13. Дыбыстар тіркесінің заңдылықтарын атаңыз. Оның тіл мәдениетін сақтаудағы рөлін нақты мысалдар арқылы дәлелдеңіз.

Дыбыстар сөзді‚ сөздер сөз тіркесін‚ сөз тіркестері сөйлемді құрайды. Осылар арқылы ойды білдіретін болсақ, онда сөйлеу дегеніміз дыбыстардың ұзыннан-ұзақ тіркесі болып шығады. Бірақ олар тұтас тіркес емес, түйдек-түйдек тіркес. Жазуда сол түйдектер сөздің ыңғайына қарай іштей бөлшектеніп кетеді. Әр түйдектегі көрші дыбыстар өзара үндесіп, үйлесіп, кірігіп, тұтасып, басқаша айтқанда, бас түйістіріп, қол ұстасып, тіл табысып тұрады. Яғни дыбыстардың қатар тұруында тарихи қалыптасқан тәртіп, жүйе, заңдылық бар. Тілді тіл етіп, бар табиғатын айқындап тұрған да дыбыстардың осы қасиеті деп түсіну керек.Дыбыстар тіркесі – тілдегі дыбыстардың бірімен-бірінің қатар тұру мүмкіндігі, тарихи қалыптасқан орны. Бұл – халықтың ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып жетілген, жүйеленген сөйлеу өнерінің (қаруының) жемісі, нәтижесі. Осыны А. Байтұрсынұлы ерте түсініп‚ жақсы пайымдаған. Ол тілдегі дыбыстарды: “Тілдің өзінің қойған орнынан басқа орынға қойса‚ онда ол қойғанымыз ол тілше болмайды. Ол тілше болмаған соң‚ оның түбі – ол тілді бұзу‚ өзгерту болады”1‚ – дейді.

Қазақ тіліндегі негізгі үндестік заңдар деп жүргеніміздің өзі, айналып келгенде, дыбыстар тіркесінің нәтижесі. Бұл заң бойынша:

1. Бір сөз құрамында тек жуан дыбыстар немесе жіңішке дыбыстар ғана қатар тұра алады.

2. Сөз (түбір) ішінде, сөз бен қосымша, сондай-ақ сөз бен сөздің аралығында қатаң дауыссыздардан соң тек қатаңдар ғана тұра алады.

3. Әлгіндей жағдайда ұяңдардан соң тек ұяң дауыссыздар тұрады.

4. Үнділерден соң ұяңдар, қала берді үнділер келеді. Міне, бұлар – бүкіл тілдің болмыс, бітімін айқындайтын, өзге тілдерден ерекшелендіріп, айшықтандырып тұратын, ұзақ дамудың нәтижесінде қалыптасқан, бұлжымас заңдылықтар.

Қазақ сөздерінің орыс графикасымен хатқа түсе бастағанына бір жарым ғасыр болды. Өткен ғасырда татар, шағатай үлгілерімен шұбарланған, немесе жазудың шалағайлығынан дыбыстық жүйесі бөлінген араб графикасы негізіндегі жазуды айтпағанда, үндестік заңының қақырауына орыстардың да қосқан үлесі (білместіктен де болар) ескерілуге тиіс. Мәселен, алғаш (Н. Ильминскийде) бағлан түрде хатқа түскен сөз күні бүгінге дейін орфографиялық сөздіктерде қайталанып келеді. Бұл ұяңдардан соң тек ұяңдар тұрады дейтін үндестік заңға көрінеу (ғл тіркесі) қайшы екенін ұқпай келеміз, байырғы тіркестердің қатарында қарайтынымыз да бар. Заңды елемеудің, елемегендерге еліктеудің, жөн-жосыққа илікпеудің салдарынан ғасырлар бойы дамудың нәтижесінде қалыптасқан дыбыстар тіркесіне зор нұқсан келіп, айтуды да күйретіп бара жатқаны айқын. Тілдің тазалығын сақтап, айту, жазудың дұрыс, бұрысын парықтап, зерделеу үшін тіліміздегі дыбыстардың тіркесімін білудің маңызы зор. Қазақ тіліндегі негізгі үндестік заңдар деп жүргеніміздің‚ қазақ тілі фонетикасы жайында айтылған пікір, тұжырымдардың бәрі осы дыбыстар тіркесінен бастау алатынын, соның негізінде өрбитінін ескеру керек болады. Лексикалық құрамы, грамматикалық құрылымы ұқсас қазіргі түркі тілдері бірін-бірі жөнді ұға алмай, түсіне алмай қалатын болса, ол дыбыстардың әрқилылығынан емес, сол дыбыстардың өзара қиюласып, ұқсасып‚ ұстасып тұру тәртібіне көп байланысты. Көне түркі тіліне оларды жақындататын да, алшақтататын да негізгі тетік баршасына ортақ, ұқсас дыбыстардың сөздің әртүрлі деңгейінде (басында, ортасында, соңында) өзге дыбыстармен қиюласу, тіркесу мүмкіндігі мен ерекшелігіне байланысты. Бұдан дыбыстар тіркесі фонетиканың өзекті мәселесі деген қорытынды шығады. Тек дыбыстарды транскрипциялаудың өзіндік қиындықтары (әсіресе баспа үшін) оларды фонемалар деңгейінде қарауға мәжбүр етеді. Олай болса, фонемаларға негізделген біздің жазуымызда дыбыстар тіркесі фонемалар тіркесі екені есте болуға тиіс.