерігіш гидролитгік ферменттерге аса бай «тығыз» денеше (лизосома) деп аталатын зат табылған. Соңғы кездегі жорамалдарға сүйенсек, осы тығыз денешелер клетка зақымданған кезде ыдырап, оның денелерін ерітуге қатысатын ферментерді сыртқа шығарады.

Нерв клеткасының ядросы (1) домалақ немесс көпіршік тәрізді болып келеді. Оның құрамында хроматині аз және үлкен ядрошасы - шағын ядро (2) бар. Ядрошасы -базофильдік деңгейі жоғаары, РНК мөлшері мол және ол ДНК-ның жұқа қабатына оралған. Ядрошасы нуклеин қышқылы мен белоктарды синтездендіруге белсене қатысады. Ядрошаның бүлінуі нерв клеткаларының жазылмайтын дертке ұшырағандығы және оның құрып біткені.

Нерв клеткаларының өзіндік ерекшелігі олардың бұтақты (бүртікті) болуы (бұтақтана келуі), оларда қосымша (қосалқы) бұтақтардын (тармақтардың) болуы. Нерв клеткалары бұтақтарының екі түрі бар.

1. Дендриттер (афференттік бұтақтар) клетканың жан-жағынан (4) шығады. Бұтақшалардың саны, ұзындығы және формасы әр түрлі болып келеді. Олар клеткадан шығарда діңгек тәрізді келеді де, соңынан ағаштың бұтақтарындай тармақталады. Сондықтан да олар гректің (ағаш) деген сөзімен сипатталған. Дендриттер басқа неврондармен синаптикалық байланыс (6) жасайды. Олар нерв импульстерін тек қана клетка денесіне өткізеді.

2. Аксондар (14) - нейрит немесе білікті цилиндр тәрізді (эфферентті) бұтақтар. Олар импульстарды клетка денесінен өткізеді. Аксон клетканың денесінен немесе оның дендриттерінің бірінен шығады. Әдетте клетканың аксоны біреу ғана болады және ол тармақталмайды.Нерв талшықтары - нерв клеткаларының тармақтары. Нерв тал-шығының ортасында нейтрофибрилл шоғыры - білікті цилиндр (нерв клеткасының тармағы) болады. Нерв клеткасының тармақтары (бұтақтары) сырттай қабықшалармен оралады да, олармен бірігіп нерв талшықтарын құрастырады. Қабықшаларының құрамына байланысты нерв талшықтары жұмсақ және арық талшықшалар боп екіге бөлінеді.

Жұмсақ нсрв талшықтары (немесе миелинді) бүкіл сыртқы нерв жүйесін және орталық нерв жүйесінің ақ затын құрайды. Оның сырты миелинді қабықшамен (15) қапталған. Миелинді қабықшаның құрамында миелин деп аталатын липоид сипатты зат көп кездеседі. Қимылдатқыш (қозғалтқыш) және сезгіш нервтерінің миелинді қабықшасы біріне-бірі тұтаса келіп, аксон төңірегінде шванов клеткаларынан (18) пайда болады.Нерв талшықтарынын миелинді қабықшасы тұтас емес, олар талшық бойының әр тұсында үзіліп қалып отырады. Мұны Ранвье тосқауылы (16) деп атайды. Ранвье тосқауылы тұсында нерв талшықтары тармақтанады. Дәл осы тұста сыртқы нерв талшықтарының миелинді қабықшасын құрастыратын екі шванов клеткасы тоғысады (түйіседі).

Миелинді қабықшада Ранвье тосқауылынан басқа да бір «ақау» бар. Оны Шмидт-Лантерман кертігі деп атайды. Аталған кертіктер аксон мен периневральдік кеңістіктер арасындағы алмасу арнасы қызметін атқарады.

Орталық нерв жүйесінде шванов қабықшасы болмайды, оның міндетін олигодендрология элементгері атқарады.

Арық нерв талшықтары миелинді қабықшадан жұқа. Олар тек қана білікті цилиндр мен шванов қабықшаларынан тұрады. Арық талшықтарға симпатикалық және парасимпатикалық нерв жүйесі түйіндерінің соңғы талшықтары жатады.

Орталық нерв жүйесі төңірегіндегі нерв клеткаларының топтануын ядролар, ал талшықтар жиынтығын шоғыр деп атайды.

