ББК 52.5я7 A 94

Пікір жазғандар

А.Н.Жүмабаева, медицина гылымының докторы, профессор С.И.Иржанов, медицина гылымының докторы, профессор

Ахметов Ж.Б.

А 94 Патологиялық анатомия - Алматы, 2004, -688 бет, су-

реттер.

ISBN 9965-683-65-4

Патологшшық анатомия оқулығы осы пөннің 2002 жылғы бағдарла-масына сәйкес жөне соңғы ғылыми жетістіктерді есепке ала отырып жа-зылған. Оқулық екі бөлімнен түрады, оның жалпы бөлімінде жалпы па-тологиялық үрдістердің қүрылымдық негіздері, иммунопатологиялық үрдістер, ісіктер жөнінде және түқымқуалаушы аурулар жөнінде мәліметгер келтірілген; оқулықтың жеке бөлімінде патологиялық анатомия пәнінің бағдарламасыңда көрсетілген жеке аурулардың (нозологиялық түрлердің) анықтамасы, олардың туындау себептері (этиологиясы), келіп шыгу механизмдері (патогенезі), патологиялық анатомиясы, асқынулары, өлім себептері жөнінде толық түсінік берілген.

Оқулық жоғары медицина оқу орындарының студенттеріне, дәрігер-патологоанатомдарға, кафедра оқытушыларына, ғылыми қызметкерлерге арналған.

