19.Дыбыстардың бірін-бірі акустикалық жақтан игеруінің дыбыстық жүйедегі орнын көрсетіңіз. Қандай дыбыстар бірін-бірі айтылымы жағынан игеретінін нақты мысалдармен дәлелдеңіз.

14 сұрақта

20.Дыбыстардың бірін-бірі артикуляциялық жақтан игеруінің дыбыстық жүйедегі орнын көрсетіңіз. Қандай дыбыстар бірін-бірі айтылымы жағынан игеретінін нақты мысалдармен дәлелдеңіз.

14 сұрақта

21.Ерін үндестігі және ондағы қиындықтардың пайда болу негіздерін тап. Тіл мәдениетін сақтаудағы ерін үндестігінің орнын нақты мысалдармен дәлелде.

Дауыстылардың бір сөз көлемінде еріннің қызметі жағынан ыңғайласып, үйлесіп келуін ерін үндестігі дейді. Бұл заң бойынша сөздің бірінші буынында еріндік дауысты болса, қалған буындарда да еріндіктер тұруға тиіс. Мысалы, түйөлөрүмүзүң, көбөлөктөрдү деген сияқты. Бұлай айту, яғни ерін үндестігі, алтай, қырғыз тілдеріне тән заңдылық түрінде танылады.

Қазақ тілінде ерін үндестігі бар ма, бар болса, неше буынға жетеді дейтін мәселе әлі күнге толық шешімін таба алмай келеді. Қазіргі қазақ тіліндегі ерін үндестігі жайында пікір айтушылар академик Кеңесбаевтың тұжырымын негізге алып жүр. 1954 жылы жарық көрген «Қазіргі қазақ тілінің» фонетика тарауында былай делінген: «Әдеби тілде ерін үндестігі тіпті еленбейді десе де болады. Осыған қарағанда ерін үндестігінің қазақ әдеби тілі үшін айтарлықтай үлкен мәні бар деуге болмайды. Ал келесі бетте мынадай жазулар жазылған: «Қазақтың ауызекі тілінде аздап болса да ерін үндестігі байқалады. Ерін үндестігінің күші үш буыннан аспайды: әсіресе екі буынды сөзде ерін дауыстысымен келген алғашқы буынның еріндік ықпалы анық сезіліп тұрады: үшінші буында солғындау сезіледі».

Бұдан шығатын тұжырым: қазіргі қазақ тілінде бірінші буында еріндік дауыстылар келіп, екінші буында езулік әріптері жазылса, онда олар сөзсіз еріндік болып айтылады.Ғалымның айтуынша, тілімізде еріндіктер екінші буында анық, үшінші буында солғындау естіледі.Мұның өзі қазіргі айтуға негізделген деуге болады.

Фонетика үшін сөздің жазылуы емес, айтылуы, естілуі маңызды екені даусыз.Еріндіктердің орнына езуліктерді жазу - орфографиялық норма, бірізді жазу үшін қажет.

Ерін үндестігін дұрыс түсіну үшін еріндік дауыстылар мен езулік дауыстылардың көрші буындарда қатар тұру мүмкіндігін ескеру керек. Сонда сөздерде тек ашық а езулігінің ғана о, ұ еріндіктеріен кейін тұру мүмкіндігінің барын көруге болады: ора, орақ, отан, қола, ұран, т.б. Ал еріндіктерден ұ,ү дауыссыз у-м ен селбесіп ұу, үу, уұ, уү түрде ғана ұшырайды: айтұу, келүу, ойлауұ, келүуү.Қалған жағдайда еріндіктер мен езуліктер бір сөз ішінде қатар айтылмайды.

Бұл айтылғандардан шығатын қорытынды: қазақ тілінде ерін үндестігі болған және оның күші санаулы буынмен шектелмейді: алдыңғы буында дауысты о, ө, ұ, ү сондай-ақ дауыссыз у дыбыстары болса, келесі буындарда жазылған е, ы, і әріптері айтуда ө, ұ, ү еріндіктеріне айналады. Мысалы, қорұтұндұсұ, құлұнұмд, өздөрүңүзгө, күлкүлөрүңүздү, ауұлұмұздұң.