Синапстар - нерв клеткаларының аса жақын (жанасқан) тұстары. Олар гректің «синапто» (жанастыру) деген сөзіне сәйкес 1897 жылы Шерингтонның қалауы бойынша синапс деп аталды..

Нерв клеткаларындағы динамикалық поляризация заңына сәйкес нерв импульсі нервтің бойымен әдетте (міндетті түрде) бір бағытта дендриттен клетка денесіне, одан аксонға қарай қозғалады. Аксон импульсті дендритке немесе келесі нерв клеткасының денесіне тікелей жөнелтеді.

Орталық және сыртқы нерв жүйелеріндегі синапстар үш түрлі элементтерден тұрады. Олар — пресинаптикалық (1) және постсинаптикалық (3) мембраналар мен синаптикалық саңылау (2). Ішінде көп мөлшерде митохондрийлар мен дөңгелек немесе сопақ-ша түрлі көбіршіктер (везикулалар) бар иресинаптикалық мембра-нада ацетилхолин және басқа да медиаторлар синтезделеді. Олар биоэлектр қуатын жеткізуші болып табылады.

Синапстардың негізінен үш түрге бөлінеді:

1. Аксосоматикалық синапс (1) - аксон мен екінші неврон денесі арасындағы жанасулар (контакт).

2- синаптикалык саңылау;

3- постсинаптикалық мембрана

Синапстардың негізгі түрлері: (орталық нерв жүйесіндегі көп синапстык тіркестер)

1- аксосоматикалық. синапс; 2- аксодендриттік синапс; 3-аксоаксональдық синапс; 4- дендрит; 5- аксон; 6- төмен бағыттағы талшықтар синапсы; 7- жоғарғы бағыттағы талшықтар синапсы.

2.Аксодендриттік синапс (2) - аксон тарамдары мен басқа неврон дендриттері арасындағы жалғасулар.

3.Аксоаксональдық синапс (3) - аксонның басқа аксондардың бірнеше дендриттерінде (4) аяқталып, соңғыларымен жалғасулары. Олардағы көбіршіктер (везикулалар) көбіне пресинаптикалық са-ңылау жағына қарай орналасқан.

Нерв-бұлшық ет синапсындағы нерв үштары мен постсинап-тикалық мембрана (қағанақ) соңғы немесе қозғалғыш пластинка деп аталады. Сыртқы пластинкадағы пресинаптикалық және постсинаптикалық мембраналар, орталық нерв жүйесіндегі синапспен салыстырғанда, кеңірек әрі жуанырақ болып келеді.

Нерв-бұлшық ет, парасимпатикалық нерв жүйесі және кейбір орталық нерв жүйесі синапстарынын медиаторы ацетилхолин. Оларды холинергиялық синапс деп атайды. Егерде синапстарының қоздырғыш медиаторы адреналин тәрізді зат болса. Олар адрена-лергиялық синапстар деп аталады. Басқа да медиаторлары бар си-напстар кездеседі. Олар — гамма-амино-май қышқылы (ГАМҚ), глютамин қышқылы, серотонин, гистамин т.б.

Қозуды нейроннан нейронға жеткізу қазіргі заманда мембраналық-иондық теория негізінде импульстарды невроннан невронға өткізу электр сигналын химия сигналына айналуы тұрғысында түсінуге болады.

Аксон бойымен таралатын импульс соңғы пресинаптикалық саңылаудағы синаптикалық көбіршіктерден медиаторды босатып сыртқа шығарады.

Медиатор молекулалары постисиналтикалық мембранаға түседі де онын, рецепторларымен бірлесіп әрекет жасайды. Соның нәти-жесінде мембрананың арнасы ашылып, натрий иондары клеткаға кіреді де, калий иондары одан шығады. Иондар қозғалысы зарядт-тарды өзгертетіндіктен клеткада электр импульсы пайда болады.

Невроглия. Нерв жүйесінде нерв клеткалары мен талшықтарынан басқа да элементтер болады. Олар нерв элементтері арасындағы қуыстарды толтырып, нерв жүйесі бөлшектеріне белгілі кескін үйлесімі мен тығыздық береді. Осы элементтердің арасындагы ең елеулісі — клеткалар, талшықтар және қантамырлары арасындағы кеңістікті толтыратын невроглия. Ол тор көзді болып және ақ зат-қа қарағанда сұр затта тығыздау болып келеді. Тор түйіндерінде кейіпі мен шамасы әр түрлі бүртіктенген (бұтақталған) глия клеткалары бар.

