9. Тілдердің типологиялық классификациясы.

Лингвистикалық типология тілдердің құрылымдық ұқсастығы мен жақындығы олардың туыстығына байланыссыз зерттейді. Тілдерге типологиялық классификациясында мына бір жайды ескермеске болмайды: белгілі бір тілде тілдердің бір емес, бірнеше типіне тән ерекшеліктер мен белгілер ұшыраса береді. Тілдерге типологиялық немесе морфологиялық классификация жасау XIX ғасырдан басталады. Неміс лингвисі Фридрих Шлегель (1772-1829) санскритті грек тілі, латын тілі және түркі тілдерімен салыстыра келіп, тілдердің екі түрлі типібар деп есептеледі: оның бірі – флективті тілдер, екіншісі – аффикстендірілуші тілдер. Ф.Шлегель ұсынған классификацияны өңдеп және толықтыра келіп, Август Шлегель (1767-1845) тілдерді үш түрлі типке бөліп топтастырады. Тілдердің ол типтері мыналар: 1)флективті тілдер, 2)аффикстендірілуші тілдер, 3)аморфты тілдер. А.Шлегель морфологиялық және синтаксистік қатынас сөздердің орын тәртібі арқылы берілетін қытай және үнді-қытай тілдерін аморфты тілдер қатарына жатқызады. Ағайынды Шлегельдердің флективті тілдер мен агглютинативті тілдердің және даралаушы тілдердің арасындағы айырмашылықтарды көрсетуі белгілі дәрежеде дұрыс болғанымен,ол тілдердің құрылымын түсіндіруі және тілдердің бір типін артық, екінші типін кем деп бағалауы мүлдем қате пікір болып табылады. А.Шлегельдің қытай тілін аморфты тіл деп атауы да дұрыс болмай шықты.

Вильгелм Гумбольдт (1767-1835) «Грамматикалық формалардың шығуы және олардың идеялардың дамуына әсері туралы» (1822) деген еңбегінде және «Ява аралындағы кави тілі туралы» еңбегінің кіріспесінде тілдерді 4 түрлі топтастырады: 1.даралаушы тілдер, 2.агглютинативті тілдер, 3.флективтендіруші, 4. Инкорпоравтинтендіруші тілдер. Гумбольдттың дәлелі дұрыс болмай, көзқарасы дәлелсіз қалды.

Тілдердің типологиялық классификация жайындағы шолуды жинақтай келгенде, тілдерді типологиялық тұрғыдан мынадай типтерге ажыратуға болады.

1.ДАРАЛАУШЫ ТИП. Даралаушы тілдердің қатарына вьетнам тілі, қытай тілі, бирма тілі, таи тілі, тибет тілі, малайя-полинезей тілдері және Батыс Африканың кейбір тілдері енеді.Даралаушы тілдерде сөздер түрлене бермейді, сөз таптарының формалық жақтан жігі ашық-айқын емес. Сөздік құрамында бір буынды омонимдес сөздер өте мол, олар бір-бірінен музыкальды екпін арқылы ажыратылады. Синтаксистік тәсілдердің ішінде қабысу негізгі тәсіл ретінде қызмет атқарады, қиысу тәсілі ұшырамайды. Синтаксистік қатынастар даралаушы тілдерде сөздердің орын тәртібі, көмекші сөздер және интонация арқылы беріледі. Сөз тудырудың ең басты тәсілі ретінде біріктіру тәсілі қолданылады.

2.ПОЛИСИНТЕТИКАЛЫҚ ТИП. Полисинтетикалық тілдердің қатарына америкалық индеецтердің тілдері, полеозиат тілдері (ительмен тілі, чукот тілі, коряк тілі, нивх тілі, юкагир тілі) жатады. Полисинтетикалық тілдер кейде инкорпоративті тілдер деп те аталады. Флективті тілдер мен агглютинативті тілдерде немесе түбір (даралаушы) тілдерде сөйлеммен айтылатындар полисинтетикалық тілдерде бір сөзбен де беріледі. Мысалы, чукот тілінде ты-ата-каа-нмы-ркын деген сөз «мен семіз бұғыларды өлтіремін» дегенді білдіреді.Мұның құрамындағы ты-бірінші жақтың көрсеткіші,ркын-етістіктің жұрнағы, ал басқа сыңарлары есім түбірлер.

