9. Дауыссыздардың бір-бірімен тіркесу қасиетін не себепті зерттеу қажет. Дыбыстардың тіркесу заңдылығы дегенді нақты мысалдар арқылы дәлелдеңіз.

Қазақ тіліндегі дауыссыздардың тіркесін анықтау бір жағынан жеңіл, екінші жағынан қиын. Біздің дыбыстар үндестігі деп жүргеніміз-саралап, сабақтаудың, байланыстырудың нәтижесі ғана. Ол бойынша, қатаң дауыссыздардан соң тек қатаңдар, ұяңдардан соң тек қана ұяңдар, үнділер ғана тұра алады.Қазіргі тілімізде сан ғасырлар бойы дамудың нәтижесінде қалыптасқан табиғи дыбыс тіркесімен қатар, кірме сөздерде ғана кездесетін, жалпы заңдылыққа қайшы келмейтін тіркестер бар. Мәселен, ғд (бағдар, жағдай, тағдыр) тіркесі байырғы сөздердің түбірінде де, түбір мен қосымша аралығында да ұшырамайды.Тек сөздердің аралығында ғана айтылады: ағдала-ақ дала, бағдәулет-бақ-дәулет, ағдауыл-ақ дауыл.Дәл осындай ұяңдар тіркесі ғб екі-ақ сөзде ұшырайды: бағбан, қағба.

Қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстар тіркесін үш түрлі позицияда қарастыру керек:

1. Түбір деңгейінде (қаққан)

2. Түбір мен қосымша жігінде (қазаққа)

3. Сөз бен сөздің аралығында (ақ көйлек)

Қазіргі тілде түбір ішінде екі дауыссыздың тіркес құрап, қатар тұруы үйреншікті құбылыс.Олардың пайда болу жолдары: алдымен, туынды түбірлердің, көбірек кірме сөздердің есебінен болса, жазудың да әсерін жоққа шығаруға болмайды.

Дыбыстар тіркесі – дыбыстардың бір-бірімен қатар тұру мүмкіндігі. Дыбыстардың тіркесу заңдылығы жоғарыда атлған үшеуі және сонымен қатар бұл заң бойынша бір сөз деңгейінде тек жуан дауыстылар немесе жіңішке дауыстылар ғана қатар тұра алады. Үндестік заңдарының өзі түптеп келгенде дыбыстар тіркесінің нәтижесі.

10. Дауысты мен дауысты дыбыс тіркесі қандай болып келеді. Кірме сөздерді дыбыстық жағынан игерудегі бұл заңдылықтың маңызы қандай екенін мысалдармен дәлелдеңіз.

Қазақ тілінде дауыстылардың сөз ішінде, сөздер аралығында қатар тұра алмайтындығы, қатар келе қалған жағдайда алдыңғысы элизияға ұшырайды, яғни айтылмайды.

“Құса игі еді” деген сөздерді “Құсегеді” етіп айтады. “Баласы екен” яки “бала екен” деп дыбыстарын түгелдемей-ақ “баласекен”‚ “балекен” дейді (Cонда). Бұдан шығатын қорытынды: қазақ тілінде дауыстылар араға дауыссыз дыбыстар салмай‚ өзара тікелей тіркесе алмайды. Рас‚ кейде өлеңнің буын саны үшін сөз бен сөздің арасында қатар келген дауыстыларды түсірмей‚ сақтап айту керек болады. Абайды аңдап көрейік:

Өлсе өлер /табиғат/ адам өлмес. (Абай)

Жаман тату/қазады/өзіңе ор.

Күндіз күлкің/ бұзылды/ түнде ұйқың

Иек қағып/еліріп/ жүрсе әсем.

Қазақтың/өзге жұрттан/сөзі ұзын.

Осында бір бунақта қатар айтылатын: өлсе өлер‚ өзіңе ор‚ түнде ұйқың‚ жүрсе әсем‚ сөзі ұзын сияқты сөздердің арасындағы дауыстылар сақталып айтылмасқа амалы жоқ. Бірақ олар дауыстылар тіркесі бола алмайды.

Жалаң дауысты өз алдына дыбыс тіркесін құрай алмайды. Алайда олардың әрқайсысы буын бола алады.

Дауысты дыбыстардың қатарынан келуі айтуға оңтайсыз болып, сөздің әуезділігін кемітеді. Айтқанда сары үй демей, сарүй дейді. Торы айғыр, бала екен, баласы екен демей, торайғыр, балекен,баласекен дейді.Бұдан шығатын қорытынды: қазақ тілінде дауыстылар араға дауыссыз дыбыстар салмай, өзара тікелей тіркесе алмайды.

Дауыстылардың өзара тіркесі мынадай қорытынды жасауға мүмкіндік береді:

1. Жуан дауыстылар жуанмен, жіңішке дауыстылар жіңішке дауыстылармен ғана тіркеседі, бұл – жазудың жемісі.

2. Езулік дауыстылардан соң дауыссыз у-дың көмегінсіз еріндіктер жеке дара тұрмайды, тек кірме сөздерде ғана кездесуі мүмкін.

3. Жіңішке еріндіктерден соң жіңішке, қысаң езуліктер кездеспейді.

Дауысты дыбыстардың тіркесі – түптеп келгенде буындардың тіркесі болып шығады. Дыбыстың өмір сүру ортасы-буын. Яғни дыбыстың тыныс-тіршілігі - буын және буын аралығы. Дыбыстар тіркесінің бастауы да, тірегі де буын. Сондықтан дыбыстар тірксін буынды танудан, буынның дыбыстық құрамын айқындаудан басталады.