4107010000 ^{ББК 525я7}

^А 00(05)-04

ISBN 9965-683-65-4 © Ахметов Ж.Б., 2004

Қысқартылған сөздер тізімі

АИТ — адам иммундық тапшылығы

АИТВ — адам иммундық тапшылық вирусы

ALL — жедел лимфобластық лейкоздар

ANLL — жедел лимфобластық емес (миелобластық) лейкоздар

АСФ — амилоид түзілуін күшейтуші фактор

АУФ — аденозинүшфосфат

БЖЖ — бүйректің жедел жетіспеушілігі

ДНҚ — дезоксинуклеин қышқылы

EVB — Эпштейн-Барр вирусы

ЖБТ — жоғары сезімталдықтың баяу түрі

ЖЖТ — жоғары сезімталдықтың жедел түрі

ЖИА- жүректің ишемиялық ауруы

ЖИТС — жүре пайда болған иммундық тапшылық синдромы

ҚР — Қазақстан Республикасы

ҚІПҮ - қанның (қан тамыр ішінде) шашыранды үю синдромы

CLL — созылмалы лимфоматозды лейкоз

CGL - созылмалы гранулоцитарлық лейкоз

HBV — гепатит В вирусы ,

HBjAg — гепатиттің В түрінің S антигені

HLA — адам лейкоцитгерінің антигені

ОНЖ — орталық нерв жүйесі

ӨТТЛП - ore төменгі тығыздыктағы липопротеидтер

ПГ — пр^стагландин

РНҚ — рибонуклеин қышқылы

мРНҚ — матрицалық рибонуклеин қышқылы

SAA -+ сарысулы амилоидтық белок

TTJIIt - төменгі тығыздықтағы лийопротеидтар

ТцӨФ — тромбоцитарлық өсу факторы

ЦАМФ — циклдік аденозинмонофосфат

ЦВА ^ церефроваскулярлы ауру

ФӨФ ~ фибробластардың өсу факторе

1

Мазмүны

Алғы сөз 14

Кіріспе 16

Патологиялық анатомияның медициналық пәндер арасындағы

орны және оның міндеттері •

Қысқаша тарихи деректер 19

ЖАЛПЫ БӨЛІМ 22

1 болім. Патологиялық анатомияның зерттеу өдістері 22

1.1. Өлім белгілері және өлімнен кейінгі өзгерістер ..... 23

2 бөлім. Жасушалар мен тіндердің зақымдануы . . 27

2.1. Жасуша патологиясы 27

Плазмолемма (цитоплазмалық мембрана) патология­ сы 28

Ядро патологиясы 31

Хромосомалар патологиясы 33

Жасуша органеллаларының патологиясы . . . 36

Жасушалардың зақымдануы . 45

2.2. Дистрофиялар 49

Пареюшмалық дистрофиялар 50

Тұқымқуалаушы дистрофиялар 57

Стромалық-қантамырлық дистрофиялар .......... 59

Мукоидтың ісіну

Фибриноидгық ісіну 60

Гиалиноз

1 Амилоидоздар 63

ІІіМНХИМалық липоидоздар 70

Күрцелі бслоктар алмасуының бүзылуы (аралас дист-

рофНЛЛар) 72

ХромоіфОТбидтер алмасуының бұзылуы

Гсмоглобкногендік пигментгер алмасуының бүзылуы

ПротсиногвНДІК ПЖМеиттер алмасуының бүзылуы . . 77

Липидогендік пигменттер алмасуының бүзылуы 78

Нуклеопротеидтер алмасуының бүзылуы 79

Минералдар алмасуының бүзылуы 80

Тастардың пайда болуы 85

3. Некроз 86

4. Инфаркт 90

5. Гангрена . 92

3 белім. Қан және лимфа айналымының бүзылуы 94

3.1. Толақандылық (гиперемия) 97

Артериялық толақандылық

Веналық толақандылық 98

2. Қаназдық (ишемия) 103

3. Қанағу . 104

3.4. Гемостаздьщ және қанның реологиялық қасиеттерінің және лимфа айналымының бүзылуы 106

Стаз 110

Тромбоз

ҚШҮ-синдромы жөнінде түсінік 116

Эмболия 117

Лимфа түзілуінің бүзылуы 120

Шок 122

Тіндік сүйықтықтар мөлшерінің бүзылыстары 123

4 бөлім. Қабыну 126

1. Экссудативті қабыну 136

2. Пролиферативті (продуктивті) қабыну 143

3. Гранулемалық қабыну 144

4. Иммундық қабыну 151

5 бөлім. Иммунопатологиялық үрдістер . . . 152

1. Иммундық жүйеге байланысты патологиялар ...... 156

2. Аутоиммундық аурулар 165

6 бөлім. Бейімделу және орнын толтыру 167

6.1. Гипертрофия және гиперплазия 169

3. Атрофия 172

4. Организация 175

5. Дисплазия 176

7 бөлім. Регенерация .

1. Жеке ағзалардың регенерациясы 180

2. Патологиялық регенерация 187

3. Метаплазия . ............................... 188

8 бөлім. Ісіктер

8.1. Ісіктердің морфологиялық көріністері мен қүрылы-

8

Ж.Ахметов. Патологиялық анатомия

Мазмуны 9

Ісіктердің морфогенезі 197

Ісіктердің этиологиясы . . . . 199

Ісік дамуының негізгі бағыттары 204

Ісіктердің жіктелуі 207

2. Арнайы даму орны жоқ эпителийлік ісіктер

3. Сыртқы және ішкі секреция бездерінің ісіктері..... 211

4. Мезенхималық ісіктер 212

5. Меланин түзуші тіннің ісіктері 222

8.6.Нерв жүйесі мен ми қабықтарының ісіктері 226

8.7. Қан жасау жүйесінің жөне лимфоидты тіндер ісіктері 233

Лейкоздар .

Жедел лейкоздар 235

Созылмалы лейкоздар 238

Миелопролиферативтік аурулар 242

Лимфоидты тін ісіктері 243

Ходжкин ауруы

Ходжкиндік емес лимфомалар 246

9 бөлім. Тұқымқуалаушы аурулар 248

9.1. Моногендік аурулар 249

Аутосомдық-доминантгық түрде түқымқуалаушы ауру­ лар . 250

Аутосомдық-рецессивті түрде түқымқуалаушы ауру­ лар 253

Мукополисахаридоздар . 255

Гликогеноздар

Галактоземия 257

Өкпенің біріншілік эмфиземасы

Муковисцидоз 258

9.2. Хромосомалық аурулар

Даун ауруы 261

Патау синдромы 261

Клайнфелтер синдромы . . 262

Тернер синдромы 262

ЖЕКЕ БӨЛІМ . . 264

10 белім. Анемиялар 269

1. Постгеморрагиялық анемиялар

2. Темірдефицитті анемиялар

3. Гемолиздік анемиялар 271

11 бөлім. Тыныс алу ағзаларыньщ аурулары 275

11.1. Өкпенің инфекциялық аурулары 277

Ошақты пневмония..

