22. Кезінде фонетика мен фонологияда жиі қозғалған қ-ғ және к-г дыбыстары туралы пікірлерге тоқталыңыз.

Осы күнгі қ, к, ғ, г бас-басна фонема ма, әлде екі-ақ ( қ-к, ғ-г) фонема ма деген сұрақ жиі туып жүр. Бұларды осылай төрт түрлі таңбалау да осы Ильминскийден басталса керек. Ильминский қазақ тіліндегі дыбыстарды біршама дұрыс анықтаған деуге болады.А.Байтұрсынұлы қазақ тілінде 43 дыбыс бар деп көрсетеді.Соның төртеуі қ, ғ- тек жуан, к, г- тек жіңішке.Оларды тоң дыбыстар деп атайды. Қ, к, ғ, г ерін мен тілдің қатысына қарай 8 дыбыс.

Сингармонизм туралы сындарлы еңбек жазған Х.Досмұхамедұлы: «Дұрысында қ мен ғ дыбысының жіңішке түрін қ, ғ қылып таңбалау керек еді. К мен г қаріптерін тастау керек еді» десе де, жазу тұрғысынан қарап, к мен г әріптерін қолдана беру керек деп табады.

Бұлардың (қ, к, ғ, г) дауыстылардың жетегінде жүрмейтін тоң мойынағы Ж.Аралбаеқа «бұл бір фонеманың аллофондары ғана» дегенді айтқызады. Алайда ол кейінгі бір елеулі еңбегінде бұлар «тіліміздің даму барысында дербес фонемаға айналған болу керек» — деп бастапқы ойынан қайтады. Оған керісінше, қ мен к – қатаң бір (к) фонема, ғ мен г –ұяң (г) фонема деген пікірді дәлелдеп, айтып келген Ә.Жүнісбек қазақ тілінде 17 дауыссыз фонема бар деген тұжырымға бекінді.Мұны мойындайтын болсақ, біз де қырғыздар сияқты казак, кыргыз, карга, кыз деп жазып, қазақ, қырғыз, қарға, қыз деп айтатын боламыз.дұрысы к, г емес, Халел ескерткен қ, ғ болса керек.Онда қезеқ, қешқі, ішқі,есіқ түрде жазып, кезек, кешкі, ішкі, есік деп айтсақ керек.

Төрт әріпті жүйеге сай екі фонема (қ, ғ) түрінде қабылдау жағында бола тұрып, күдік тудыратын тұстардың барын айтпауға болмайды.Сөйлеу үстінде сөздер бірімен-бірі ұстасып, кірігіп, тұтасып айтылатыны белгілі.Мәселен бар екен де жоқ екен, аш екен де жоқ екен түрде жазылған, айтуда бар екенде /жоғекен/ашекенде/тоғекен сияқты түйдектер құрайды. Жіңішке дауыстының қасында жуан қ, ғ тұра алмаса керек.

Буын жігінде келген фонемалардың жуаны жіңішкеріп, жіңішкесі жуандап жатса, керісінше қ-ның к-ге, к-нің қ-ға өтуі біршама психологиялық дайындықты керек етеді: Сонда ғана қ, к, ғ, г дыбыстарының қатысуымен аралас (жуанды-жіңішкелі) болып жүрген сөздерді үндестікке бағындыруға болады.Мәселен, кәзір-қазір, кәсит-қасиет, көрек-қорек, қауып-қауіп.

23. Қ.Жұбановтың «Қосар ма, дара ма?» атты мақаласында көтерілген мәселелер

Біздің жазудың бұрыннан келе жатқан бір әдеті бар, ол әріп қолданудағы қосар таңбалар: бір дыбысты екі әріп, төрт әріппен белгілеулер,Орыс әрпімен жазғанда су, ти болып шығатын сөздерді su, ti қылып қосарларымен таңбалайтын әдетіміз.

1.Қосар әріп бізде қайдан басталады?

Біздің қосар әріптердің төркіні түгелімен Ахмет емлесіне барып тіреледі.Апостродтан шошынып, әсіресе қызылдыққа салынып жүрген кейбір адамдар мұны жақсы аңғаруға тиіс.

2. Қосар әріпті жақтаушылардың дәлелдері

Қосарды жақтаушылар бұларды бір дыбыс емес, екі дыбыс болғандықтан екі таңбамен белгілеу керек дейді. Бұларда екі дыбыс бар ма, әлде бір дыбыс бар ма?Мұны айырып беруге қосаршылардың өздерінің де шамалары жетер емес.

1) ұу, үу, ый, ій-лерден кейін жалғанатын жалғау дауысты дыбыстан кейін келетін жалғауға ұқсамайды, дауыссыздан кейінгі жалғаудай болып отырады: дауыстылардан кейін бала-сы, еңсе-сі болып, тәуелді жалғау –сы, -сі түрінде ұшырайды да, барлық дауыссыздардан және ұу, үу, ый, ій-лерден кейін ы, і түрінде болып кетеді.

2) Ұу, ій-лер шынында бір-бір дыбыс па, әлде әрқайсысы да қос дыбыстан ба?Дара әріпті де жанымыздан шығарып немесе жаңадан кіргізуг болмайды, осы күнгі қазақ әліппесінің ішінде бар, көрші елдерде осы мағынада қолданылатын, латын әрпінің жер жзілік практикасында ұсталып жүрген и мен і-ні, біреуінен ұу мен үу орнына, екеуін ый мен ій орнына алу жағындамыз.