13. М.Қашқаридың «Диуани лұғат ит-түрк» сөздігі.

«Диуани лұғат ит-түрк» сөздігі – қазіргі түркі халықтарының бәріне ортақ мұра. Бұл сөздікте орта ғасырдағы түркі ру тайпаларының лингвистикалық мол мұрасы қамтылған. Қашқари алғаш рет дүниежүзі түркі халықтарының диалектологиялық және атлас картасын алғаш рет сызған ғұлама.

«Диуани лұғат ит-түркте» 29 тайпаның аты, 262 мақал-мәтел, 6600 түркі сөзіне араб тілінде түсініктеме берілген. Мәселен, 675 сөз, 60 мақал-мәтел оның ішінде қазіргі қазақ тіліндегі нұсқасымен сәйкес келеді.

Қашқаридің бұл еңбегі туралы А.Н.Кононов : ««Түркі тілдерінің сөздігі» Xiғ. Түркілердің өмірі, материалдық-мәдени тұрмысы, мәдениет бұйымдары, этнонимдері мен топонимдері , түркі адамдарының қызмет дәрежесі, ру-тайпалар туралы туыстық және жекжаттық атаулар, тағам-сусын түрлері , үй жануарлары мен жабайы жануарлар, құстар, мал шаруашылығы терминдері, өсімдік дақылдары, астрономия, халықтық күнтізбелер, ай-апта атаулары, географиялық терминдер, күн аттары, номенклатура, ауру түрлері, дәрі атаулары, анотомиялық терминология , минералдар мен материалдар туралы, әскери спорт термині , әкімшілік құрылысқа байланысты тарихи және мифтік қаһармандар есімдері, діни және этностық , балалар ойындары мен ермектері, т.б. мол қамтылған.

Еңбекте кездесетін мақал-мәтелдер:

1.Құс қанатымен, ер атымен

2.Заман өтер, кісі тоймас

Адам баласы мәңгі қалмас.

3.Адам аман болса , өмірде көп көрер.

4.Алушы – арыстан, беруші – тышқан

5.Аш не жемес, тоқ не демес

6.Аурудың өсиеті ізгілік болар.

7.Адам аласы ішінде,Жылқы аласы сыртында

8.Күліп келген адамның бетіне күл шашпағын,

Жақсылық ет қашан да, қалыбыңнан аспағын.

9.Ізгілік болса, ер өлмес

Іштік болса, ат жауыр болмас

10.Өмірді білмесең – білімің жоғалар,

Талғамды қашан да бос. Деген сияқты мақал-мәтелдері мен нақыл сөздері дидактикалық, философиялық ойлау жүйесіне құрылған секілді.

М. Қашқари кітабы 8 бөлікке бөлінеді:

1)Хамза кітабы (Әліптен басталатын сөздер);

2)Салим кітабы (құрамында вав, йай, жоқ сөздер);

3)Музағаф кітабы (қосар дыбысты сөздер);

4)Мисаль кітабы (йай әрпінен басталатын сөздер);

5)Үш әріпті кітап;

6)Төрт әріпті кітап;

7)Мұрын жолды дыбыстар кітабы;

8)Қос дауыссыз дыбысты кітап.

М.Қашқаридің «Диуан лұғат әт-түрк» еңбегі аз зерттелген жоқ. Түрік ғалымы К.Рифат 1915-1917 жылдары Диуанды алғаш рет баспаға әзірлеп, жарияланғаннан бастап қазіргі күнге дейін әлемде М.Қашқари мен оның Диуаны туралы мыңнан астам еңбектер мен мақалалар жарияланған екен. Бұл еңбектердің көпшілігі түркі тілдес халықтар өкілдерінің өз тілдері және орыс тілдерінде жариялаған зерттеулері. Соынмен қатар, неміс, ағылшын және араб тілінде жарияланған еңбектер бар.

Диуанды кең көлемде зерттеген ғалымдардың ең алғашқысы түрік ғалымы – Басым Аталай. Ол «Диуан лұғат әт-түрк» кітабын Түркия түріктерінің қазіргі тілінде тәржімалап, 1939-1941 ж. аралығында 3 томы мен индекс сөздігін жарыққа шығарды. Ол Диуанның аудармасының алдына 30-беттен тұратын ғылыми кіріспе жазып, онда Қашқаридің Диуаны және Орта ғасырдағы түркі тіліне арналған басқа да еңбектер туралы құнды мағлұматтар берген.

М.Қашқариді зерттеген атақты ғалымдар қатарында: К.Броккельман, Г.Бергштрессер, В.В.Бартольд, С.Е.Малов, А.М.Кононов, С.Мутталипов, А.Алиев, Е.Фозелов, Имин Турсун, Құрбан Вали, Осман Мерсултан, Қ.А.Байрамов, Ж.И.Жафаровтарды атауға болады. М.Қашқариді және «Диуан луғат әт-түрк» сөздігін зерттеумен айналысып жүрген әзербайжандық жас ғалым Ж.Казимов М.Қашқаридің сөздігі туралы әлемнің көптеген тілдерінде жарық көрген мыңнан астап еңбектерді атайды. Араб лингвистерінің арасынан мысырлық акдемик Махмуд Фаһми Хижази кең көлемде бірнеше мақалалар жариялады.

М.Қашқаридің еңбегін зерттеген Қазақстан ғалымдары туралы қысқаша тоқталып кетейік. М.Қашқариді алғаш зерттеген қазақ оқымыстысы Халел Досмұхамедұлы еді. Ғалым 1923 жылы «Шолпан» журналының 7-санында «Диуан луғат ит-турк» атты мақала жариялады. А.Егеубай «Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірдегі көркемдік жүйесі» атты тақырыпта докторлық диссертация қорғаған.