Крупозды пневмония 281

Өкпе абсцесі мен гангренасы 284

11.2. Өкпенің созылмалы аурулары 285

Созылмалы бронхит

Бронхоэктазиялық ауру 289

Өкпе ателектазы 291

Өкпе эмфиземасы

Бронхтық астма (өкпе демікпесі) 293

3. Плеврит 295

4. Өкпенің аралық (интерстициалды) сырқаттары .... 296

5. Өкпе рагы 297

6. Өкпе қан тамырларының патологиясына байланыс-

ты зақымданулар 300

Өкпе инфаркты

Өкпе гипертензиясы

Өкпе ісінуі 301

12 бөлім. Жүрек-қан тамыр жүйесінің аурулары 302

1. Эндокардит

2. Миокардит . 303

3. Кардиомиопатиялар 305

4. Атеросклероз 307

5. Артериялық гипертония 315

6. Жүректің ишемиялық ауруы 320

Стенокардия 321

Күтпеген жүректік өлім

Миокард инфаркты 322

Жүректің созылмалы ишемиялық ауруы 326

12.7. Васкулиттер

13 белім.Ревматизмдік аурулар 329

1. Ревматизм 331

2. Ревматоидтық артрит 336

3. Жүйелі қызыл жегі 338

4. Жүйелі склеродермия 341

5. Шегреннің қүрғақ синдромы 342

6. Дерматомиозит , 343

7. Бехтерев ауруы 344

14 бөлім. Асқорыту жүйесінің аурулары 345

1. Тамақ пен жүтқыншақ аурулары

2. Өңеш аурулары 347

3. Асқазан аурулары 349

Гастриттер

Асқазан жарасы 357

Жедел жаралар 358

10

Ж.Ахметов. Патологиялық анатомия

Мазмуны

1 1

Созылмалы жаралар 359

14.4. Асқазан ісіктері 363

Полиптер

Асқазан рагы 364

14.5. Ішек аурулары 366

Туа пайда болған кемістіктер

Мегаколон 367

Энтерит 368

Созылмалы энтерит 369

Мальабсорбция синдромдары 370

СПРУ

Уиплл сырқаты 371

Арнайы емес жаралы колит 372

Крон ауруы 374

Аппендицит 375

Ішек ісіктері. 377

Тоқ ішек рагы . . . . 378

Перитонит . 380

15 бөлім. Бауыр аурулары 381

1. Гепатоздар •••••.. 382

2. Гепатиттер . . . 384

3. Бауыр циррозы 389

4. Бауыр рагы 393

5. Өт қабының аурулары . . . 395

6. Үйқы безінің аурулары 397

16 бөлім. Бүйрек аурулары . 399

16.1. Гломерулалық патология 402

Жедел гломерулонефрит

Тез дамушы гломерунонефрит 405

Созылмалы гломерулонефрит

16.2. Нефроздық синдром 408

Липоидтық нефроз

16.3. Бүйрек амилоидозы 410

Өзекшелердің жедел некрозы 411

Пиелонефрит . . . 413

16.4. Бүйрек қан тамырларының патологиясы 416

Қауіпсіз нефросклероз

Қауіпті нефросклероз

5. Бүйрек тасы ауруы (уролитиаз) 417

6. Поликистозды бүйректер 419

7. Бүйректердің созылмалы жетіспеушілігі 420

8. Бүйрек ісіктері 421

17 бөлім. Жыныс ағзаларының және сүт бездерінің аурулары 423

17.1. Еркек жыныс ағзаларының аурулары 424

Қуықалды безінің патологиясы

Жедел простатит

Созылмалы простатит

Простата карциномасы 426

Еркек жыныс ағзасының аурулары 428

Аталық без және оның қосалқыларының аурулары ... 429

Аталық без ісіктері 430

17.2. Әйел жыныс ағзаларының аурулары 432

Жатыр мойын патологиясы

Эндометрий патологиясы .

