51) Толқындық функцияның физикалық мағынасын талдау.

Бұған дейін айтып кеткеніміздей, XX ғасырдың басында ашылған бірқатар құбылыстар мен тәжірибелік айғақтар классикалық физиканың негізгі тұжырымдарыменқайшылыққа келіп, оларды зерделеу нәтижесінде жаңа, кванттық көзқарас дами бастады. Микробөлшектердің корпускулалық-бөлшектік қасиеттерінің анықталуы, атомдықфизика саласындағы зерттеулер классикалық физика заңдарын микробөлшектерге қолдануға қойылатын шектеулерді айқындады. Мұның өзі микробөлшектердің қозғалысжәне өзара әсерлесу заңдарын сипаттайтын кванттық механиканың туындап, дамуына себепкер болды.

Релятивтік емес (баяу бөлшектерге арналған) кванттық механиканың негізгі теңдеуін 1926 жылы Э . Шредингер тұжырымдап жазды. Бұл теңдеуді біз қарастырмаймыз, тек оның негізгі сипаттамасы мен салдарларын талдау жеткілікті. Бұл — толқындық теңдеу және одан тәжірибелерде бақыланатын бөлшектердің толкындық қасиеттері шығады. Кванттық механикада бөлшектің күйін толқындықфункциямен сипаттайды. Толқындық функция — координаталар мен уақыттың комплекстік функциясы, оның айқын түрі Шредингер теңдеуінің шешуінен шығады да, соңында бөлшекке әрекет ететін күштердің сипатымен анықталады.

Кеңістіктің берілген нүктесіндегі де Бройль толқындарының интенсивтігі (амплитудасының квадраты) осы нүктеге түсетін бөлшектердің санын анықтайтыны туралы жоғарыда айтқанбыз. Ал, егер жеке бөлшек қарастырылса, оған сәйкес де Бройль толқынының интенсивтігі бөлшектің осы нүктенің маңына түсу ықтималдығын білдіреді. Кванттық механиканың ең маңызды ерекшелігі — микробөлшектің күйін ықтималдылық тұрғысынан сипаттау. 1926 жылы М. Борн ықптималдық амплитпудасы деп аталатын шама толкындық заңдылықпен өзгереді деген болжам айтты, бұл шаманы толқындың функция немесе ψ(пси)- функциясы деп атайды. Толқындық функцияның модулінің квадраты берілген уақыт мезетіндегі бөлшектің кеңістіктің элементар d V аумағында болу ықтималдығын анықтайды: dW=|ψ|²dV Басқаша айтқанда, де Бройль толқындарының интенсивтігі толқындық функция модулінің квадратымен анықталады. Егер кеңістіктің шексіз үлкен аумағын қарастырсақ, бөлшек міндетті түрде оның бір жерінде орналасуы керек, ал айқын оқиғаның ықтималдығы бірге тең. Олай болса,ʃ|ψ|²dV=1Соңғы өрнек толқындық функцияны нормалау шарты болып табылады.Қорыта айтқанда, толқындық функция микробөлшек күйінің негізгі сипаттамасы бола отырып, оның күй параметрлерінің орташа мәндерін есептеуге мүмкіндік береді

52. Тіршіліктің биохимиялық негіздерінің мәнін ашыңыз.Бұл концепция бойынша, жер бетінде тіршілік ұзаңқ уақытқа созылған алғашында химиялық содан кейін биохимиялық эволюцияның нәтижесінде пайда болған. Бұл қазіргі кезде ғылымда ең үлкен қолдау тапқан концепция болып отыр. Жерде тіршіліктің пайда болуының бастамасы – белоктық заттарды өндіруге қабілетті нуклейн қышқылдарының пайда болуы. Ал күрделі органикалық заттардың түзілуінен қарапайым тірі организмдерге өту жолы қазірше айқындалған жоқ. Биохимиялық эволюция теориясы тек жалпы семасын ғана ұсынды. Бұл схема бойынша, кооцерваттар деп аталатын қоюланған органикалық заттардың аралығында күрделі көмірсутектерінің молекулалары түзілуі мүмкін, ал кооцерваттардың тұрақтылығын қамтамасыз ететін қарапайым клетка мембранасының түзілуін қамтамасыз етеді. Дамудың келесі кезеңінде клеткада ядро пайда болады, ал одан кейін көп клеткалы организмдер түзіледі, сөйтіп олар не өсімдіктер немесе жануарлар тіршілігін қабыл алады. Міне осыдан бері тірі материя дүниесінде үздіксіз эволюция процесі болып келеді. Қазіргі заманғы органикалық эволюция ілімі қазіргі биологиялық ғылымдардың теориялық негізі ретінде сол жеке ғылымдардың жетістіктерін жинақтаушы болып табылады. Эволюция теориясы тұрғысынан ал, анда алуан салалы тірі табиғаттың бәрі өзара байланысты үш фактордың тұқым қуалаудың, өзгергіштіктің, және табиғи сұрыпталудың әрекетінің нәтижесі болып табылады. Қазіргі заманғы эволюциялық теорияның дарвиндік эволюция теориясынан тағы бір айырмашылығы сол, қазіргі теория эволюцияның элементарлық құбылысының негізі ретінде популяцияның генотипінің тұрақты өзгерісін алады. Қорыта айтқанда тірі системалардың ұйымдасуының түрлі деңгейлеріндегі ішкі қайшылықтар, олардың дамуының қозғаушы күші болғандықтан, тіршілік үшін күрестің сипатын анықтап береді. Популяция деңгейінде ол қайшылықтар жеке организмнің бірлігі мен күресі формасында көрінсе, тірлік деңгейінде түрді құратын популяциялар бірлігі және олардың арасындағы бәсекелестік формасында көрінеді, ал бұл түрдің қалыптасуының себебі болуы мүмкін. Сөйтіп табиғи сұрыпталуэволюциялық өэгеріске бағыт сілтейтін негізгі фактор болып табылады. Бұл факторлар тек популяциялық және түрлік деңгейлерде ғана емес, сондай – ақ түрден жоғары түр аралық деңгейдеде әрекет етеді. Нәтижесінде қалыптасты деп тұжырымдайтын биохимиялық эвалюция теориясы. 1924 жылы орыс ғалымы А.И. Опарин жер бетінде тіршіліктің пайда болуы жайлы өз пікірін жарыққа шығарды.Жер өз қалыптасуының алғашқы кезеңдерінде айтарлықтай салқын болған. Жер қойнауының температурасы 1000 С – дан артқан кезде ондағы қатты жыныстар балқып, бір – бірімен реакцияға түсе бастады.Тіршіліктің пайда болу жолындағы келесі кезең өзін-өзі ұдайы өніп өсіруге қабілетті молекулалардың қалыптасуы болады. Ондай молекулалар ақуыздар мен нуклеїн қышқылдары еді. Нуклейн қышқылдары өздеріне ұқсас молекулалар тазе отырып ақуыз синтезін қатаң реттей алды. Ал ақуыз – ферменттер нуклейн қышқылдарының жаңа көшірмесін жасау әрекетін іске асырды. Міне осылай тіршілікке тән негізгі қасиет өзін - өзі ұдайы өсіп өндіруге қабілеттілік пайда болады .Барлық ағзалар сырттан келген энергияны пайдаланады және онсыз тіршілік туї мүмкін емес.

