11. Дауыстылар мен дауыссыздардың айырым белгілерін атаңыз және мысалдар беріңіз. Оларды қандай жағдайда тұтас дыбыстық кешен ретінде қарастыруға болатынын өз пікіріңізбен дәлелдеңіз.

Жасалымы‚ айтылымы және басқа белгі-қасиеттеріне қарай тіл дыбыстары алдымен дауыстылар және дауыссыздар деп екі үлкен топқа топтастырылады. Бұлардың әрқайсысына тән негізгі айырым-белгі‚ ерекшеліктер мынадай болып келеді.

1. Дауыстылар дауыстан (тоннан) жасалады да‚ салдырдың қатысы елеусіз болады. Ал дауыссыздар‚ керісінше‚ салдырдан жасалады. Тон қатысуы да‚ қатыспауы да мүмкін.

2. Дауыстыларды айтқан кезде ауа кедергісіз‚ қарқынсыз шығады да‚ дыбыстау мүшелерінің барлығы дерлік қатысады. Мәселен‚ а дегенде дауыс шымылдығы дірлдейді‚ тіл артқа тартылады‚ жақ (ауыз) кең ашылып‚ ерін екі жаққа қарай керіліп (езулік болып) айтылады. Ал дауыссыздарды айтқанда‚ ауа кедергіге ұшырап‚ қарқынды шығады да‚ бірер ғана дыбыстау мүшелері қатысады. Мәселен‚ п дыбысын айтқанда‚ екі ерін‚ тіл қатысады.

3. Дауыстылар буын құрайды‚ дауыссыздар құрамайды. Мұның өзі – дыбыстарды жіктеудегі басты айырым-белгі.

4. Дауыстыларға екпін түседі. Дауыссыздарда мұндай қасиет болмайды.

5. Дауыстылар дауыстап‚ айқайлап созып айтуға келеді. Ән (вокаль) дауыстылардың осы қасиетіне негізделеді.

6. Дауыстылардың дауыссыздарға ықпалы күшті болады. Жоғарыда ат‚ ет‚ от‚ өт

сөздерінің құрамындағы т фонемасының дауыстылардың әсерінен төрт түрлі реңге ие болатыны айтылды.

Орыс тілінде керісінше‚ дауыстыларға дауыссыздардың ықпалы күшті болады. Қазіргі қазақ тілінде

11 дауысты фонема бар. Олар дыбыстау мүшелерінің қызметіне қарай іштей үш топқа жіктеледі.

1. Тілдің қатысына (қимыл-қозғалысына) қарай:

а) Жуан (гуттураль) дауыстылар: а‚ о‚ ұ‚ ы‚ у;

ә) Жіңішке (палаталь) дауыстылар: ә‚ е‚ ө‚ ү‚ і‚ и;

Жуан дауыстыларды айтқанда‚ жіңішкелермен салыстырғанда‚ тіл сәл артқа қарай тартылады (арты көтеріліңкірейді)‚ жіңішкелерді айтқанда тіл сәл ілгері жылжиды. Е фонемасы да а-ның жіңішке сыңары болып табылады‚ яғни а//ә/е.

Дауыстылардың бұлайша (тіл қатысына) жіктелуін дұрыс білмейінше‚ тіліміздегі ең күшті заң – үндестікті (оның ішінде тіл үндестігін) түсіну мүмкін емес. Тіліміздегі сөздердің бірыңғай жуан‚ не жіңішке буынды болып келуі тілдің қалпымен байланысты.

Байырғы сөздерімізді айтқанда (а-на-ла-ры-мыз-дың‚ ә-же-ле-рі-міз-дің) тіліміз бір-ақ қимыл жасап‚ бір қалыпта тұратын болса‚ ма-те-ма-ти-ка сөзін айту үшін ілгері-кейін бес қозғалыс жасауға мәжбүр. Тіліміздің бітім ерекшелігін осыдан-ақ түсінсек керек.

2. Еріннің қатысына қарай:

а) Еріндік (лабиаль) дауыстылар: о‚ ө‚ ұ‚ ү‚ у;

ә) Езулік дауыстылар: а‚ ә‚ ы‚ і‚ е‚ и.

Еріндік дауыстыларды айтқан кезде ерін дөңгеленіп‚ сүйірленеді де‚ езуліктерді айтқанда‚ үерін бейтарап қалыпта тұрады. Еріндік дауыстылардың да тіліміздің байырғы заңы үндестікті (оның ішінде ерін үндестігін) танып білуде мәні зор. Көрші буындардың бірыңғай жуан не жіңішке‚ еріндік не езулік болып келуі тіл мен еріннің неғұрлым үнемді қызметіне негізделген.