Жатыр полиптері 435

Жатыр ісіктері 436

Аналық бездер патологиясы 440

Аналық без ісіктері 441

17.3. Сүт безінің аурулары 446

Сүт безінің фиброзды-кистозды аурулары 447

Сүт бізінің ісіктері

17.4. Жүктілікке байланысты және босанғаннан кейін да- митын аурулар 451

18 бөлім. Ішкі секреция бездерінің аурулары 455

1. Гипофиз сырқаттары

2. Бүйрекүсті бездерінің сырқаттары 458

3. Қалқанша без сырқаттары 461

4. Қалқанша без маңындағы бездер сырқаттары 469

5. Үйқы безі сырқаттары 470

19 бөлім. Орталық нерв жүйесінің аурулары 474

19.1. Ми қан тамырларының аурулары 475

Дисциркуляторлық (ишемиялық) энцефалопатия .... 476

Ми инфаркты

Субарахноидалдық қан қүйылу 479

19.2. Нерв жүйесінің миелинсізденуге байланысты ауру­ лары 480

Шашылған (коптік) склероз 481

19.3. Нерв жүйесінің дегенеративтік аурулары 482

Альцгеймер ауруы

Моторлық нейрондар ауруы , . 483

19.4. Орталық нерв жүйесінің инфекциялары ......... 484

Вирустық инфекциялар 485

Бактериялық инфекциялар 488

20 бөлім. Жүқпалы аурулар 498

12

ЖЛхметов. Патологиялық анатомия

Мазмүны

13

20.1. Вирустық инфекциллар 492

Жедел респираторлық вирустық инфекциялар 493

Грипп 494

Парагрипп 497

Аденовирустық инфекция 498

Респираторлық-синцитиалдық инфекция 499

Адамның иммундық тагапылық вирусы (АИТВ) қоз-

дыратын инфекция 500

Шешек 503

Қүтыру 505

20.2. Риккетсиоздар 506

Эпидемиялық бөртпелі сүвек

20.3 Бактериялар қоздыратын аурулар 509

Ішек инфекциялары

Дизентерия >, 510

Іш сүзегі 512

Сальмонеллездер 515

Оба . , 516

Холера 518

Күйдіргі 520

Туберкулез .. 521

Бруцеллез 530

Мерез , 533

Сепсис , 537

20.4. Саңырауқүлақтар қоздыратын аурулар 544

Актиномикоз . 545

Кандидоз . 546

Аспергиллез 547

Мукормикоз

20.5. Қарапайымдар жөне гельминттер қоздыратын ауру­ лар .: 548

Безгек

Амебиаз 549

Лейшманиоз 550

Шистосомоз 551

Филяриоз 552

21 бөлім. Балалар аурулары (Бүл бөлім профессор Ю.С.Ис-

маиловамен бірлесіп жазылған) 553

21.1. Пренаталды кезең патологиясы 554

Гаметопатиялар

Бластогагмялар 557

Эмбриопатиялар 559

2. Нөресте аурулары . 573

3. Нәрестелердің инфекциялық аурулары 577

Жатыр ішінде дамитын вирустық инфекциялар 578

Жатыр ішіндегі дамитын бактериялық инфекциялар .

Листериоз •

Туберкулез . . 579

Мерез

21.4. Перинаталдық кезеңнің инфекциясыз аурулары ... 581

Муковисцидоз

Эндокард фибробластозы 582

Диабетгік перинаталдық патологиясы

5. Плацента (бала жолдасы) патологиясы 583

6. Перинаталды патология 589

Шала туылған нәресте 590

Мерзімінде туылған нөресте 591

Асфиксия 592

Пневмопатиялар 595

Нәресте пневмониясы 597

Туылу жарақаттары мен туылу зақымданулары . . . 598

Нөрестелердің гемолиздік ауруы 601

Нәрестелердің геморрагиялық сырқатгар 603

21.7. Балалардың жүқпалы аурулары 604

Цитомегалия

Полиомиелит 605

Қызылша 608

Дифтерия 610

Скарлатина 613

Менингококтық инфекция 616

Ішектік коли-инфекция 619

Токсоплазмоз 620

Балалар сепсисі 621

21.8. Балалар ісіктері 624

22 белім. Тіс-жақ жүйесі және ауыз қуысы ағзаларының ауру­лары (Бүл бөлім профессор К.З. Бакеновамен бірлесіп жа-

зылған) 629

22.1. Tic аурулары

Кариес, пульпит, пародонтит 630

Периодонтит 635

22.2. Ауыз қуысының шырышты қабығының және ағза- ларының қабынуы . 637

Стоматиттер • 639

Сиалоденит 640

14

Ж.Ахметов. Патологиялық анатомия

22.3. Пародонт аурулары 641

Пародонтит 642

Пародонтоз . 643

4. Ауыз қуысының шырышты қабығында, ағзаларын-да, жақ, бет сүйектерінде кездесетін ісіктер және ісікалды өзгерістер 644