53. Эйштейннің гравитациялық теориясының физикалық мәнін талдау. Неміс-американ физигі Альберт Эйнштейн 1905 жылы Цюрих университетінде докторлық диссертациясын қорғайды. Сол жылы ол бірнеше шағын ғылыми мақалаларын жариялап, физиканы бүтіндей өзгерткен «Салыстырмалылық теориясы» атты ұлы жаңалығын ашады. Сөйтіп, Исаак Ньютонның (XVII-XVIII ғғ.) ілгеріден келе жатқан аз жылдамдықтағы механикалық денелер туралы теориясына басқа тұрғыдан өзгеріс енгізді. Яғни: Ньютон теориясы физикалық денелердің қозғалысын жердің тартылыс күші мен заттың массасы, инерциясы бойынша түсіндіретін. Ал Эйнштейннің салыстырмалылық теориясы денелердің гравитациялық тартылысы кеңістік-уақыттық математикалық өлшемдермен сипатталып, алып денелердің айналасындағы кеңістікке əсер-ықпалын түсіндіреді.Эйнштейннің революциялық бұл теориясы көп өтпей іс жүзінде де дəлелденеді. Астроном ғалымдар 1919 жылы Күн тұтылуы кезінде, Күн шеңберінің тасасындағы жұлдыздарды көргендерін айтады. Осы құбылыс арқылы Күннің гравитациялық алаңында жарық сəулесінің сынатыны анықталады. Ғалымдардың осы құбылысты байқап, бүкіл əлемге таратқаны сол екен, Эйнштейннің атақ-дəрежесі шартарап бойынша шарықтап қоя береді.
1922 жылы Эйнштейнге осы еңбегі үшін физика саласы бойынша Нобель сыйлығы беріледі. Гравитация[1](латынша: gravitas— ауырлық) — материяның кез келген түрлері арасындағы әмбебап өзара әрекеттестік. Егер бұл өзара әрекеттестік біршама босаң болып, денелер баяу (жарық жылдамдығымен салыстырғанда) қoзғалатын болса, Ньютoнның бүкіл әлемдік тартылыс заңы қолданылады. Жалпы жағдайда А.Эйнштейін шығарған жалпы салыстырмалылық теориясы қолданылады. Гравитация - массасы бар кез келген денелер арасында болатын өзара тартылыс. Физикалық әрекеттесу - байланыс, өзара әрекеттесу және қозғалыс материяның негізгі атрибуттары. Дененің барлық қасиеттері өзара әрекеттесуден шығады және олардың құрылымдық байланыстарының нәтижесі болып саналады.Өзара әрекеттесу деген уақыт пен кеңістік шеңберінде бір объектіге материя және қозғалыс алмасуы арқылы әсер етуі.Қазіргі көзқарастар бойынша, кез келген өзара байланыс турінің өзіндік физикалық агенті бар, яғни онсыз өзара әрекеттесу болмайды. Заттардың бір-біріне тартылуы немесе тебілуі оларды бөліп туратын орта арқылы беріледі. Ондай орта - вакуум. Өзара әрекеттесу теория-сын жасаған кезде процестің белгілі бір жобасы пайдаланылады: фермион - заряд бөлшектер маңында бозон-бөлшектерін тудыратын өріс қалыптастырады. Екі реальды бөлшек белгілі бір әрекеттесу радиу-сында бір-бірімен қозғалмалы бозондарымен алмаса бастайды, яғни бір бөлшек бозон бөлген кезде екіншісі оны жутып, өз бозонын оған береді немесе керісінше, бозондармен алмасу бөлшектердің арасында тартылу немесе тебілу қубылыстарын қамтамасыз етеді.Бүл барлық әрекеттесулердің ішіндегі ең әлсізі. Өзара әсерлеуші денелердің массалары неғурлым үлкен болса, соғұрлым гравитациялық әсер жоғары болады.Классикалық физикада ол Ньютонның белгілі тартылыс заңы арқылы сипатталады. Гравитациялық өзара әрекеттесу барлыц космостық жүйелердің пайда болуын, сонымен қатар эволюция барысында таралып кеткен жұлдыздар мен галактикаларды дамудың жаңа цикліне енуін қамтамасыз етеді. Гравитациялық толқындардың таралу жылдамдығы вакуумдағы жарық жылдамдығына тең, бірақ гравитациялық толқындар өлшеуіш құралдар арқылы тіркелмеген.Өріс жағдайында гравитациялық заряд, Эйнштейннің кезқарасы бойынша заттың инерттік массасына эквивалентті. Американ физик-тері Р.Хясли мен Дж. Тейлор гравитациялық толқындардың табиғатта бар екендігін дәлелдеп, 1993 жылы Нобель сыилығын алды.Гравитация үшін тебілудің қарама-қарсы эквивалентті күші жоқ, барлық қарсы бөлшектердің оң мәні бар массалары мен энергиялары бар.Гравитацияның кванттық теориясы бойынша тартылыс өрісі квант-талған, бул өрістің кванттарын гравитондар деп атайды. Тартылыс күші денелер арасында үздіксіз гравитондар немесе денелер арасында үздіксіз гравитондар немесе гравитациялық толқындар ауысуының нәтижесі болып табылады. Олар энергия тасымалдайды, сонымен бірге уақыт - кеңістік қасиеттері бар.

54 Синергетика ғылыми революция. Философиялық талдау Синергетика – әр түрлі салалардағы көпнұсқалы (сызықтық емес) күрделі жүйелердегі өзіндік ұйымдасу заңдылықтарын қарастыратын жаңа пәнаралық ғылыми бағыт. Ол жүйенің жеке ерекшеліктерін ескерместен, жалпы үлгілер негізінде оның дамуының ортақ механизмдерін ашып көрсетеді. Қазіргі кезде синергетика әу баста пайда болған жаратылыстану саласында ғана емес, әлеуметтану, философия, психология сияқты гуманитарлық салаларда да жиі қолданылады.Қазіргі ғылыми зерттеулердің жаңа бағыты синергетика – оны құраушылардың табиғи қасиеттеріне қарамастан, кез келген күрделі жүйелердің өзін-өзі ұйымдастыруы мен эволюциялық дамуын қарастырады. Синергетиканың негізгі функцияларының бірі – оның синтетикалық (жинақтаушылық) мәні. Оның бастысы – ғылымның гуманитарлық және жаратылыстанушылық бағыттарын қосуға бастайтындығы. Бірақ ол табиғат және адами мәдениет арасын байланыстырумен шектелмейді, оның жаңа жинақтаушылық (синтездеуші) қырлары мынадай:

• дүниетанымның батыстық (талдаушылық) және шығыстық (синтездік) түрлерін біріктіру

• Ғылымның қатаң негіздері мен оның қолданбалы бағыттарын кіріктіру.

• Ғылымның нормативтік және дискриптивтік қырларын, яғни ақпараттың бүтіндігі мен оның адам белсенділігі үшін құндылығын біріктіру.

• Күрделілік пен хаос туралы ғылым мен мәдениет пен өнер туралы көзқарастарды қосу.

Синергетиканың негізгі функцияларының тағы бірі – оның әдіснамалық және эвристикалық қызметі, яғни зерттеу стратегиясы ретінде қарастырылуы. Синергетика жаңа ғылыми проблемаларды шешуге бағытталғандықтан, зерттеу-ізденіс қызметінің негізгі әдісіне айналады. Егер күрделі жүйелердің жалпы заңдылықтары айқындалса, оның құрылымдалуы мен дамуы туралы болжамдар жасауға болады. Демек математикалық әдістерді пайдалану мүмкіндігі жоқ жерде синергетиканы сапалық негіз ретінде қолдануға болады.Білім беру мен біліктілік арттыру жүйесіндегі синергетика үш жақты қарастырылады: 1)синергетика білім беру саласы үшін; 2)білім берудегі синергетика; 3)білім беру синергетикасы.Білім берудегі синергетика әр түрлі білім салаларында жаңаның пайда болуы, қалыптасуы және дамуы зерттелгенде ғылым мен мәдениеттің ұштасуы түрінде көрінеді. Білім беру синергетикасы тұлға мен оның білімінің қалыптасуы мен дамуы барысында білім беру үрдісінде анық байқалады.Синергетикалық басқарудың негізгі ұстанымдары ащықтық, толықтырымдылық және субъектілік болып табылады.Ал біліктілік арттыру жүйесіндегі синергетика ең алдымен әр түрлі шектеулі ақпараттардан бүтін жүйе құрастыруға тырысудан ақпараттарды контекстік қабылдау арқылы дүниеге біртұтас көзқарас қалыптастыруға көшу керектігін түсінуден басталады.

