26. Қазақ тіліндегі (байырғы және қазіргі) у әрпінің дыбыстық бейнесін көрсетіңіз.

У әрпі –

1. Тіліміздегі байырғы сөздердің құрамында:

а) ҰУ: ұу (у), бұу (бу), сұуұқ (суық), сұуұн (суын), т.б.

ә) ҮУ: білүу (білу), жүрүу (жүру), келүу (келу), сенүу (сену), т.б.

2. Орыс тілінен енген сөздерде:

Университет, уран, укол, клуб, кубок, т.б.

Қорытынды:

1. Түбір сөздерде де, туынды сөзде де, бірде жуан, бірнеше жіңішке естілетін дауысты у дыбысының, сондай-ақ дауысты дыбыстан бұрын және кейін келетін у дыбысының таңбасы ретіндк қолданылады.

2. ы, і дыбысына бітетін етістіктерге тұйық райдың –у жұрнағы жалғанғанда: ы, і дыбыстары түсірілп жазылад.Мысалы, оқы-оқу, тоқы-тоқу, жібі-жібу.

27. Қазіргі қазақ тіліндегі орфоэпиялық нормалар

Тілдік қатынас ауызша жіне жазбаша болатыны белгілі. Олар жетіліп, кемелденіп әдеби тілдің көрсеткіші дәрежесіне жету үшін нормаға түсу тілдердегі қажет. Норма-белгілі бір жүйе, заңдылыққа негізделген бірізділік. Сонда әдеби тіл дәрежесіне жеткен тілдердегі сөздердің айтылуында болсын, жазылуында болсын жалпыға бірдей ортақ, қалыптасқан бірыңғай нормалар болады деген сөз. Тілдің ауызша формасын нормалауды орфоэпия, ал жазбаша формасын орфография қарастырады.

Орфоэпия (гр.дұрыс сөйлеу) – сөздер мен бунақтардың бірізді, дұрыс айтылуын қамтамасыз ететін ережелер жиынтығы.Сөздердің бірізді айтылуы тілдік қатынасты жеңілдетеді.

Өлең-өлөң Қонған-қоңған

Айдын көл-айдыңгөл Тас бауыр-таспауұр

Қазақ тілінің орфоэпиялық нормасы және оның маңызы туралы алғаш пікір айтушылардың бірі проф. М.Балақаев. Ол өзінің «Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері» атты еңбегінің алғы сөзінде былай дейді: «Сөздердің айтылу нормасы және сол норманы сақтап сөйлеу мәселесі ескерілмей, елеусіз болып келеді. Сондықтан да бізде бұл мәселе жөнінде күні бүгінге дейін ала-құлалық байқалады.мына сөз былай айтылмайды, былай айтылады, мынасы дұрыс, мынасы теріс дегенді көп естиміз. Кім қай сөзді қалай айтады, қалай есітеді бәрібір әйтеуір нобайы келсе болғаны. Бұл кемшіліктерден арылу үшін әрбір сөздің айтылу нормасын сақтап сөйлеуді тіл мәдениетінің басты талаптарының бірі етіп қою керек». Сөздердің айтылуы мен жазылуында бірлестік болуы мүмкін емес екенін нақты фактілермен дәлелдейді. Соңы ы,і дыбыстарға біткен етістіктерге у қосымшасы жалғанғанда, олардың ұ,ү-ге айналып кететіні де айтылып өтеді.

Қазақ тілі орфоэпиялық нормаларын жүйелі түрде біршама дұрыс баяндаған, осы саладағы ізденістерге үлгі болар еңбек - Р.Сыздықованың «Сөз сазы» (сөзді дұрыс айту нормалары), 1983 ж жарық көрген бұл кітапшада орфоэпия қағидалары жүйеге түсірілген.

Сонымен орфоэпия ережелері тілдегі сөздер мен бунақтарды әдеби тіл нормасына сай неғұрлым бірізді, дұрыс айтуды қамтиды.Қысқасы, орфоэпиялық норманы дұрыс меңгеру үшін тілдегі әрбір дыбыстың акустика-артикуляциялық белгі-қасиеттерін, айтылу, жазылудағы ерекшеліктерді, яғни фонетика ғылымын жақсы білу қажет.