5. Tic тіндерінен дамитын одонтогендік ісіктер 649

6. Тіске байланысты емес ісіктер . . 651

22.7. Жақ және бет сүйектерінің ісіктері. 652

Сілекей бездерінің ісіктері 653

23 бөлім. Кәсіптік аурулар . 655

23.1. Өндірістік шандар әсерінде дамитын аурулар (пнев- мокониоздар)

Силикоз 656

Силикатоздар 658

Асбестоз

Металлокониоздар 660

Сидероз

Алюминоз

Берриллиоз 661

Антракоз 662

23.2. Қоршаған ортаның физикалық әсерінен дамитын аурулар 666

Дірілді-тербеліс (вибрация) ауруы ................

Жүмыс орнындағы шуыл әсерінде дамитын сырқат-

тар . . 667

Иондаушы сәулелер әсерінде дамитын аурулар 668

24 бөлім. Патоморфоз және емдеу патологиясы 671

1. Ятрогендік патологиялар 673

2. Реанимациялық патология 675

Тақырыптық көрсеткіш 679

Үсынылатын өдебиеттер 687

Білімдіден шыққан сөз Талаптыгы болсын кез...

Абай

Алғы сөз

Медицина саласында ана тілімізде оқулық жазу мәселесі кейінгі он жыл ішінде қолға алына бастады. Біз 1993 және 1995 жылдары "Патологиялық анатомия" деген екі бөлімнен түратын оқу қүра-лын, 1994 жылы "Патологиялық анатомия терминдерінің орыс-ша-латынша-қазақша түсіндірме сөздігін" оқушы қауымға үсынг-ан болатынбыз. Міне, бүгінге дейін сол оқулықтар қазақ тілді сту-денттер, патологоанатомдар, оқытушылар үшш бірден-бір оқу қүралы болып қалуда. Өткен он жыл ішінде медицина гылымда-рының қарқынды дамуы, молекулалық биология мен генетика-ның сощы жетістіктері оқулықты қайта қарап, қазіргі деңгеиге сай етіп жазуды талап еті. Сондықтан үсынылып отырған оқулық өз тәжірибемізді жөне соңғы жылдары жақын және алыс шетел-дерде шыққан оқулықтар (М.САбдуллаходжаева "Основы пато­логии человека", Ташкент, 1997; МАЛальцев, Н.М.Аничков Па­тологическая анатомия" в двух томах, Москва, 2001; V. Kumar et al "Basic pathology", 1999) материалын есепке ала отырып жазылды. Оқулық екі бөлімнен түрады, оның жалпы бөлімінде жалпы пато-логиялық үрдістердің қүрылымдық негіздері, иммунопатология-лык үрдістер, ісіктер жөнінде және түқымқуалаушы аурулар жөнінде мәліметгер келтірілген; оқулықтың жеке бөлімінде патологиялық анатомия пәнінің бағдарламасында көрсетілген жеке аурулардың (нозологиялық түрлердің) анықтамасы, олардың туындау себептері (этиологиясы), келіп шығу механизмдері (патогенезі), патология-лық анатомиясы асқынулары, өлім себептері жөнінде толық түсшік берілген. Бүрынғы оқулықтардың барлық бөлімдері толықтыры-лып, өқделіп қайтадан жазылуына байланысты дүниеге жаңа оқулық келді деуге негіз бар.

Оқулықтың "Балалар аурулары" бөлімі кафедра профессор Ю.С.Исмаиловамен, ал "Тіс-жақ және ауыз қуысы агзалараның аурулары" деген бөлімі | профессор К.З.Бакеновамен | бірлесіп

*

; , Ж.Ахметов. Патологиялық анатомия

жазьщцы. Кітаптағы макро- жөне микросуретгер негізінен кафед-раның жөне авторлардың өз материадцарынан алыңцы лтг Х?"* ^мет^^на Университеттерінің, институггарының бар-лық факультетгершщ, медициналық колледждердің студеттеріне

қызметкерлерге арналған.