Әлеуметтік жүйедегі синергетикалық ұғымдарАттрактор – жүйенің, оған жеткен соң қайтадан бұрынғы жағдайына қайта келе алмайтын, шектік жағдайы. Мұны әлеуметтік жүйенің жаңа сапалық күйге көшуі ретінде түсіндіруге болады. Мысалы, білім беру субъектілерінің өз қызметінің нәтижелеріне қанағаттанбауы оны шығармашылық ізденіске талпындырып, нәтижесінде олардың педагогикалық мәдениеті мен кәсіби мүмкіндіктері жаңа сапалық деңгейге көтеріледі. Бифуркация – ашық сызықтық емес жүйенің даму эволюциясы жолдарының тармақталуы. Әлеуметтік саладағы бифуркация – ескі сапаның белгілі бір жаңа сапалардың шексіз жиынтығына тармақталуы. Бұл білім беру мекемелері мен педагогтардың өзін-өзі ұйымдастыру үрдісіне стохастикалық (әр мағыналы) сипат береді. Детектор – тезаурус ішінен белгілі бір бифуркациялық құрылымды таңдап алу арқылы оны мүмкін жағдайдан нақты жағдайға айналдыру. Мұны педагогикалық технологияларды таңдаудағы түйінді мәселелер арқылы түсіндіруге болады. Диссипативтік құрылым – жүйеде оны тепе-теңдіктен шығарып жібергенде пайда болатын жаңа құрылым (И.Р.Пригожин). Диссипативтік жүйе – қозғалыс барысында толық энергиясы кеми отырып, басқа энергияға айналатын механикалық жүйелер. Ал әлеуметтік салада бұған мысал ретінде жүйенің сыртқы ретсіздікті күшейте отырып, ішкі реттілігін сақтап қалуға ұмтылысын айтуға болады.Келісім қағидасы – адамның немесе әлеуметтік жүйенің өзара қарым-қатынас пен диалог негізінде қалыптасуы. Француз ғалымдарының айтуынша, өзгенің білімімен шыңдалмаған білім – білім емес.Қалыптасу қағидасы – негізгі форманың тыныштық пен жетілгендік емес, керісінше қозғалыс пен жетілмегендік екендігі. Қалыптасу өзінің екі қарама-қарсы шектік нүктесі арқылы айқындалады: хаос – күрделілік пен кездейсоқтықтың және бұзылу мен түзілудің негізі, реттілік – қарапайымдылық пен қажеттіліктің және сұлулық пен үйлесімділіктің негізі. Синергетика – грек тілінен аударғанда бірлескен әрекет энергиясы, синергия – бірлескен әрекет. Әлеуметтік салада синергетика қоғамның негізі ретінде адам өмірінің барлық саласындағы бірлесе еңбек ету түрінде қарастырылады. Синергетика дегеніміз - табиғат әр түрлі кіші жүйелерден және үлкен жүйелерден тұратын ғылым.Синергизм - өзара әсер ету, бір – біріне ықпал жасау. Синергия - әр түрлі күштер мен энергия түрлерінің біртұтас әсердегі бір – біріне ықпалды әрекеттесуі. Аттракторлар дамуы деген - болашақ білімдерінің элементтерін мақсаттар мен қол жетер жетістіктер.Синергетика тепе – теңдік жағдайындағы емес ашық жүйелер құрылымдарының пайдалануы мен дамуын сипаттайтын жалпы ортақ әдістерді табуға тырысады. Синергетика ХХғ – 60-70 ж пайда болды, бірақ осы деңгейге дейін толық меңгерген деп айтуға болмайды.Синергетика термодинамика кез - келген күрделі жүйелерге біртұтастық көзқарас тұрғысынан қарауға мүмкіншілік жасайды. Қазіргі уақытта термодинамиканың негізгі ұғымдары: ашық жүелері мен тепе-теңсіздіктегі жүйе болып табылады. Ашық жүйелер деген - қоршаған орталардың затпен, энергиямен, импльюспен және т.б. алмасып тұратын жүйелерді айтады.Тепе-теңсіздіктегі жүйе – қайтымсыз процестерге әкелетін кез-келген пораметрияның орналасуын сипаттайтын жүйе. Қазіргі жаратылыстану концепциялары» деген оқу пәні қазақ аудиториясына жаңадан енгізіліп отырғандықтан және оның үстіне бұл пәннің қазақ тілінде жазылған оқу құралының жоқтығына байланысты орыс тіліндегі оқу құралдарын пайдалануға тура келеді. Сондықтан орыс тіліндегі «естестьвенно – научная - научная картина мира» деген сөз тіркесіндегі «картина» деген сөзді «суреті» деп сөзбе-сөз аудару алмай, логикалық мәніне қарай «көрінісі» деп алдық, өйткені орыс тіліндегі «научная картина мира» деген сөз тіркесінде әңгіме шындық дүниенің нақты; көрнекі туралы болып, отырған жоқ, адам ойында бейнеленген абстракциялық ұғымдар, тиориялық білімдер системасы туралы болып отыр.Өз басындағы ақиқат ғылыми абстракциялық ұғымдар мен теориялық білімдер системасын пайдалана отырып, адам дүниенің көрінісін өзінше елестете алады: Демек, «научная картинна мира» деген сөз тіркесін «дүниенің ғылыми көрінісі» деп алу мазмүн жағынан дұрыс та орынды болады.Дүниенің қазіргі заманғы ғылыми көрінісін көз жіберсек, бүкіл әлемде эволюцияға, яғни әлем дүниесінде өзгермейтін, қозғалмайтын, эволюциялық дамуға ұшырамайтын ешнәрсе жоқ екенін байқаймыз.Синергетиканың туына себеп болған қазіргі заманғы барлық жаратылыстану – ғылыми пәндердің біртұтас дүние жұзілік эволюциялық синтузге ұшырап, бірігуі дейді ғалымдар. Бірақ, айта кеткен жөн, материяның өздігінше дамуға қабілетілігі жайлы көзқарас философияға ХІХ ғасырда ене бастады. Синергетиканы зерттеу 70 жылдары басталып, қазір бірнеше бағытта дамып келеді. Синергетика деп аталатын бұл теорияның жалпы мән - мазмұнын неміс ғалымы Герман Хакен зерттеді. Синергетиканың ұстанған басты дүниеге көзқарастық идеясының мәні мынада:а) Әлемде ыдырау мен құралу, эволюция мен тоқырау процестері жалпы алғанда тепе – тең жүріп жатады;ә) Құралу процестері ол жүзеге асатын системаның табмғатынан тәуелсіз, бірдей тәртіппен жүзеге асады. Синергетика өлі табиғаттың да, тірі табиғаттың да өздігінше ұйымдасуының жүзеге асуына көмектесетін бір жалпы механизімді ашып бергендей болды. Бұл жағдайда ол өздігінше ұйымдасу деп тепе-тең емес ашық системаның ұйымдасуының төменгі, қарапайым формада әлдеқайда күрделі жоғары формаға өздігінше өтуін түсінеді. Бұдан кез келген жүйе (система) синергетиканың объектісі бола алмайды, тек ашық жүйелер ғана, яғни сыртқы ортамен зат немесе энергия алмасатын жүйелер ғана оның объектісі болады.Қорытындылай айтқанда, құбылыстарды синергетикалық тұрғыдан түсінудің жаңалықтарына мыналар жатады: а) Бейберекеттік табиғатты бүлдіруші, қиратушы ғана емес, сонымен бірге жасаушы даму түрақсыздық ( бүлінушілік) арқылы жүзеге асады. ә) Күрделі жүйлер эволюциясының бір бағыттылығы, классикалық ғылым айтқандай, жалпы ерекше емес, ерекше жағдай, өйткені күрделі жүйелердің көпшілігінің дамуы көп бағытта болып келеді.б) Даму эволюцияның бірнеше мүмкін бағыттарының ішінен кездейсоқтық даму процесіндегі өкінішті қателік емес, эволюция механизімінің біржағы.Синергетика дүниенің қазіргі заманғы ғылыми көрінісінің аса маңызды бір негізгі деп саналады. Сондай-ақ синергетика-экологияда, психологияда, социологияда және басқа да салаларда ғылымаралық күрделі зерттеулерде жиі қолданылады