3.АГГЛЮТИНАТИВТІ ТИП. Агглютинативті тілдердің қатарына түркі тілдері, моңғол тілдері, угро-фин тілдері жатады. Агглютинативті тілдерде грамматикалық мағыналар түбірге аффикстердің жалғануы арқылы беріледі. Мысалы, қазақ тілінде ту деген сөзге бірнеше аффиксті жалғап, ол сөзді туыс, туыстар, туыстарым, туыстарымнан деген түрде айтуға болады. Туыстарымнан деген сөздің құрамындағы ту морфемасы – негізгі морфема да, қалғандары-көмекші морфемалар(аффикстер). Негізгі морфемаға жалғанып тұрған –ыс –зат есім тудыратын жұрнақ, -тар-көптік жалғауы, -ым-тәуелдік жалғауы, -нан-шығыс септік жалғауы.Агглютинативті тілдерде сөздерге аффикстер жалғанып, сөздің түбірінің дыбыстық құрамы күрделенгенмен , сөздің түбірінің дыбыстық құрамы, негізінен алғанда өзгермей сол күйінде қалады.

4.ФЛЕКТИВТІ ТИП. Флективті тілдердің қатарына орыс тілі, неміс тілі, грек тілі, араб тілі, және т.б. тілдер енеді. Флективті тілдерде грамматикалық мағыналар ішкі флексия тәсілі арқылы да (мысалы: окно-окон, избегать-избежать), аффиксация тәсілі арқылы да (мысалы: охотник, охотника, охотнику, охотником) беріледі. Агглютинативті тілдерде сөз құрамында аффикстердің әрқайсысы көбінесе дара мағыналы болып, бір ғана қызмет атқарса, флективті тілдерде бір аффикс бірнеше грамматикалық мағынаны білдіріп, әр түрлі қызмет атқарады. Мысалы, охотники деген сөздің құрамындағы и аффиксі әрі атау септікті , әрі көптікті білдіреді. Флективті тілдерде аффикстер префикс,суффикс, инфикс деп бөлінеді, соған орай сөз құрамында әр түрлі орындарға ие болады.

10. Агглютинативті және флективті тілдер туралы мәлімет беріңіз..

АГГЛЮТИНАТИВТІ ТИП. Агглютинативті тілдердің қатарына түркі тілдері, моңғол тілдері, угро-фин тілдері жатады. Агглютинативті тілдерде грамматикалық мағыналар түбірге аффикстердің жалғануы арқылы беріледі. Мысалы, қазақ тілінде ту деген сөзге бірнеше аффиксті жалғап, ол сөзді туыс, туыстар, туыстарым, туыстарымнан деген түрде айтуға болады. Туыстарымнан деген сөздің құрамындағы ту морфемасы – негізгі морфема да, қалғандары-көмекші морфемалар(аффикстер). Негізгі морфемаға жалғанып тұрған –ыс –зат есім тудыратын жұрнақ, -тар-көптік жалғауы, -ым-тәуелдік жалғауы, -нан-шығыс септік жалғауы.Агглютинативті тілдерде сөздерге аффикстер жалғанып, сөздің түбірінің дыбыстық құрамы күрделенгенмен , сөздің түбірінің дыбыстық құрамы, негізінен алғанда өзгермей сол күйінде қалады.

ФЛЕКТИВТІ ТИП. Флективті тілдердің қатарына орыс тілі, неміс тілі, грек тілі, араб тілі, және т.б. тілдер енеді. Флективті тілдерде грамматикалық мағыналар ішкі флексия тәсілі арқылы да (мысалы: окно-окон, избегать-избежать), аффиксация тәсілі арқылы да (мысалы: охотник, охотника, охотнику, охотником) беріледі. Агглютинативті тілдерде сөз құрамында аффикстердің әрқайсысы көбінесе дара мағыналы болып, бір ғана қызмет атқарса, флективті тілдерде бір аффикс бірнеше грамматикалық мағынаны білдіріп, әр түрлі қызмет атқарады. Мысалы, охотники деген сөздің құрамындағы и аффиксі әрі атау септікті , әрі көптікті білдіреді. Мұнымен бірге, флективті тілдерде аффикстер сөздің түбіріне сіңісіп кетеді де, осымен байланысты көптеген сөздер аффикссіз дербес қолданыла алмайды. (мысалы: писать, письмо, писание; дети, детство, детский). Флективті тілдерде аффикстер префикс,суффикс, инфикс деп бөлінеді, соған орай сөз құрамында әр түрлі орындарға ие болады.