ті^^^{СОҢЫВДа айга}Р^ымыз осы оқулықтың басылып шьиуына тжелеи көмекгескен, жалпы қазақ тілівдегі басылымдарға аса 2мгіи

яо^пГ⁴*^' У™?*™ Р^ект°РМ. медицина шлымдарын^ докторы, профессор Таліат Әигірүлы Момыновқа алғысымш шексй

48ПП?-?^ҚУ?2^Қ *^{өшвде а}.^йт^^ған пікірлеріңізді Алматы қаласы,' Ү^ ' ^{ӨЛ6 бИ КӨШеС1}' ⁸⁸' С.Ж.Аспендияров атындағы Қазақ S^f ^м5^ощина. УРрерситетінің патологиялық анатомия кафед-расына жіберулерщізда сұраймыз.

КІРІСПЕ

ПАТОЛОГИЯЛЫҚ АНАТОМИЯНЫҢ МЕДИЦИНАЛЫҚ

ПӘНДЕР АРАСЫНДАҒЫ ОРНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ

МІНДЕТТЕРІ

Патологиялық анатомия өр түрлі аурулар кезіңцегі организм-де болатын морфологиялық өзгерістерді зерттейтін пөн. Патоло­гия pathos "ауру, сырқат" және logos "ілім" деген грек сөзі, яғни патология — ауру жөніндегі ілім деген мағынаны береді. Патологи-ялық анатомия морфология ғылымдарының қатарына жатады. Ол өр түрлі морфологиялық әдістер арқылы ауру дамуының барлық кезендерін, осы аурудан өлгеннен кейінгі денедегі бүкіл өзгерістерін тексереді.

Патологиялық анатомия ағзалардағы, тіндердегі морфология-лык өзгерістерді ізбе-із тексере отырып, белгілі бір аурудың морфогенезін, ауру барысындағы кездесетін өр түрлі ауытқулар-ды, оның асқыну белгілерін, организм үшін қандай нәтижелерге алып келу мүмкіншілікгерін де анықтай алады.

Сонымен қатар патологиялық анатомия аурулардың шығу себептерін (этиология), даму механизмін (патогенез), өлу үрдісін жөне оның себептерін де (танатогенез) жан-жақты зерттейді.

Патологиялық анатомияның қазіргі даму кезеңінде ауру мор-фологиясы тек организмдік, ағзалық, тіндік, жасушалық деңгейге ғана емес, жасушаішілік (органоидтық) жөне молекулалық дең-гейде де зерттеледі. Осы зертгеулердің нәтижесінде клиникада айты-лып келген функционалдық (қызметгік) және қүрылымдық (струк-туралық) өзгерістердің диалектикалық бірлігі, ягни қүрылымдық өзгеріссіз қызметгік өзгерістердің болмаитындығьш ашдын дәлел-денді.

Патологиялық анатомия тек қана теориялық гылым емес, оньщ денсаулық сақтау жүйесіндегі де аса зор маңызы бар. Осы ғылым мамандары биопсиялық тексерулер мен ашып кору нөтижесінде табылған морфологиялық өзгерістерді аурудың клиникалық көріністерімен салыстыра тексеріп, әр түрлі патологиялық үрдіс-

2-437

А

18

Ж.Ахметов. Патологиялық анатомия

терді, өсіресе қатерлі ісіктерді дер кезінде анықтауға да тікелей қатыса алады.

Аутопсия барысында клиникалық диагноз өлген кісі ағзала-рындағы морфологиялық өзгерістермен салыстыра қаралып, ауру-дың ең соңғы патологиялық анатомиялық диагнозы қойылады. Өкінішке орай кейбір жағдайларда клиникалық диагноздың дүрыс еместігі немесе ауруды емдеу кезінде дәрігерлер тарапынан жіберілген қателер, сәтсіз іс-әрекеттер байқалады. Әрбір дәрігер жіберген қате клиникалық-анатомиялық конференцияларда талқ-ыланып, оньщ себептері, ауру өліміне тікелей қатысы анықтала-ды. Біздің медицинамыздың осындай клиникалық-анатомиялық бағыты аурухана жағдайында дәрігерлердің білікгілігін арттыруға мүмкіндік береді.

Ашып көрудің карантиндік инфекцияларды дер кезінде анық-таудағы орны ерекше. Ашып көру кезінде алынған материал және биоптатгар ғылыми түрғыдан зерттеліп, білім беру, оқу саласында да пайдаланылады.

Міне, осы аталған міндеттер патологиялық анатомияның ме­дицина үшін қаншалықты маңызы барлығын көрсетеді. Қазіргі уақытта патологоанатомдар жүмысы клиникамен тығыз байланы-сты болтаны үшін оларды клиникалық патологтар деп атайды.