55. 55. Космологиялық антиномиялар. Философиялық талдау. Астрономиялық өлшем дегеніміз астрономиядағы (аспан денелері) қашықтықты өлшеу бірлігі. Галактика дегеніміз - жүздеген миллиард жұлдызы бар және өте үлкен жұлдызды жүйелер. Гелиоцентризм (грек helios-күн) ол күнмен жұлдыздардың оны айналып жүретін сипатталады.Геоцентризм (грек гео-жер) әлемнің ортасында жердің тұрғанын, ал күн мен жұлдыздардың айналып жүретін сипатталады.жұлдыздар деген қатты қызған газдардан тұратын жарқыраған аспан денелері.Макромир-адам өмір сүріп, іс-әрекет жасайтын және өзінің сезім мүшелері арқылы жалпы әлемді қабылдаған немесе танитын болып табылады.Mикромир-адам өзінің іс-әрекетін танымай жасай алмайтын әлем бөлімі. Мегамир дегеніміз-астрономиялық зерттеуге жасауға мүмкіндік бар, бүкіл әлемдік материяның бір бөлігі.Бүкіл әлемді зерттейтін космология ғылымы, космостық денелер мен оларды түзететін әр түрлі жүелердің құрылымы мен дамуын зерттейтін ерте заманғы ғылым астрономия деп атайды. (яғни астрономияның дамуынан) Ал астрономия адамзаттың күнделікті тұрмыс қажеттілікті және маусымдық құбылыстарды, уақыт өлшеу және т.б. қалыптастырады. Ал қазіргі таңда астрономия телескоптар, компьютерлік есептеу техникасы, комостық зерттеу техникалар тез дамуы нәтижесінде болып саналады.Космостық ұшулар, космостық денелердің құрылысын, құрамын, физикалық, химиялық құбылыс-ды және бүкіл әлемдегі сәулелерді зерттейтін ғылымы болып табылды. Оптикалық астрономия көзге көрінетін жұлдыздардың сәулеленуін зерттейді. Мысалы: аспан ашық кезде жәй-көзбен 2000-3000 ға жуық жұлдыздарды көруге болады. Олардың көбісі бір келкі орналаспаған олар біздердің галактикамыз. Жер шарын барлық жағынан қоршап тұратын аспан. Қазіргі заманда жұлдыздар катологында 20 млн-ға жуық жұлдыздар мен астрономиялық обектілер бар деген жормал. Ал күнге ең жақын орналасқан жұлдыз Центавра, ол одан кейінгі күнге жақындау Сириус Галактикада жұлдыздардан басқа шаңдар мен газдар көп кездеседі. 1931 жылы атмосфералық радио кедерілерді зерттей отырып, американдардың ғалымы К.Янский радио сәулелерді ашты. 1961-1964 жылы көптеген космостық обектілерді (күннің, жұлдыздардың, радио сәулеленулері анықталып радио астрономия ілімін дамыта бастады.Астрономиялық масштабтардағы материяның бүкіл әлемдік үш құрылымдық деңгейге бөлінеді.Мегамир МикромирМакромир. Астрономиядағы материяның құрылымының деңгейі; планета, жұлдыз, голактика және метаголактика болып бөлінеді.Күн жүйесі-күннің тартылыс күші әсер ететін кеңістік аймағын қамтиды. Күн мен жердің арасындағы қашықтықтың 2*10⁵ есе үлкен. күн мен жердің жәйсары корлик (түсті) қатты қызған плазмалық шар. Ол өз осінен жерменен бір бағытта айналады және өз магниттік өрісі бар. Күннің айналасындағы планеталар екі топқа бөлінеді:1.Ішкі планетаға жататындар; Меркурий, Венера, Жер, Марс,2.Сыртқысына жататындар; Юпитер, Сатурын, Уран, Нептун планеталар жатады. Ал Плутон өзінің физикалық қасиетін басқа плпнеталардан өзгеше. И.С.Школовский жұлдыздардың пайда болуы былай деп түсіндірген. Қайсы бір себептердің салдарынан газды шаңды жұлдыз аралық бұлттар салқындап жинақтала бастайды да, осы бұлттан тығыз газды шар түзіледі. Бұл шарды әлі жұлдыз атауға болмайды, себебі оның температурасы реакция жүру үшін әлі жеткіліксіз болады. Сондықтан бұларды жұлдыз деп атайды. Жұлдыздардың температурасы жоғары дәрежесіне жеткен соң, термодерлық реакциялар жүре бастайды. Космология, ғарыш ілімі – Ғаламның біртұтастығы және оның астрономиялық бақылаулар арқылы танылған бөлігі жайлы ілім; астрономияның бір бөлімі. Космологияның тұжырымдары (Ғаламның модельдері) физиканың заңдары мен астрономиялық бақылаулардың деректеріне, сондай-ақ адамзат қоғамының әр түрлі дәуірлеріндегі философия принциптерге сүйенеді.Алғашқы космологиялық түсініктер өте ерте заманда адамдардың дүниедегі өз орнын анықтау, түсіну әрекеттерінен шыққан. Бәрінен гөрі Демокриттің, Пифагордың, Аристотельдің (б.з.б. 5–4 ғ-ларда) ежелгі дәуірдегі философия мектептерінің Космологиялық көзқарастары қатаң логикалық талаптарды қанағаттандырды. Астрономия, т.б. жаратылыстану білімдерінің жинақталуы нәтижесінде және Ғалам туралы әр түрлі философия пайымдаулардың негізінде дүние құрылымын тұтас алып қарастырудың ең алғашқы әрекеті – дүниенің геоцентрлік жүйесі (Птолемей) жасалды. Бұл жүйенің негізгі Космологиялық идеялары: Жер қозғалмайды әрі ол Ғаламның кіндігі, Ғалам кеңістік бойынша шектелген, «аспан» мен «жердің» табиғаты бір-бірінен мүлдем алшақ. Кейінірек (16 ғ-да) астрономия мен жаратылыстану ғылымында төңкеріс болған дүниенің гелиоцентрлік жүйесі (Н.Коперник) жасалды. Птолемей және Коперник жүйелерінің бір-бірінен түбегейлі айырмашылықтарына қарамастан, олар Күн жүйесі шеңберіндегі мәселелерді ғана қамтыды. Астрономияның әдістері мен бақылау құралдарының дамуы барысында Жердіңғарыштағы рөлі төмендеп, бүкіл Күн жүйесінің өзі «жұлдыздық әлемнің» – Галактиканың кішігірім бір бөлігі екенін көрсетті. Күн осы орасан зор жүйедегі 100 млрд-тан астам жұлдыздың біреуі екендігі анықталды. Кейін Галактика сияқты орасан зор түзілімнің Ғаламда өте көп болу мүмкіндігі жайлы болжамдар айтыла бастады (И.Кант, т.б.) Қазіргі кезде Ғалам үшін галактикалар жиыны, яғни Метагалактика қабылданды. Ғылыми Космология өзінің даму барысында ньютондық Космология және релятивистік Космология деп аталатын екі үлкен кезеңді басынан кешірді. И.Ньютоннан бастап Космология мәселелері жалаң ойлау нысанасы емес, нақты физикалық есеп түрінде қойылды және оларды шешу үшін математикалық жаңа тәсілдер кеңінен қолданылды. Космология мәселелері бүкіләлемдік тартылыс күштері арқылы басқарылатын массалардың шексіз жүйесінің сипаты жайлы есептерді шешуге саяды. Массалар жүйесі үшін жұлдыздар жүйесі қабылданады және онда таза механикалық көзқарас үстем.

