Тромбоз

Тромбоз деп қанның қан тамырлары ішінде үйьш қалуын атай-ды. Үйып қалған зат тромб деп аталады. Тромб қан тамырлар са-ңылауын тарылтып немесе бүтіндей тығындап, қан айналысына кедергі жасайды. Артериямен қан келмей қалғанда, ағзалар некро-зға дейін болатын аса қауіпті өзгерістерге үшырайды.

Тромбоздың негізінде физиологиялық күбылыс — қан үю үрдісі жатады. Бүл организмнің қоршаған ортаға бейімделу реакцияла-рының ең бір маңызды түрі, себебі тамырлар жарақаттанғанда қанағу тоқтамаса, организм сәл ғана жарақаттан қансырап өледі. Сонымен қатар, қан үю үрдісіне белсенді қатынасатын, қанның ең майда түйіршіктері — тромбоциттер — қан тамырының ішкі қабатын (эндотелиін) үздіксіз бүтіндеп түрады. Тромбоциттердің 15 проценті тек осы қызметті атқару үшін пайдаланылады. Тромбо-

3 Белім. Қан және лимфа айналымының бүзылуы 111

циттер көшіп түскен эндотелий орнына жабысып (адгезия), сол жерді желімдеп, қан тамырының физиологиялық регенерациясын қам-тамасыз етеді. Қанның үюы өте күрделі, көп салалы үрдіс, ол әрдай-ым қанды үйытушы және қан үюына қарсы жүйелердің бақылау-ында болады. Қазіргі кезде организмде қан үюына қарсы әрекет ететін екі жүйе барлығы анықталды (В.А. Кудряшов). Бірінші жүйе-ге қалыпты жағдайда қан қүрамында болатын антикоагулянттар: гепарин, антитромбин мен фибринолизин жүйесі кіреді. Олар қанның қан тамыры ішінде үйып қалуына жол бермейді. Патоло-гиялық жағдайларда, егер бірінші жүйенің күші жеткіліксіз болса, екінші қосымша, гемостазды, рефлекторлық-гуморалдық жолмен реттеуші қан уюына қарсы — фибринолиздік жүйе іске қосылады. Осыган байланысты тромбин мөлшері қанда көбейіп кеткенде, рефлекторлы жолмен гепариннің және фибринолизді күшейтуші заттардың қанға шығуы көбейіп, тромбин мөлшерінің одан әрі ар-туына қанның үйып қалуына жол берілмейді. Осылайша қанды үйытушы және қан үюына қарсы жүйе кері байланыс механизмі арқылы реттеліп түрады. Демек қан үю үрдісінде гемостаздың үш бөлігі де: тромбоцитті аппарат, плазма факторлары (фибринді ьщы-ратушы, кининді және комплементті жүйелер) және қан тамырла-рының өз компоненттері бірлесіп әрекет етуі керек. Бүл әрекет молекулалар деңгейінде өтеді. Сонымен тромбоз осы екі, бір-біріне байланысты, жүйенің ара-қатынасының бүзылуының ңәтижесі.

Қан үю үрдісі тромбоциттердің белсенділігімен басталады. Қан тамырының кемері жарақаттанғанда сол жерге бірінші болып тром­боциттер жетеді, олар эндотелий асты элементтерімен әсерлесіп бір-біріне жабыса жайылып (адгезия) тамырдың зақымданган жерін бітейді. Сонымен қатар, тромбоциттер қүрамынан қан үю үрдісін іске қосушы биологиялық әрекетшіл заттар, адгезивті белоктар — фибриноген, фибронектин, тромбоспондин бөлініп шьігады. Олар біріншілік тромбоциттік тромбты түрақтандырады. Біріншілік тромбощттік тромб микроциркуляция арнасьшдағы қанағуды тоқ-татады. Ірірек тамырлардағы тромбтардың беріктігі, қан үю үрдісі нәтижесінде фибриннің түзілуімен байлаш>істы.

Тромбоздың шығу механизмі (патогенезі) өте күрделі. Қалып-ты жағдайда қантамырларда үйымайды, ал тромбтың түзілуі организмдегі қанды үйытушы және қан үюына қарсы жүйелердің өзара қатынасының бүзылуының анық белгісі. Тіндер жарақатта-нғанда, операция уақытында, миокард йнфарктында жөне басқа ауруларда тіннен тромбопластин факторы қанға көп мөлшерде бөлініп шыгады. Көптеген аурулар, мысалы, атеросклероз, гипер­тония, қантгы диабет, қатерлі ісіктер; шок, қан үю үрдісін күшейтіп