ҚЫСҚАША ТАРИХИ ДЕРЕКТЕР

Патологиялық анатомияның басты әдісі мәйітті ашып көру деп есептесек, тарихи деректерге сүйенсек, осыдан 4,5 мың жыл бүрын Қытайда, Египетте мәйітті бальзамдау үшін осы әдістің қолданылғаны белгілі. Бірақ та, алғашында мәйіті ашып көру адам денесінің қүрылысын жете білу үшін суретшілер тарапынан ғана пайдаланылған болатын. Діни көзқарастарға байланысты адам мәйітін ашып көрген кісілердің өлім жазасына кесілу қаупі болғ-андықтан, негізгі анатомиялық өзгерістер өр түрлі жануарларды тексеру нәтижесінде анықталды. Ол кездегі студенттер анатомия-ны түн жамылып, көмілген мәйітгерді қазып алып, үйренуге мәжбүр болды немесе сол заманда мәйітті үрлап сатуды көсіп қылған адам-дардьщ (рессурекционистердің) қызметін пайдаланды.

Дегенмен, XVIII ғасырдың басында-ақ, кейбір ауруханаларда ашып көру өдісін ауру өлімінің себептерін анықтау мақсатында кеңінен қолдана бастады.

Ресейде осы жүмыстар әскери ауруханада I Петрдің рүқсаты бойынша 1706 жылдан бастап жүргізілді. Ресей императоры ана­томия мүражайына тек мәйіттерді ашып көруді көзімен көру үшін ғана келмей, өзі де осы іске ынта салып қатысқаны жөнінде көпте-ген деректер бар.

Осылайша, жекелеген зерттеулер негізінде патологиялық ана-томияның іргетасы қалана бастады десек, оның өз алдына бөлініп, медицина саласының жеке бір пәні есебіндегі тарихи Италия ана­томы Джованни Батиста Морганьидің (1682-1771) "Аурулардың анатом тапқан даму орны мен себептері" деген еңбегінің (1761) жарық көруімен басталады. Морганьи өзінің зерттеулері негізінде жөне басқа да мәліметтерді пайдалана отырып, мәйітті ашып көрудің клиника үшін қаншалықты қажеттілігін, патологиялық анатомияның клиникалық пәндер арасындағы орнын бірінші бо-

20

Ж.Ахметов. Патологиялық анатомия

Қысқаша тарихи деректер

2 1

лып анық көрсетті. Морганьидің басқа зерттеушілерден өзгешелігі — ол өз жүмысында әрбір аурудың клиникалық белгілерін, ашып көру кезіндегі табылған анатомиялық өзгерістермен салыстыра зерттеді, көптеген белгілі аурулардың (бауыр циррозы, бүйрек тас ауруы, қатерлі ісіктер және т.б.) анатомиялық көріністерін жазу-дың тамаша үлгілерін жасады.

Патологиялық анатомияның тарихи дамуындағы екінші бір кезең. Вена ғалымы Карл Рокитанскийдің (1804-1878) атымен бай-ланысты. Осы ғалымның "Патологиялық анатомияның жеке бөлімі бойынша нүсқау" деген көлемді еңбегі 60 мыңнан астам мәйіттерді ашып көру негізінде жазылган, онда қазіргі кезде белгілі көгітеген патологиялық үрдістердің көрініс-белгілері анықталған. Бүл еңбегі ғылыми-теориялық түрғыдан сынауға болганмен, оның мол ана-томиялық материалдары патологиялық анатомияны жеке пөн есебінде және бір сатыға көтерді десек қателеспейміз.

Медицинада микроскоіггық тексерулердің кеңінен қолданы-луы патологиялық анатомияның да өте тез дамуына себеп болды. Осы жаңа дәуірдің ең белгілі ғалымы Рудольф Вирхов (1821-1902) барлық аурудың негізінде жасуша патологиясы жатады деген да-налық пікірге сүйеніп, өзінің "Целлюлалық (жасушалық) патоло­гия" деген үлы еңбегін жазды (1858). Р. Вирховтың бүл еңбегі тек патологиялық анатомияның ғана емес, тіпті бүкіл медицинаның дамуында прогрессивті рөл атқарды. Қазіргі патологиялық анато­мия Р.Вирховтың осы еңбегінен басталады десек жаңылыспаймыз.