56 электродинамиканың негізгі концепцияларына сипаттама беріңізҚазіргі заман техника мен ғылымның екпінді дамуымен сипатталады. Даму негізінде - фундаменттік ғылымдардың жетістіктері. Солардың ішінде физиканың алатын орны ерекше. Бұл ғылым ғылми-техникалық прогресстің негізі болып табылады. Әсіресе, электромагниттік процесстерді зерттеу және қолдану кең өріс алған. Электромагниттік өрісті зерттейтін ғылым электродинамика – теориялық физиканың маңызды бөлімі болып табылады. Бұл саланың тарихи маңызы: ол физика ғылымының дамуына ерекше түрткі берген сала. Электродинамиканың теориялық принциптерінің қалыптасуы кезінде классикалық физиканың шектелгендігін көрсетіп, жаңа физиканың пайда болуына себепші болды. Классикалық физиканың теориялық негіздерінің кемшілікте-рі оптикалық құбылыстарды классикалық физика тұрғысы-нан түсіндіру әрекеттерінің сәтсіздігінен көріне бастады. Ғылымда пайда болған дағдарысты жеңу жолында физика-ның фундаменттік, яғни негізгі принциптерін қайта қарау қажет болды. Осының нәтижесінде физиканың жаңа салала-ры: салыстырмалық теория және кванттық механика пайда болды. Соның көмегімен көптеген құбылыстар мен зат қасиеттері түсіндірілді, техникада қолданыс тапты. Сонымен, физика ғылымының негіздеріне сипаттама берейік. Бұл ғылым - тәжірибелік болса да, теориясыз дамуы мүмкін емес. Теория ғана оны түсінікті қылады, әрі практика-да қолданылатын жасайды. Физикалық теория өте ауқымды дүние болып табылады, оның ішінен фундаменттік бөлім бөлініп шығады. Бұл бөлім материя құрылысы және қозғалы-сы жайындағы білімнің негізін құрайды. Осы фундаменттік теория физиканың басқа бөлімдерін біріктіріп, бағыттап тұрады. Педагогтік тұрғыдан фундаменттік білімнің маңызы әрқашан жоғары болды. Ол оқушылардың ғылыми көзқара-сын қалыптастырады. Ол мектептік курсының құрамына кіріп, әлемнің біртұтас көрінісін туғызады. Өткен ғасырда материалдық әлемнің бірлігі жөніндегі көзқарас жаңа қырынан көрінді, бірнеше фундаменттік өзара әсерлер бөлініп алынды. Бұлар материалдық объектілердің қозғалысы мен күйінің өзгерісіне жауапты. Электродинамика – бұл материяның ерекше бiр түрiнiң – электромагниттiк өрiстiң табиғатының заңдылықтары мен қасиеттерi туралы, және электрлiк зарядталған денелер немесе бөлшектердiң арасында өзара әсерлесуiн зерттейтiн ғылым. «Классикалық электродинамика» нақты алғашқы өрістер теориясы болып табылады, яғни электрлік, магниттік және оптикалық әсерлерді біріктіруші.Классикалық электродинамиканың ядросы болып Максвелл теңдеуі, сонымен қатар Лоренц күші( күштің шамасын әрекет етуші электромагниттік өрісте анықтайды) табылады. Максвелл теңдеуінде полевая физика және классикалық электродинамика сәйкес келсе, алайда бұл Лоренцта сәйкес емес.Сонымен қатар полевая физика көптеген жаңалықтарды электродинамикаға енгізеді. Мысалы, бұл магниттік зарядтың болуын жоққа шығарады.Лоренц күші — электрмагниттік өрісте қозғалатын зарядталған бөлшекке әсер ететін күш. Максвелл теңдеуі- классикалық электродинамиканың негізгі теңдеулері; кез келген ортадағы жэне вакуумдағы барлық электромагнит/электромагниттік кұбылыстарды толығымен сипаттайды, өріс көздерінің, электр зарядының жэне токтардың орналасуы мен козғалысы аркылы электромагниттік өрісті сипатгайтын шамалар өзгерісін байланы- стыратын төрт тендеулер жүйесінен тұрады.

56. Электродинамиканың негізгі концепцияларына сипаттама беріңіз.Электродинамика дегеніміз – электромагниттік өріс жайындағы ғылым. Ол өрістің электр зарядтарымен байланысын, өрістің зарядтарға әсерін ашып береді. Классикалық механикада денелердің қозғалысын қарастырғанда, денелерге әсер етуші күштердің табиғаты ашып айтылмайтынын еске алайық. Олардың жылдамдыққа, уақытқа тәуелділігі алдын ала беріледі немесе басқа физикалық теориялардан алынады. Электродинамика электромагниттік әсер күштерінің электр зарядталған денелердің әсерінен болатындығын және олар зарядталған денелерге әсер ететіндігін айтып сипаттайды. Электродинамикада негізгі ұғым – заряд. Бірақ оны таситын бөлшектердің, денелердің қандай екендігін қарастырмайды. Заряд мөлшерін анықтау үшін 2 зарядтың әсерлесу күшін табады. Олардың бірі- эталондық заряд етіп қабылданады.Бірақ электродинамика зерттейтін негізгі объект- заряд емес, электромагниттік өріс. Өріс- нақты физикалық объект, затпен қатар өмір сүретін материяның бір түрі. Өрісті электр зарядтары туғызса да, ол зарядтан бөлек те өмір сүре алады. Мысалы: жарықтың, электромагниттік сәулелердің тууына себепші – электр зарядтарының қозғалысы. Пайда болғаннан кейін бұл сәулелер зарядтан бөлек өздігінен өмір сүреді. Электромагниттік өріс кеңістіктің макроскопиялық аумақтарына таралады, бұл аумақтардың анық шекаралары болмайды. Өріс зарядталған денелерге күштік әсері арқылы білінеді.Электродинамикада және механикада өріс ұғымдары қолданылғанмен оларға әртүрлі мағына беріледі. Механикада қарастырылған өріс– көмекші математикалық ұғым; Бұл өріс денелерге әсер ету үшін материалдық ортаның қажет қылмайды. Ол қандай қашықтық болса да лезде әсер етеді деп есептеледі. Механикада қарастырылатын әсер теориясын – алыстан әсер ету ілімі дейді. Бірақ та, іс жүзінде, табиғатта денелер үлкен қашықтықтарда бір-бірімен лезде әсерлесуі мүмкін емес. Айталық, зарядтар, өздері орналасқан нүктелерінде, сырттан келген өрістермен әсерлеседі. Электродинамикада қарастырылатын әсер теориясы– жақыннан әсер ету ілімі деп аталады. Онда күштік әсерді жеткізетін – электромагнитттік өріс. Зарядқа әсер ететін күш берілген нүктедегі өрістің күйімен анықталады. Ал зарядталған денелердің өзара әсері шекті жылдамдықпен өріс арқылы беріледі. Электродинамикада өзара әсердің өрістік моделі осындай. Өзара әсердің таралу жылдамдығы (с) бойынша электромагниттік өріс – релятивистік объект болып табылады, яғни оны салыстырмалық теория тұрғысынан зерттеу керек, ал электродинамика- релятивистік теория болып табылады; өрістерді сипаттау үшін инерциалды санақ жүйесі (И.С.Ж.) қолданылады. И.С.Ж. етіп Жермен байланыстырылған жүйе алынады. Бір И.С.Ж.-нен 2-сіне өту үшін Лоренц түрлендірулері қолданылады. Классикалық электродинамикада өріс те, заряд та үздіксіз есептеледі. Бірақ та электромагниттік өріс- фотондардан құралса, заряд электрондар мен протондардан құралады.Классикалық электродинамика – макроскопиялық теорияларға жатады, қолданылу ауқымы үлкен болғанымен, шектелген; Яғни өрістің және зарядтардың дискретті сипаты құбылыстарға әсерін тигізбейтін кезде ғана электродинамика қорытындылары дұрыс болады. Ал атомдық масштабтағы электромагниттік әсерді қарастырғанда макроскопиялық электродинамика заңдарының қолданылуы шектелген және кванттық электродинамикада көп толықтырылады.Электродинамиканың теориялық өзегі- Максвелл дифференциалдық теңдеулер жүйесі. Электродинамика есептерінің көбісі зарядтардың орналасуы және қозғалысы берілген жағдайда өрісті анықтау мақсатын қояды. Ол үшін өріс теңдеулерін дербес жағдайлар үшін интегралдау қажет болады.Табиғатта электромагниттік әсерлер кең таралғандықтан электродинамиканың да қолдану аумағы кең, әсіресе оның техникада қолданылуының маңызы жоғары. Заттың құрылымы және қасиеттерін түсінуде осы теорияның қызметі ерекше орын алады. Электрлік құбылыстардың қазіргі тео-риясының пайда болуының алғы шарттары – эмпирикалық фактілер мен жеке фундаменталды заңдардың ашылуы сияқ-ты жаңалықтарының жинақталуы болып табылады