Глия клеткаларының үш түрі бар:

1. Астроциттар микроглияға жатады да екіге бөлінеді. Олардың біріншісі шашақты болып келеді де көптеген қысқа бұтақты тармақтары (бүртіктері) бар протоплазмалық астроциттар (1), ал екіншісі аздаған ұзынша майда тармақтардан тұратын талшықты (қылшықты) астроциттар. Соңғысын глиофибрилл (2) деп атайды. Протоплазмалық астроциттар ми қыртысында, ал қылшықтары мидың ақ затында көбірек кездеседі. Астроциттардың ядросы ірі, сопақ және оның бетінде хроматинді бұдырлары бар. Нерв клеткаларынан айырмашылығы астроциттардың ядросында ядроша болмайды.

2. Олигодендроциттер (5) нерв жүйесінің жұмсақ талшықтарының миелин қабықшаларын құрастырады. Олардың бұтақтары аз болады да мидың ақ затында көптеп кездеседі. Астроглия мен олигодендроглия экзодерма текті элементтер қатарына жатады.

3.Микроглия (4) - кішкентай ядросы бар ұсақ клеткалар. Олар негізінен мидың сұр затындағы нерв клеткаларының маңайына шахмат тәртібімен орналасады. Микроглиялар нерв жүйесіне қан-тамырларымен бірге кіреді. Олар мезодерма тектес.

4. Эпендималық глия (3) - глия клеткаларының ерекше (айрықша) бір түрі. Олар сыртында бір немесе бірнеше кірпікшелері бар куб (текше) және цилиндр тәрізденіп ми қарыншалары мен жұлынның орталық өзегіне төсеніш болып келеді. Эпендималық клеткалардың қайсыбіріндс (кейбіреулерінде) ұзын цитоплазмалық бұтақтар (тармақтар) бар.

5.Глиялардың негізгі қызметтері:

1.Невроглия неврондардың кеңістіктегі тұрақтылығын қамтамасыз етеді, басқаша айтқанда, оларға тіреуіш (сүйеніш) болып келеді. Оның мәнісі астроцит тармақшалары (бұтақтары) көптеп (көп мөлшерде) олигодендроциттер мен неврондар арасына қыстырылады.

2.Глия клеткалары және онын, тармақтары синаптикалық саңлауды бүркемелеп және жекелеген синапстар мен синапс жиынтықтарын (комплекстерін) қоршай отырып, бұларды (осылардың өзін) синапстік нейрон жалғасуларынан толығынан айырады.

3.Астроциттар мен олигодендроциттер синаптикалық саңылаудағы медиаторларды немесе оларды құрастыратын бөлшектерді белсенділікпен тартып алып, соңғыларын келесі невронға жөнелтеді. Сонымен, глия синаптикалық өткізгішті (таралымды) реттеуші қызметін атқарады.

4.Микроглиялар арқылы капиллярлар мен неврондар арасындағы тығаз байланыс нәтижесінде нерв тканінде зат алмасуы; қамтамасыз етіледі. Сонымен нерв жүйесіне қоректі заттар үздіксіз жсткізіліп тұрады да, оның алмасу кезінде корексізденгендері аластатылады (бөлініп шығады)..

Нерв клеткаларымен салыстырғанда, нсвроглия элементтері патологиялық жағдайларда тез көбейеді де неврондардың орнын толықтырып глия тыртығын қалыптастырады. Нерв жүйесінің за-қымдалғаннан кейін қалпына келе қоймайтындығының бір себебі осы құбылысқа байланысты.

Орталық нерв жүйесіндегі дәнекер тін (ткань) ми мен жұлын қабықшалары, ми затына кірген (жеткізілген) қан тамырлары және ми қарыншаларындағы тамырлы өрімдер арқылы құрылады. Қан-тамырлары мен дәнекер тін аппараты нерв тканін әр түрлі зияндылықтардан корғайды және олар нерв жүйесіне немесе сыртқы нервтерге тигізілгсн залалдармен күрес жүргізеді.

// ТАРАУ