Осы кезде Ресейде де патологиялық анатомия өз алдына отау тіііп шыга бастады.

1849 жылы Мәскеу университетінде бірінші рет патологиялық анатомия кафедрасы ашылды, осы кафедраның меңгерушісі про­фессор А.И.Полунин (1820-1888) мәскеулік патологоанатомдар мектебінің іргетасын қалаушы болып есептеледі. Кеңес дәуірінде осы мектептен белгілі академиктер А.И.Абрикосов, И.В.Давыдов­ский, М.А.Скворцов, А.И.Струков, Н.А.Краевский және басқалар шықты.

Петербургтың медициналық-хирургиялық академиясында па-тологиялық анатомия кафедрасы 1859 жылы жеке бөлініп шықты. Петербург мектебінің негізін салушы профессор М.М.Руднев (1837— 1879) болатын. Осы мектептен шыққан белгілі ғалымдар қатарына Г.В.ПІор, Н.НАничков, М.Ф.Глазунов, Ф.Я.Чистович, В.Г.Гарпшн, В.Д.Цинзерлинг жөне басқалар кіреді. Кейінірек патологиялық анатомия кафедралары Қазанда, Харковьте, Томскіде жөне де ба­ска қалаларда ашыла бастады.

Патологиялық анатомияның Қазақстанда дамуы кеңес дәуіріне тура келді. Алматы мемлекетгік медицина институтында патоло-

гиялық анатомия кафедрасы 1933 жылы ашылды. 1938 жылдан 1969 жылға дейін осы кафедраны, Харьков мектебінің түлегі, профес­сор П.П.Очкур басқарды. Ол Қазақстанда патологиялық анатомия мектебінің негізін салушы болды. П.П.Очкурдьщ шәкірттері, про-фессорлар С.Ф.Серов, Х.С.Нүғманова, Н.И.Колычева, МЛ.Ефи-мов, Л.П.Царевский Қазақстанда алгаппды патологиялық анатомия кафедраларын, зертханаларьш басқарды.

Патологиялық анатомия саласында КСРО кезінде медицина ғылымдарының докторы атанған қазақстандықтар қатарына: А.С.Толыбеков, И.С. Иржанов, М. Рысүлы, Г. В. Федотовских, Н.А.Стрелюхина, А.М.Белинская, П.В.Шкутин кіреді.

Қазақстан өз алдьша, жеке мемлекет болғалы патологиялық анатомия саласына медицина ғылымдарының докторы атағын ал-ған ғалымдар қатары на: С.Г.Ахметгалиев, А.Д.Сапарғалиева, М.М.Тусупбекова, К. Б. Манекенова, К. Н. Муканов, Ю.С.Ис-маилова, А.Н.Жүмабаева қосылды. Олар өз мамандықтары бойын-ша табысты ғылыми-педагогикалық қызметгер атқаруда.

Патологиялық анатомияның Қазақстанда жеке гылым есебінде әрі қарай дамуы медицина және ветеринария институттарьшдағы кафедралардың және ғылыми-зерттеу институттарындағьі ірі зерт-ханалардың жүмыстарына байланысты.

Қалалық жөне аудандық ірі ауруханаларда орталық патолого-анатомиялық зертханалар ашылған, қазіргі уақытта қалалық және аудандық патологиялық анатомия бөлімдері біріктіріліп, патрло-гияльщ анатомия бюролары қүрылуды. Бүл патологоанатомдар-дың аурухана әкімшіліктеріне тәуелділігін біржола жойып, емдеу-диагноз қою үрдісін дербес бақылауға, олардьщ сапасын артты-руға, осымен қатар ғылыми және педагогикалық жүмыстарды жүргізуге мүмкіндік беріп отыр. Бірақ та, өкінішке орай Орталық патологоанатомиялық бюроларды қаражаттандыру, патологоана­том мамандарын дайындау мәселелері әлі толық шешілмеген.

Республика бойынша патологиялық анатомия бөлімдерінің, кафедраларының, облыстық қоғамдарының жүмысын бақылай-тын патологоанатомдар ассоциациясы қаржы тапшылыгына бай­ланысты өз міндеттерін атқара алмай отыр. Сондықтан, кейінгі 10 жыл ішінде тек бір гана Республикалық семинар өткізілді (2001, Алматы).