57. Қазіргі физикадағы сақталу заңдарының мәнін ашыңыз.Қазіргі физикадағы сақталу заңдарына: Импульстің сақталу заңы, Энергияның сақталу заңы  жатады.Энергияның Сақталу Заңы, энергияның сақталу және айналу заңы – табиғаттағы кез келген материялық тұйық жүйеде өтетін барлық процестер кезінде сол жүйе энергиясының сақталатынын тұжырымдайтын жалпы заң. Энергия бұл жағдайда тек бір түрден екінші бір түрге айналады (егер материялық жүйенің қоршаған ортамен әсерлесуін ескермеуге болса, онда ол жүйені тұйық жүйе деп қарастыруға болады); егер материялық жүйе сыртқы әсердің нәтижесінде бір (бастапқы) күйдегі екінші (соңғы) бір күйге ауысса, онда оның энергиясының артуы (не кемуі) жүйемен әсерлесетін денелер мен өріс энергиясының кемуіне (не артуына) тең болады. Бұл жағдайда жүйе энергиясының өзгеруіне жүйе күйінің біреуіне (бастапқы не соңғы) ғана тәуелді болады да, оның ауысу жолына (тәсіліне) тәуелді болмайды. Басқаша айтқанда, энергия – жүйе күйінің бір мәнді функциясы. Термодинамикада Энергияның сақтау заңы термодинамиканың бірінші бастамасы деп аталады.[1] Физикалық (не химикалық) құбылыстардың кез келген түрлерінде Энергияның сақтау заңы сол құбылысқа тән формада ғана тұжырымдалады. Өйткені энергия берілген процесті сипаттайтын параметрлерге тәуелді. Энергияның сақталу және айналу заңын 19 ғ-дың 40-жылдары Дж.Джоуль және неміс ғалымдары Р.Майер, Г.Гельмгольц бір-біріне байланыссыз ашты. Импульстің сақталу заңы1. «Импульс»  гректің   impulses деген сөзінен шыққан,  оның сөбе сөз аудармасы «соққы» дегенді білдіреді.  Бұл термин механикада  екі шаманы:  күш импульсі мен  дене импульсін білдіреді.Дене  импульсі дененің массасы мен оның қозғалыс жылдамдығының көбейтіндісіне тең болатын физикалық шама Р дене импульсінің ХБ (СИ) жүйесіндегі өлшем бірлігі  секундына килограммметр  [кг · м/с]Масса – скалярлық шама, ал жылдамдық векторлық шама.Дене импульсінің векторының бағытыда жылдамдық векторының бағытымен сәйкес келетін векторлық шама.  2.  Күш импульсі мен дене импульсі арасындағы байланыс. Дене қандайда бір ₀  бастапқы жылдамдықпен қозғалып келе жатсын дейік.Белгілі бір уақыт ішінде дененің қоғалыс бағытында оған түсірілген тұрақты күштің әрекетінен оның жылдамдығы Егер үдеу     жылдамдығының өзгеру шапшаңдығын сипттайтынын ескерсек, онда Ньютонның екінші заңын өрнектейтін    формуласын   немесе     түрінде жазуға болады. уақыт аралығының бастапқы ₀ = mжәне соңғы мезетіндегі  = m импульстерін деп белгілесек, онда соңғы фопмуланыДене импульсінің өзгерісі күш импульсіне тең.Күш импульсі  күш пен оның әрекет ету уақытының (    көбейтіндісіне тең.  күш импульсінің ХБ (СИ) жүйесіндегі өлшем бірлігі- Ньютосекунд [Н· с]Күш импульсі бағыты күш векторының бағытымен сәйкес  келетін векторлық шама.Күш импульсіне демонстрациялық тәжірибелер.1.  Горизанталь бетке болат шар қойылған. Оның үстімен тұрақты магнитті жылдам өткізейік.Тәжірибені қайталап, магнитті шардың үстімен жайлап қозғайық, сонда шар магнитпен ілесе бірге жүреді.Үстелде жатқан бір парақ қағазға суы бар стакан қойылған. Егер сол қағазды жайлап тартсақ, онда стакан қағазбен бірге қозғалады. Ал егер қаттырақ тартып қалсақ, онда қағаз сусып шығады.3. Таяқшаның екі ұшына қағаздан жасалған екі шығыршық ілінген.Таяқшаны екінші таяқшамен ұрғанда таяқша сынады да, шығыршық сол күйінде қалады. Неге? Тәжірибе себебін түсіндіру.4. Импульстің сақталу заңы.Тұйық жүйе дегеніміз сыртқы күштер әрекет етпеген жағдайда жүйеге енетін денелер бір-бірімен ішкі күштер арқылы ғана әрекеттесетін жүйе.1Мысал:  және  жылдамдықпен бір-біріне қарама-қарсы бағытта қозғалып келе жатқан массалары m₁ және m₂ екі шардың өзара әрекеттесуін қарастырайық. Ньютонның ІІІ заңы бойынша олар былай байланысады:Тұйық жүйедегі өзара әрекеттесетін денелер импульстардың қосындысы өзгермейді (сақталады). 5. Импульстің тұрмыста, техникада қолданылуы.

58. Эволюция мәселесіне көзқарас. Философиялық талдау.Тірі табиғат үшін эволюциялық даму – ажыратылмайтын және ерекше қасиет. Биологияда бұл тұжырымдама әр текті мамандырылған биологиялық білімнің шектеуәі жүргізілетін платформа функциясына ие болды. Нәтижесінде айтарлықтай дербес білім саласы эволюциялық биология қалыптасты.Эволюция биология ғылымында тірі организмдердің өзгеруі мен даму заңдылықтары, дамуға қозғаушы күштері мен себептері туралы ғылым. Эволюция теориясы бойыеша барлық тірі организмдердің әр түрлілігі бір – бірімен байланысқан үш фактордың әсерінен туады; тұқым қуалапушылық , өзгергіштік және табиғи сұрыптау. Тіршіліктің пайда болуы аса қызықты да кұрделі мєселе болып саналады. Жаратылыстану ғылыми дәлелдеріне қарағанда, жер бетіндегі тірі материяның пайда болғ анына 3,8 млрд жылдай болыпты, ал оған дейін әлем ондаған млрд жылдай өмір сүріпті. Олай болса, жер бетінде тіршілік, тірі организмдер дүниесі қалай жєне неден пайда болды деген сұрақтың жауабы адамзатты көптен бері ойландырып, толғандырып келеді. Жер бетінде тіршіліктің пайда болуы жайлы, жалпы алғанда 4 түрлі концепциялар бар.а) Креоционизм деп аталатын жаратушы құдайды мойындайтын діни концепция.ә) Тірі дүние єуел бастан бар мәігі, тұрақты құбылыс деп түсіндіретін концепция.б) Тіршілік жерден тыс кеңістікте пайда болды деуші панспермия концепциясы.в)Физикалық жєне химиялық заңдылықтарға бағынатын процестердің нәтижесінде тарихи пайда болған деп түсіндіруші концепция. Тірі организмдердің барлығы қазіргі кезде қандай болса, дәл сондай күйінде бір кездерде жаратылған, олар ешқашан өзгермеген және өзгермейді деген тұрпайы түсінік мыңдаған жылдардан бері адам санасында мекендеп келеді. Тірінің бәрін құдай өзгермейтін етіп жаратқан деп түсіндіруші концепция креоционизм деп аталады. ХХ ғасырда тіршіліктің пайда болуының ғылыми моделін жасауға қол жетті.1924 жылы орыс биохимигі А.И.Опариннің Происхождение жизни деген кітабында тұңғыш рет жаратылыстану ғылыми концепция тұжырымдалды. 2.Жерде өмірдің пайда болу концепциялары.Бұл концепция бойынша, жер бетінде тіршілік ұзаңқ уақытқа созылған алғашында химиялық содан кейін биохимиялық эволюцияның нәтижесінде пайда болған. Бұл қазіргі кезде ғылымда ең үлкен қолдау тапқан концепция болып отыр. Жерде тіршіліктің пайда болуының бастамасы – белоктық заттарды өндіруге қабілетті нуклейн қышқылдарының пайда болуы. Ал күрделі органикалық заттардың түзілуінен қарапайым тірі организмдерге өту жолы қазірше айқындалған жоқ. Биохимиялық эволюция теориясы тек жалпы семасын ғана ұсынды. Бұл схема бойынша, кооцерваттар деп аталатын қоюланған органикалық заттардың аралығында күрделі көмірсутектерінің молекулалары түзілуі мүмкін, ал кооцерваттардың тұрақтылығын қамтамасыз ететін қарапайым клетка мембранасының түзілуін қамтамасыз етеді. Дамудың келесі кезеңінде клеткада ядро пайда болады, ал одан кейін көп клеткалы организмдер түзіледі, сөйтіп олар не өсімдіктер немесе жануарлар тіршілігін қабыл алады. Міне осыдан бері тірі материя дүниесінде үздіксіз эволюция процесі болып келеді. Қазіргі заманғы органикалық эволюция ілімі қазіргі биологиялық ғылымдардың теориялық негізі ретінде сол жеке ғылымдардың жетістіктерін жинақтаушы болып табылады. Эволюция теориясы тұрғысынан ал, анда алуан салалы тірі табиғаттың бәрі өзара байланысты үш фактордың тұқым қуалаудың, өзгергіштіктің, және табиғи сұрыпталудың әрекетінің нәтижесі болып табылады. Қазіргі заманғы эволюциялық теорияның дарвиндік эволюция теориясынан тағы бір айырмашылығы сол, қазіргі теория эволюцияның элементарлық құбылысының негізі ретінде популяцияның генотипінің тұрақты өзгерісін алады. Қорыта айтқанда тірі системалардың ұйымдасуының түрлі деңгейлеріндегі ішкі қайшылықтар, олардың дамуының қозғаушы күші болғандықтан, тіршілік үшін күрестің сипатын анықтап береді. Популяция деңгейінде ол қайшылықтар жеке организмнің бірлігі мен күресі формасында көрінсе, тірлік деңгейінде түрді құратын популяциялар бірлігі және олардың арасындағы бәсекелестік формасында көрінеді, ал бұл түрдің қалыптасуының себебі болуы мүмкін. Сөйтіп табиғи сұрыпталуэволюциялық өэгеріске бағыт сілтейтін негізгі фактор болып табылады. Бұл факторлар тек популяциялық және түрлік деңгейлерде ғана емес, сондай – ақ түрден жоғары түр аралық деңгейдеде әрекет етеді.

59. Химиялық элементтердің периодтық заңдылықтарының физикалық мәнін ашыңыз. Химия заттар туралы білімдердің жай ғана жиынтығы емес, белгілі әлеуметтік маңызы және басқа ғылымдар қатарында өзінің орны бар, реттелген үнемі дамып отыратын білімдер жүйесі.Химия ғылымы алдында екі үлкен міндет тұр.Берілген қасиеттері заттар алуан - өндірістік міндет.Заттардың қасиеттерін меңгеру тәсілдерін анықтау – ғылыми зерттеудің міндеті.Бұл міндеттердің шешудің 4 тәсілі бар.Заттың құрамын анықтау ( элементтік, малекулалық) Молекулалардың құрамын анықтау.Нәтижесінде осы заттар алынатын химиялық реакцияның термодинамикалық және кинетикалық шарттарын табу.Заттың құрылымын деңгейін анықтау.Химиялық білімдер оларды біріктіру мен жүйелік керек болғанға дейін эмперикалық түрде жинала берді. Химиялық білімді жүйелі түрге келтірген орыс ғалымы Д.И. Менделеев болды. Ол кез-келген дәл білімдер белгілі бір жүйелікте болуы керек деген қағиданы ұстанды. Осындай қағиданың нәтижесінде Олар 1869ж химиялық периодты заңды ашып, химиялық элементтердің периодтық жүйесін табады. Д.И. Менделеевтің бұл жаңалығын химия ғылымындағы төңкеріс деп қарауға болады, өйткені ол жекелеген элементтердің химиялық және физикалық қасиеттерінің арасындағы байланысты ғана анықтап қана қойған жоқ, сонымен бірге барлық химиялық элементтердің арасындағы өзара байланысты тауып анықтады.2.Периодтық заң және Мендельевтің химиялық элементтердің периодтық жүйесі. Д.И. Менделеевтің өз кестесін құруының негізгі принципі элементтерді олардың атомдық салмақтарының өсуіне қарай орналастыру болды. Элементтердің валенттілігі мен химиялық қасиеттерін негізге ала отырып Д.И. Менделеев оларды іс жүзінде екі жыл созылған шығармашылық қызу жұмыстың нәтижесінде ғылым біздер 100 жылдан астам уақыт, осы күнге дейін қолданып келе жатқан элементтердің периодтық жүйесін жасады. Элементтердің атомдарында валентті электрондар 3 деңгейшелерде орналасқан. Бұдан соң кіші периодтарды электрондар мен S және P деңгейлер толтырады, ол үлкен периодтарды d деңгейлермен толтырады. VI жәнеVII периодтарды сонымен қатар f деңгейлері толтыруы байқалды.Кестенің негізгі постулаты химиялық элементтің валенттілігі сыртқы электрон қабатындағы электрон сонымен анықталатындығы болып табылды. Сондықтан бұл электрондар валентті электрондар деп аталды.3.Химия ғылымдарының даму кезеңдері.Химияның даму тарихы оның негізгі мәселесін шешу тәсілдерін заңды түрде ауысып отыруы болып табылды. XVII – ғ дейінгі химия ғылымының даму тарихы заттардың қасиеттері туралы мәселені шешудің сан ғасырғы созылған жеміссіз әрекеттері деп қарастыруға болады, Осы мезгіл ішінде денелердің қасиеттерінің пайда болуын түсіндіретін принсиптердің 2 түрі түсініктемесі ұсынылды. 1.Атомистикалық натурафилософияның өкілдері Левкип (б.э.д 500-400ж), Демокрит (б.э.д 470-380ж), Эпикур барлық денелер көлемі мен формалары әртүрлі атомдардан тұрады. Бұл олардың сапалық өзгершіліктерін түсіндіреді деп болжам айтты.Аристотель (384-322) мен Эмпедокл (440-430) денелердің әртүрлілігін оптиотомистикалық поэзиядан денедегі әртүрлі элементтердің тіркелуі арқылы құбылыстармен элемент қасиеттерінің мен қосылуымен түсіндірді. Химия ғылымының даму кезеңі XVII ғ. екінші жартысынан 19 ғ. басына дейінгі кезеңді жатқызады. Заттардың қасиеттерінің пайда болу мәселесінің шешімін ағылшын ғылымы Р.Бойл тапты. оның зерттеулері денелердің сапалары мен қасиеттері дененің қандай материалдық элементтерден құралдығына қатысты екендігін көрсетті. Бойл заттың ең кіші субстанцияларын (minimanaturalia) деп аталады. Бұл бөлшектер бір-бірімен байланысын үлкенірек бөлшектер – кластерлер жасайды деп тұжырым жасайды. Жалпы химия ғылымының зерттеулерін бір жүйеге тізглеп мынадай зерттеу әдісі қалыптастырады. Заттың қасиеттері . Бұл тәсіл ғылыми химиялық білімдердің бірінші деңгейі болған заттардың құрамы туралы ілімнің басын бастады.Химияның ғылым ретінде даму кезеңі ХIХ ғ. басынан ХХғ. басына дейін созылған құрылымдық химия кезеңі болды.ХХғ ретінде дамуының үшінші кезеңі химиялы процестер туралы ілім кезеңі ХХ ғасырдың 1-ші жартысын қамтиды. 4- кезең ХХ ғасырдың 2-ші жартысында эволюцияның химия кезеңі 1960-1980ж химияның басты мәселесін шешудің эволюциялық химия деп аталатын жаңа тәсіл пайда болды. Бұл тәсілдің негізінде химиялық жүйелердің өздігінен құрылуына әкелетін шарттарды пайдалану принціпі жатыр. Химиялық бөлімдердің дамуының 4 деңгейін ирархия немесе субординация қатынасында болатын 4 концептуалды жүйе. периодтық заң – атом ядросы зарядтарының артуына байланысты химиялық элементтер қасиеттерінің периодты өзгеретінін тұжырымдайтын табиғаттың негізгі заңы.Бұл заңды 1869 жылы Д.И. Менделеев ашты. Ол оның толық тұжырымдамасын 1871 жылы жариялады. Менделеевтің 1869 жылы жасаған еңбегі элементтердің периодтық жүйесі – Менделеевтің периодтық заңының графиктік бейнесі. Бұл заң элементтердің периодтық жүйесімен тығыз байланысты және бірін-бірі толықтырып, түсіндіреді. Ядроның заряды (Z) жүйедегі элементтердің атом нөміріне тең. Z өсуі бойынша орналасқан элементтер Z (Н, Нe, Lі, Be…) 7 период түзеді.Периодта элементтердің қасиеттері сілтілік металдардан инертті газдарға өткенде заңды түрде өзгереді. Вертикальды бағаналар – қасиеттері ұқсас элементтердің топтары болып табылады. Менделеевтің периодтық заңы қазіргі заманға дейінгі химия ғылымының дамуына үлкен әсер етіп, оның біртұтас ғылым болып қалыптасуында басты рөл атқарды. Менделеевтің периодтық заңы мен элементтердің периодтық жүйесіне сүйене отырып, ғалымдар атом құрылысы және химиялық байланыс теорияларын жасады; жер қыртысы мен ғарыштық нысандар зерттеледі. Бұл заның барлық жаратылыстану, техника, технология саласындағы ғылымдар үшін философиялық мәні зор. Периодтық заң ашылған кезде көптеген элементтер белгісіз еді. Д. И. Менделеев аса үлкен болжампаздықпен олардың кейбіреулерінің қасиеттерін сипаттаған болатын (скандий - Л. Нильсон, галлий - Лекок де Буабодран, германий - К. Винклер).Ғалымның көзінің тірісінде ол болжаған элементтер ашылып, периодтық заңның дұрыстығының айғағы болды.Заңның ашылған кезінде кейбір элементтердің валенттіліктері мен атомдық массалары дұрыс анықталмаған еді. Элементтердің қасиеттерінің өзгеру заңдылықтары сақталатындай етіп, Менделеев бериллийдін, (Be), торийдің (Тһ), церийдің (С1), индийдің (In), т.б. кейбір элементтердің атомдық массаларын түзетті.Периодтық заң табиғаттың дамуы мен бірлігін көрсететін жалпы заңдарға жатады. Бұл заңның құрылымдық кескіні болып табылатын периодтық жүйеде периодтар бойынша элементтердің сыртқы қабаттарында электрондар санының біртіндеп өсуінен (1-8) металдық қасиет екідайлылық арқылы бейметалдыққа ауысады. Бұл заңдылық табиғаттың санның сапаға ауысу заңының бір көрінісі. Табиғаттың тағы бір жалпы заңы — терісті терістеу бір периодтан екіншісіне өткенде байқалады. Әрбір келесі периодтың элементі өзіне ұқсас алдыңғы периодтың (III—>11) элементінің (К—>Na, CI—>Ғ) қасиетін қайталағанымен, оның касиеті алдыңғы элементтікінен аздап өзгешеленеді, яғни олардың белсенділігі жоғарырақ екенін көреміз. Қарама-қарсылықтың күресі мен бірлігі - периодтың басынан аяғына жеткенде байқалады (Na - CI; К - Вг).Периодтық заңға сүйеніп радиобелсенді элементтер ашылды, бұл еңбектер әлі де жалғасуда. Осы айтылғандардың барлығы Менделеевтің периодтық заңды ашуы сәті түскен іс емес, терең ғылыми танымдық маңызы бар табиғаттың іргелі заңдарының бірі екенін дәлелдейді

60. Кванттық хромодинамиканың негізгі концепциялары. Философиялық талдау. Кванттық хромодинамика – кварктер мен глюондардың күшті өзара әсерінің кванттық өріс теориясы. Кванттық хромодинамиканың кванттық электрдинамикадан айырмашылығы, онда фермиондардың қосымша еркіндік дәрежесі – «түс» деп аталатын, үш мәнге ие кванттық сандары болады. Мұндай фермиондарды кварктер деп атайды. Әр типтің кваркі («ароматы» – u, d, s, c, b) үш «түсті» күйде бола алады; олар бір-бірімен калибрлік түрлендірулер арқылы байланысады. Кванттық хромодинамикада электрлік зарядтың (электрмагниттік өріс көзі) аналогы – «түсті» заряд. Оларды глюондық өріс тудырады. Кварктер мен глюондардың өзара әсерлесуі кезінде олардың арасында глюондар алмастырылады. Глюондардың бір-бірімен әсерлесетіндігі – олардың фотондардан өзгешелігі болып есептеледі. Мұның нәтижесінде кварктер мен глюондар бір-бірінен қашықтағанда олардың арасындағы өзара әсер күші артады. Кванттық хромодинамикалық зерттеулер 1980 жылдан ҚазМУ-да (қазіргі ҚазҰУ; Т.Ә.Қожамқұлов) жүргізілуде. Кварктердің әсерлесуі жүзеге асатын стохастикалық калибрлі өріске негізделген ұйытқудың (үздікті және үздіксіз) жаңа түрінің теориясы жасалды. Кварктердің импульстік тұзақтары және олардың статистикалық модельдері электрондық есептеу машиналарының көмегімен зерттелуде. Кварктердің гаусстық стохастикалық тұйық траекторияларының теориясы құрылды.